امسال می‌توانیم "مختارنامه" را سریال ۱۴ ساله تلویزیون بخوانیم؛ چرا که سال ۸۹ بود که اثر داود میرباقری از شبکه یک سیما پخش شد. سال‌های بعد در شبکه‌های ایرانی و خارجی روی آنتن رفت و مورد استقبال بسیاری از مخاطبین قرار گرفت، حتی در مسیر راهپیمایی اربعین تصاویر سریال مختارنامه چه نقش‌های مثبت و چه منفی به‌روی بیلبورد‌ها نقش بسته بود.

بازیگرانش از بازتاب‌های میدانی و مردمی‌اش بار‌ها گفته‌اند که چطور مخاطب با این نقش‌ها ارتباط برقرار کرده است، مثلاً کتک خوردن بازیگر شمر (محمد فیلی)، برخورد با ابن‌زیاد و حرمله (فرهاد اصلانی ــ انوش معظمی) در خیابان همه نشان می‌دهد که مردم این شخصیت‌پردازی‌های درست را قبول کرده‌اند.

سریال "مختارنامه" دیگر نیاز به معرفی ندارد، به‌واسطه بازپخش‌های مکرر همه با پلان‌ها، سکانس‌ها و حتی دیالوگ‌هایش آشنا هستند، حتی بسیاری از شبیه‌خوانی‌ها، تعزیه‌ها و نمایش‌های خیابانی، به سبک و سیاق شخصیت‌پردازی‌های "مختارنامه" روی صحنه رفتند و کار کردند. بسیاری از ابن‌زیادی که فرهاد اصلانی خلق کرد تا مختاری که فریبرز عرب‌نیا به رخ کشید، الگو گرفتند.

هنوز هم بسیاری دوست دارند سریالی یا فیلمی درباره امام حسین (ع) بسازند؛ چون آثار در این حوزه انگشت‌شمارند. "رستاخیز" را احمدرضا درویش خلق کرده است و داود میرباقری "مختارنامه" را برای تلویزیون به‌یادگار گذاشت و این روز‌ها که «شور عاشقی» را داریوش یاری بعد از تجربه «کربلا جغرافیای یک تاریخ» این بار با یک فیلم سینمایی عاشورایی برگشت. کاری که در جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد و حالا در این روز‌ها رنگِ پرده نقره‌ای را به خودش دید.

اما با این اوصاف، عاشورا و واقعه کربلا ابعاد پیدا و پنهان و گفتنی‌های بسیار برای آیندگان و نسل‌ها دارد، مخصوصاً جنایت‌های یزیدیان بعد از شهادت امام حسین (ع) و اسارت اهل‌بیت (ع) که می‌تواند دستمایه آثار فرهنگی و هنری فاخری شود.

در جریانِ تماشایِ دوباره این سریال، چند حاشیه هم در محافل رسانه‌ای و صفحات مجازی مطرح می‌شود؛ یکی از مهمترین این حواشی به ماجرای حضور هدیه تهرانی در سریال «مختارنامه» برمی‌گردد؛ او یکی از بازیگرانی بوده است که بازی در سریال «مختارنامه» و نقش جاریه به او پیشنهاد می‌شود، اما با شرطی که می‌گذارد درنهایت کنار گذاشته می‌شود. اصل منبع خبر ظاهراً به کتاب «پرونده مختارنامه» برمی‌گردد که رضا استادی به عنوان روابط عمومی سریال آن را به نگارش درآورده است و اردیبهشت سال جاری نیز در نمایشگاه کتاب عرضه شد.

طی چند روز اخیر هم به نقل از رسانه‌های مختلفی این روایت دست به دست شد. این روایت در کتاب از بخش «درباره بازیگرانی که اسم شأن آمد، اما خودشان نیامدند» نقل شده است که در آن به اسامی، چون جمشید هاشم‌پور، رضا بابک، علیرضا شجاع نوری، فرامرز قریبیان، عزت‌الله انتظامی و … اشاره می‌شود که قرار بوده است در سریال «مختارنامه» به ایفای نقش بپردازند.

هدیه تهرانی نیز از جمله افرادی است که نامش مطرح شده است، اما درنهایت در جمع بازیگران سریال قرار نگرفت. در این روایت این‌طور آمده است که هدیه تهرانی دستمزد معقول ۷۵ میلیون تومانی برای کل نقش پیشنهاد می‌دهد و حتی بعد از چک و چانه ۲ میلیون تومان هم تخفیف می‌دهد.

بنا به ادعای کتاب، هدیه تهرانی بدون خواندن فیلمنامه نقش جاریه را می‌پذیرد، فقط به شرط اینکه محمدرضا شریفی‌نیا در سریال حضور نداشته باشد. اما شریفی‌نیا به میرباقری ذهنیت داده که بازیگری مثل تهرانی باید مجانی در «مختارنامه» بازی کند. در نهایت این همکاری ممکن نمی‌شود و نقش به ماه‌چهره خلیلی می‌رسد که او با مبلغی در حدود ۳۷ میلیون تومان این نقش را بازی می‌کند.

اما جزئیاتی که بسیار در فضای رسانه‌ای مطرح شد:

جمشید هاشم‌پور

در صفحه ۸۱ کتاب می‌خوانیم: «میرباقری برحسب عادت همیشگی که نقش‌ها را بر اساس بازیگران می‌نویسد، فیلمنامه مختارنامه را هم براساس شخصیت جمشید هاشم‌پور نوشته بود. بازیگری که طبق روایت افراد مختلف، از زمان فیلمبرداری «مسافر ری»، میرباقری خطاب به او گفته بود که قرار است نقش سلمان را او ایفا کند و حالا با جایگزینی مختار به جای سلمان، هاشم‌پور می‌توانست مختارِ میرباقری باشد. هاشم‌پور برای بازی در این نقش درخواست دستمزد ۱۴۰ میلیون تومانی می‌کند (تقریبا ماهی ۱۵ میلیون تومان) که به گفته نویسنده رقم بسیار بالایی بود و تلویزیون نمی‌خواست با پرداخت این رقم مسبب افزایش دستمزد بی‌رویه بازیگران باشد.

میرباقری دستمزد بالای درخواستی هاشم‌پور را به سنگ بزرگی تعبیر کرده که پیش پای گروه می‌اندازد و می‌رود. به اعتقاد میرباقری، هاشم‌پور مقهور حجم بالای فیلمنامه و مدت طولانی تولید آن می‌شود و با درخواست دستمزد بالا کاری می‌کند که سازندگان سراغش نروند. عرب‌نیا تقریبا نصف دستمزد هاشم‌پور را برای این نقش می‌گیرد، چیزی در حدود ماهیانه ۶ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان.

هدیه تهرانی

هدیه تهرانی از نیمه دوم دهه ۱۳۷۰ تا انتهای دهه ۱۳۸۰ سوپراستار زن سینمای ایران بود. گروه کارگردانی «مختارنامه» برای نقش جاریه، همسر عمر سعد، با او تماس می‌گیرد و به ادعای کتاب، تهرانی بدون خواندن فیلمنامه نقش جاریه را می‌پذیرد، فقط به شرط اینکه محمدرضا شریفی‌نیا در سریال حضور نداشته باشد. به گفته نویسنده کتاب «پرونده مختارنامه»، هدیه تهرانی دستمزد معقول ۷۵ میلیون تومانی برای کل نقش پیشنهاد می‌دهد و حتی بعد از چک‌وچانه، ۲ میلیون تومان هم تخفیف می‌دهد. اما شریفی‌نیا به میرباقری ذهنیت داده که بازیگری مثل تهرانی باید مجانی در «مختارنامه» بازی کند و حتی گویا به میرباقری گفته اگر خودش به تهرانی زنگ بزند، تهرانی مجانی می‌آید. در نهایت این همکاری ممکن نمی‌شود و نقش به ماه‌چهره خلیلی می‌رسد که او با مبلغی در حدود ۳۷ میلیون تومان این نقش را بازی می‌کند.

حمید فرخ‌نژاد

حمید فرخ‌نژاد برای نقش عمر سعد در نظر گرفته شده بود، اما بعد از مطالعه فیلمنامه پیشنهاد می‌دهد که نقش مختار را بازی کند. میرباقری موافقت می‌کند و حتی قرار و مدار‌هایی هم گذاشته می‌شود، اما فرخ‌نژاد که تا اسفند ۱۳۸۲ در فیلم «به رنگ ارغوان» ابراهیم حاتمی‌کیا مشغول بازی است، نمی‌تواند برای مذاکره با گروه تولید «مختارنامه» از لوکیشن «به رنگ ارغوان» واقع در روستای سنگ‌ده شهرستان پل‌سفید در ۵۰ کیلومتری قائمشهر، به دلیل شرایط بدی جوی و اجازه ندادن حاتمی‌کیا به او برای ترک لوکیشن، به تهران برود و عملا نقش مختار را از دست می‌دهد.

علیرضا شجاع‌نوری

علیرضا شجاع‌نوری که تا همیشه با نقش عبدالله، جوان نصرانی فیلم «روز واقعه»، به یاد آورده می‌شود، گزینه دیگر نقش مختار است که به دلیل مشغله‌های کاری فراوان و طولانی بودنش نقش مختار نمی‌تواند در پروژه حاضر شود. او این روز‌ها نقش سلمان را در پروژه عظیم «سلمان فارسی» میرباقری بر عهده دارد.

فرامرز قریبیان

فرامرز قریبیان که در سال ۱۳۶۲ نقش قیس بن مسهر را در فیلم «سفیر» بازی کرده، یکی دیگر از گزینه‌های نقش مختار است که به دلیل سن بالا و اینکه نمی‌تواند طولانی‌مدت اسب‌سواری کند، از میان گزینه‌ها کنار گذاشته می‌شود.

عزت‌الله انتظامی

عزت‌الله انتظامی قرار بود نقش شوهرخواهر مختار را بازی کند که سن و سال بالایش ــ در آن مقطع ۸۰ سال ــ اجازه این کار را نداد و جمشید شاه‌محمدی این نقش را ایفا کرد.

سیاوش طهمورث

نقش رئیس شرطه‌های کوفه به او پیشنهاد شد، اما با این استدلال که همین نقش را در «معصومیت ازدست‌رفته» بازی کرده، نپذیرفت. نقشی طولانی‌تر می‌خواست و در آخر حسین خانی‌بیک نقش را گرفت.

رضا بابک

برای نقش میثم تمار تست گریم داد و حتی جلوی دوربین رفت، اما به دلیل بیماری قلبی جای خود را به پرویز پورحسینی داد.

فرج‌الله سلحشور

به فرج‌الله سلحشور نقش نجده بن عامر، سردسته خوارج، پیشنهاد شد که نپذیرفت و در نهایت مسعود ولدبیگی این نقش را بازی کرد.

شهاب عسگری

شهاب عسگری با اینکه از سال ۱۳۴۴ وارد کار سینما شد، اما صدایش از تصویرش آشناتر است. صدایی خش‌دار و خشن که در دوبله نقش منفی کم نگفته. او در سریال «کوچه اقاقیا» به کارگردانی رضا عطاران نقش برادر بزرگ زودجوش عطاران را بازی می‌کرد. قرار بود نقش عمر سعد را عسگری بازی کند، اما به دلیل ممنوع‌الکاری، با وجود تست گریم و موافقت کارگردان، از پروژه کنار رفت و نقش به مهدی فخیم‌زاده رسید.

محمود پاک‌نیت، جمشید گرگین و چنگیز وثوقی

انتخاب اولیه برای نقش برادران زبیر محمود پاک‌نیت، جمشید گرگین و چنگیز وثوقی بودند که در نهایت جعفر دهقان، صالح میرزا آقایی و مجید علی‌الاسلام برای این سه نقش جلوی دوربین رفتند.

کیسان ابوعمره؛ این نقش را رضا رویگری ایفا کرده و این روز‌ها در بستر بیماری است؛ کیسان ابوعمره معروف به کیان ایرانی از اهالی کوفه و یاران نزدیک مختار ثقفی که کنیه او ابوعَمْرَه بوده‌است. مختار پس از تسلط بر کوفه، او را به سرپرستی نگهبانان (شُرطه) این شهر گماشت. او قاتلان امام حسین (ع) را به مختار معرفی می‌کرد و عمر بن سعد و بنا به قولی شمر بن ذی‌الجوشن به دست او کشته شده‌اند و همچنین خولی بن یزید اصبحی به دست او اسیر گشته است.

سلیمان بن صرد خزاعی؛ این نقش را ولی‌الله شیراندامی ایفای نقش کرده و چندی پیش دارفانی را وداع گفت. او رهبر قیام توابین و از بزرگان عرب و شیعیان کوفه بود. سلیمان بن صرد در برخی جنگ‌ها در رکاب امیر مؤمنان (ع) جنگید. نخستین نامه‌های کوفیان به امام حسین (ع) به رهبری او نوشته شد، با این حال خود او در نبرد کربلا حضور نداشت. او در قیام خونخواهی امام حسین (ع) به شهادت رسید.

محمدبن حنفیه؛ بسیاری تا مدت‌ها نمی‌دانستند این نقش را "محمدرضا شریفی‌نیا" بازی می‌کند. آنقدر گریم و چهره‌پردازی کاراکتر درست و اصولی اتفاق افتاده بود که بعد‌ها در گپ و گفت‌ها و پرداخت‌ها، مخاطب، این بازیگر را شناخت. محمدبن حنفیه فرزند حضرت علی (ع) و خوله حنفیه است. او در جنگ جمل، جنگ صفین و جنگ نهروان حضور داشته و گاه پرچمدار سپاه علی (ع) بود. در واقعه کربلا در مدینه ماند. او پس از تسلط مختار بر کوفه، نامه‌ای به مختار نوشت و مختار گروهی را به مکه فرستاد و او را از دست عبدا... بن زبیر نجات داد.

ابراهیم‌بن مالک‌اشتر؛ نقشی که خیلی دیده شد و بسیاری از بازیگران در گفت‌وگوهایشان گفتند دوست داشتند این نقش به آنها واگذار می‌شد. این نقش به حسن میرباقری سپرده شد. شخصیتی که در تاریخ او را به نام مالک اشتر و پسر این بزرگمرد می‌شناسند. او به همراه مختار بن ابوعبید ثقفی در خونخواهی امام حسین (ع) علیه امویان قیام کرد. ابراهیم در جنگ صفین در زمره یاران حضرت علی (ع) در رکاب پدرش با معاویه جنگید. پس از واقعه کربلا و شهادت امام حسین (ع) به قیام مختار ملحق شد، با امویان جنگید و عبیدالله بن زیاد را کشت. پس از شهادت مختار، به مصعب بن زبیر پیوست و در نبرد با نیرو‌های عبدالملک بن مروان کشته شد.

رفاعةبن شداد بجلی؛ این شخصیت و نقش را در گزارش یادآوری کردم تا یاد "انوشیروان ارجمند" گرامی داشته شود. بازیگری که همیشه یک پایِ آثار تاریخی ماندگار بوده است. در "مختارنامه" داود میرباقری نقش رفاعه را به انوشیروان ارجمند سپرد. شخصیتی که از یاران علی (ع) و مختار بود و به همراه سلیمان بن صرد خزاعی از رهبران توابین به‌شمار می‌آمد. او جنگ‌های جمل و صفین را از سر گذراند و در زمان زمامداری امام علی (ع)، قاضی اهواز بود. این شخصیت از اولین نفراتی بود که به امام حسین (ع) نامه نوشت و از ایشان خواست تا به کوفه بیاید. در زمان حیاتش، عاشورا رخ داد که در آن حضور نداشت. او پس از شکست قیام توابین، به قیام مختار پیوست و سرانجام در این راه کشته شد.

هانی‌بن عروه؛ این نقش را فرخ نعمتی بازی می‌کرد و اتفاقاً در قسمت شهادت حضرت مسلم‌بن عقیل (ع)، مخاطب مواجهه هانی با ابن‌زیاد را می‌بیند. شخصیتی که یار امام علی (ع) و از حاضران در جنگ جمل و صفین بود. او که از بزرگان کوفه هم به‌شمار می‌آمد، بیعت با یزید را درست نمی‌دانست و به همین خاطر پس از ورود عبیدالله بن زیاد به کوفه، خانه‌اش را مقری برای کار‌های سیاسی و نظامی علیه او قرار داد. او در قیام حضرت مسلم بن عقیل (ع) هم نقش اساسی داشت و پس از شهادت مسلم، او نیز با دستور ابن زیاد به شهادت رسید.

میثم تمار؛ شخصیت دیگری که با نقش‌آفرینی پرویز پورحسینی بسیار مورد استقبال قرار گرفت. مخصوصاً اعتراض در مسجد کوفه بعد از سخنرانی اولیه ابن‌زیاد در قسمت‌های ابتدایی "مختارنامه" پخش شد. میثم تمار در خود داستانِ داود میرباقری هم به طور کامل چه از قول خودش، چه همرزمش و حتی مختار برای مخاطب شناسنامه تاریخی‌اش رو می‌شود. مردی که یار امام علی (ع) و فرزندانش امام حسن و امام حسین بود و به دستور ابن زیاد به دار آویخته شد. شهادت او پیش از واقعه کربلا و در کوفه رخ داد. کرامات فراوانی را به این شخصیت نسبت داده‌اند، اما از زندگی او اطلاعات چندانی در دست نیست، جز این‌که از یاران ائمه بود و در کوفه خرمافروشی می‌کرد.

اگر نگاهی به اشقیای سریال داشته باشیم به‌دلیل نقش‌آفرینی ویژه هنرمندانی همچون رضا کیانیان، فرهاد اصلانی، جعفر دهقان، مهدی فخیم‌زاده، صدرالدین حجازی، مرحوم رضا خندان، محمد فیلی و بسیاری دیگر، بسیار به چشم آمدند. عبدالله‌بن زبیر که نقش قابل توجهی رضا کیانیان ایفا کرده، مصعب ابن زبیر را جعفر دهقان و سنان را مرحوم رضا خندان از خودش به یادگار گذاشته است.

حصین‌بن نمیر را سیامک اطلسی بازی کرده، شخصیتی که از سرداران بنی‌امیه و مواجهه او با "مختار" در جریان سریال تماشایی است. مخصوصاً نحوه کشته شدنش که در جنگ خازر به دست ابراهیم بن مالک اشتر کشته شد. در این میان نقش مهلّب‌بن ابی‌صفره که به‌قول بسیاری از منتقدین با بازی کاظم هژیرآزاد خیلی ما را یاد مهدی فتحی و کاراکتر عمرو عاص می‌اندازد.

منبع: تسنیم