بیستم و بیست‌ویکم ماه مبارک رمضان را باید در امتداد هم دید و درک کرد. بیستم ماه مبارک رمضان روزی است که مکه به دست مسلمین فتح شد و حضرت امیر (ع) بت‌های درون کعبه را شکستند و بیست‌ویکم ماه مبارک رمضان روزی است که آن حضرت (ع) به شهادت رسیدند.

شهادت حضرت امیر (ع) یکی از هولناک‌ترین ماجرا‌ها در تاریخ صدر اسلام است. ابن ملجم مرادی شخصیتی را به شهادت رساند که قرآن ناطق بود و نزدیکترین همنشین پیامبر (ص) و داماد و جانشین ایشان، چرا که رویداد غدیر مقبول‌ترین رویداد میان عامه مسلمانان بود، بجز منافقان اموی که به ظاهر اسلام آورده بودند و تمامی تلاش خود را برای ریاست خود بر اعراب به کار می‌بردند.

اما منافقان در امت واحده پیامبر (ص) منش و شیوه حضرت امیر (ع) را بویژه در امر زمامداری مسلمین قبول نداشتند. آنها که به گرفتن حق و حساب‌های بسیار از بیت‌المال خو کرده بودند و زندگی‌شان بر پایه اشرافیت بود، منش و روش حضرت امیر (ع) را که با زیاده خواهی برادرش هم به سختی برخورد کرد، نمی‌پذیرفتند. 

امام علی (ع) اطاعت و ولایت‌پذیری محض از حضرت رسول اکرم (ص) داشت. همه سخنانی که از امیرالمومنین به یادگار مانده و در تاریخ ثبت و ضبط است، پس از پیغمبر اسلام (ص) ایراد شده‌اند. ایشان در زمان پیغمبر بازوی اجرایی اسلام است و کمتر سخن می‌گوید. او سخن نمی‌گوید، چون می‌خواهد پیغمبر را که همان حق و بر طریق حق است، یاری کند. فراموش نشود که بسیار اتفاق افتاده بود که امیرالمومنین (ع) از جانب پیغمبر (ص) به ماموریتی اعزام می‌شدند. ایشان می‌پرسید که آیا باید به اجتهاد خود عمل کنم یا فقط نظر شما را پیاده کنم؟ که پیغمبر (ص) در جواب می‌فرمود که امام به اجتهاد خود عمل کند، چرا که اعتقاد بر این داشتند امام علی (ع) نسخه‌ای از خودشان هستند.

اما حضرت امیر (ع) در طول دوران حیات مبارکشان بت‌ها – چه بت‌های ظاهری و چه بت‌های ذهنی – مردمان را شکستند و شهادت ایشان نیز به دلیل همین بت‌شکنی بوده است. به مناسبت سالگرد شهادت حضرت امیر (ع) روایتی از این دو واقعه را به همراه معرفی منابع آنها در ادامه بخوانید:

روز شکستن بت‌های درون کعبه به دست حضرت امیر (ع)

منابع تاریخ اسلام روایت کرده‌اند که روز بیستم ماه مبارک رمضان در سال هشتم هجری فتح مکه واقع شد. در این فتح بزرگ تعداد مسلمانان دوازده هزار نفر بود. همین روز بود که امیرمومنان امام علی بن ابی‌طالب (ع) به امر مبارک حضرت خاتم الانبیا محمد مصطفی (ص) برای شکستن بت‌هایی که در کعبه بود، پای مبارک خود را بر کتف شریف اشرف مخلوقات عالم نهاد. از جمله منابع مهم از اهل سنت که به این اتفاق مبارک اشاره کرده‌اند می‌توان به جلد اول «مسند» احمد بن حنبل اشاره کرد و همچنین کتاب «المستدرک علی الصحیحین» اثر حاکم نیشابوری. عمده منابع شیعی نیز از جمله «الاحتجاج» علامه طبرسی و مصباح کفعمی این روایت را نقل کرده‌اند.

میان این منابع «المستدرک علی الصحیحین» که گویا در سال ۳۷۳ قمری تالیف شده اهمیت بسیاری دارد. این کتاب تکمله صحیح بخاری و صحیح مسلم است. نویسنده این کتاب ابوعبدالله محمدبن عبدالله ضَبّی طَهمانی مشهور به حاکم نیشابوری، محدث و قاضی شافعی‌مذهب است که در قرن چهارم هجری می‌زیست و ساکن نیشابور بود. برخی مورخان اهل‌سنت، او را به دلیل نقل احادیثی در فضائل اهل بیت (ع)، شیعه دانسته‌اند، اما وی آزادمردی شافعی مذهب بود. سامانیان، حاکم نیشابوری را به‌عنوان سفیر خود نزد آل‌بویه می‌فرستادند. عالمان اهل سنت او را از نظر مذهب کلامی از جمله اشاعره دانسته‌اند. وی در سومین روز از ماه صفر سال ۴۰۵ قمری در سن ۸۴ سالگی در نیشابور از دنیا رفت.

المستدرک علی الصحیحین که به عنوان متمم و کامل‌کننده دو کتاب صحیح بخاری و صحیح مسلم است، از مهمترین آثار او به‌شمار می‌رود. علامه جلال‌الدین سیوطی «المستدرک» را در زمره صحاح سته دانسته است. المستدرک بیش از هشت هزار و ۸۰۰ حدیث دارد که ۲۶۰ روایت آن در فضیلت امیرمومنان امام علی بن ابی‌طالب (ع) است. 

بنا به اطلاعات ثبت شده در بانک اطلاعات خانه کتاب و ادبیات ایران درباره «المستدرک» پژوهشی با عنوان «حاکم نیشابوری و المستدرک علی صحیحین؛ با تاکید بر اخبار مناقب» نوشته علی‌رضا حیدری‌نسب در سال ۱۳۹۰ با شمارگان دو هزار نسخه، ۵۱۸ صفحه و بهای ۹ هزار تومان توسط انتشارات علمی و فرهنگی منتشر شده است.

روز شهادت حضرت امیر (ع).

اما امام المتقین حضرت امیرالمومنین علی بن ابی‌طالب در شب بیست‌ویکم ماه رمضان سال ۴۰ هجری، مقارن طلوع فجر به شهادت رسید، در حالی که از سن مبارک جنابشان ۶۳ سال گذشته بود. روایت است که در بیستم ماه رمضان اثرات سم در پا‌های مبارک امیرالمومنین (ع) – همان پا‌هایی که بر کتف مبارک حضرت رسول (ص) نهاده شدند تا کعبه را از لوث وجود بت‌ها پاک کنند – ظاهر شد و پا‌های مبارک ورم کرد. در شب بیست و یکم اثر زهر بر بدن مبارک امیرالمومنین (ع) بسیار شد. حضرت (ع) فرزندان و اهل بیت خود را جمع کرد و با آنها وداع فرمود و وصیت‌های خود را ابلاغ کرد. بویژه به فرزندانی که از بانوی دو عالم فاطمه زهرا (س) نبودند، فرمودند که از حسنین (ع) اطاعت کنند. در این روز پس از خاکسپاری امیرالمومنین (ع) مردم با امام حسن (ع) به عنوان خلیفه بیعت کردند و متاسفانه چه زود بیعت خود را شکستند.

در همین روز قاتل ملعون امیرالمومنین (ع) با یک ضربت شمشیر جان به مالک دوزخ تسلیم کرد و به آتش انتهای جهنم فرستاده شد. ابن بطوطه در سفرنامه مشهور خود آورده است که: «در طرف مغرب قبرستان کوفه، جایی را دیدم که در آن چیزی به رنگ سیاه تند در میان زمین سفیدی جلب نظر می‌کرد. گفتند قبر ابن ملجم شقی است که مردم کوفه همه ساله هیزم فراوان بدانجا می‌برند و هفت روز آتش بر گور او می‌افروزند.» (سفرنامه ابن بطوطه (جلد اول) به ترجمه محمدعلی موحد، چاپ ششم، تهران نشر آگه صفحه ۲۷۱)

معرفی منبعی برای کیفیت شهادت حضرت امیر (ع)

در باب شهادت و کیفیت شهادت حضرت امیر (ع) متن شریف «اعلام الوری باعلام الهدی» نوشته فضل بن حسن طبرسی اثر مهمی است. امین‌الاسلام ابوعلی فضل بن حسن طبرسی از دانشمندان برجسته قرن ششم هجری است که عمده شهرتش در تاریخ به دلیل نگارش تفسیر «مجمع البیان» است. این علامه بزرگوار شیعی در خراسان می‌زیست و آثار مهم و بسیاری داشت. 

«اعلام الوری باعلام الهدی» در اصل مختصری است از دیدگاه تاریخی شیعه درباره سیرة رسول الله (ص) و تاریخی از زندگی ائمه معصومین (ع) به همراه ارائه بحثی علمی و دقیق درباره مسئله امامت. عمده منابع شیعی نگاشته شده پس از «اعلام الوری باعلام الهدی» در طول تاریخ به این منبع ارجاع داده‌اند، پس این کتاب یکی از مهم‌ترین منابع شیعی درباره زندگانی و سیره معصومان به شمار می‌رود. 

نویسنده کتاب را در چهار فصل به سامان رسانده است. فصل نخست به سیره پیامبر اکرم (ص) و بانوی دو عالم فاطمه زهرا (س) اختصاص دارد. علامه طبرسی در فصل دوم به زندگی و امامت علی بن ابی طالب (ع) پرداخته و فصل سوم در شرح امامت و زندگی معصومین تا امام حسن عسکری (ع) است. فصل چهارم بحث کلامی و علمی خوب و دقیقی است درباره امامت ائمه اثناعشر و امام زمان (عج).

بنا به اطلاعات مندرج در بانک اطلاعات خانه کتاب و ادبیات ایران «اعلام الوری» در چند نوبت منتشر شده است. یکی از آنها با عنوان «سیره المعصومین: المسمی باعلام الوری و اعلام الهدی» به زبان عربی برای نخستین بار در سال ۱۳۸۳ در ۴۶۴ صفحه توسط انتشارات دارحجه در قم منتشر شده است.

انتشارات اساطیر نیز ترجمه «اعلام الوری باعلام الهدی (زندگانی چهارده معصوم)» به قلم محمد حسین ساکت را برای نخستین بار در سال ۱۳۸۸ در ۹۲۲ صفحه منتشر کرده است.

همچنین ترجمه مرحوم آیت‌الله شیخ عزیزالله عطاردی قوچانی از این کتاب نیز با عنوان کامل «زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام: ترجمه کتاب اعلام الوری باعلام الهدی» توسط انتشارات دارالکتب اسلامیه منتشر می‌شود.

منبع: خانه کتاب و ادبیات ایران