با توجه به جایگاهی که امام حسن (ع) نزد پیامبر مکرم اسلام(ص) داشت، انتظار می‌رفت تا امت اسلام از این چهره مقدس علمی، سیاسی، اخلاقی و اجتماعی، کاملاً استفاده کند، اما مردم با فریب خوردن از دشمنان اهل بیت خودشان را از آن حضرت محروم کردند.

علی بن عیسی اربلی، صاحب کتاب مشهور «کشف الغمة فی معرفة الائمة» که از جمله تاریخنگاران معتبر و دقیق شیعی است و همچنین دیگر شخصیت‌های مشهور شیعی از جمله شیخ مفید در کتاب معتبر «اَلْإرْشاد فی مَعْرفةِ حُجَجِ الله عَلَی الْعِباد» روایت کرده‌اند که شب نیمه ماه مبارک رمضان سال سوم هجری، سالروز میلاد مبارک حضرت ابومحمد حسن بن علی (ع) الامام المجتبی است.

امام مجتبی (ع) هفت سال از عمر شریفش را در دامان پرمهر و محبت جدش سپری کرد. این سال‌ها باعث شد تا سیمای کوچکی از شخصیت پیامبر عظیم الشان اسلام را در امام متبلور سازد و آن حضرت را شایسته نشان افتخاری کند که جدش بدو بخشید، آن گاه که بر حسب روایتی خطاب به امام حسن(ع) فرمود: «اشبهت خَلقی و خُلقی» یعنی که تو در آفرینش و خلق و خوی (صورت و سیرت) مانند من هستی.

زندگانی امام حسن(ع) ارتباط تنگاتنگی با حیات برادرش حضرت سیدالشهدا(ع) دارد و حتی هرکدام عضوی از دیگری به شمار می‌رود. این ارتباط منحصر به دوره‌ای که به عنوان امام، مسئولیت رهبری و هدایت امت اسلامی را برعهده داشتند، نیست، بلکه سراسر زندگانی این دو فرزند زهرای مرضیه(س) حتی آن موقع که در دامان پر مهر و محبت جد بزرگوارشان پیامبر اکرم(ص) به سر می‌بردند دربر می‌گیرد، تا چه رسد به تحولاتی که در روزگار خلفای ثلاثه و دوران امامت ظاهری پدرشان حضرت امیرالمومنین(ع) در جامعه اسلامی روی داد.

با توجه به جایگاهی که امام حسن (ع) نزد پیامبر مکرم اسلام(ص) داشت، انتظار می‌رفت تا امت اسلامی از این چهره مقدس علمی، سیاسی، اخلاقی و اجتماعی، کاملاً استفاده کنند، اما متأسفانه بر اثر غفلت و جهل و نادانی، بی‌مهری‌هایی که امت پس از وفات پیامبر(ص)‌ به خاندان ایشان بویژه به امیرمؤمنان امام علی (ع) نشان دادند، به این امام مجاهد و بزرگوار نیز ظلم‌های بسیار وارد آمد و در اصل امت خود را از رهبری حکیمانه آن حضرت (ع) محروم ساخت. دشمنان اهل‌بیت پیامبر(ص)، برای کنار گذاشتن آن امام هدایت از صحنه سیاست و خلافت مسلمین، اقدامات رذیلانه‌ای را انجام دادند و با فریب دادن یاران امام، به مقاصد اصلی خود که حکومت بر مردم بود، رسیدند.

متاسفانه اکنون نیز آن طور که شایسته است به زندگانی این امام همام پرداخته نشده و هنوز هم عمده نکات از حیات مبارک ایشان برای عموم مردم ناشناخته مانده است. به مناسبت میلاد مبارک آن حضرت چند کتاب در این زمینه معرفی می‌شود.

«الحیاة السیاسیة للامام الحسن(ع)»

مرحوم علامه آیت‌الله سیدجعفر مرتضی عاملی که به دقت نظر و نگاه انتقادی به منابع شهره است کتاب «الحیاة السیاسیة للامام الحسن(ع)» را نیز میان آثار گرانسنگ خود دارد. این کتاب را محمد سپهری به نام «تحلیلی از زندگانی سیاسی امام حسن(ع)» به فارسی برگردانده که توسط انتشارات بوستان کتاب قم منتشر می‌شود. 

بر اساس بانک اطلاعات خانه کتاب و ادبیات ایران نخستین چاپ این کتاب سال ۱۳۶۹ توسط دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم منتشر شد و تاکنون نیز توسط انتشارات بوستان کتاب قم تا هشت چاپ را تجربه کرده است که این نوبت چاپش سال ۱۴۰۱، با شمارگان ۳۰۰ نسخه، ۲۵۶ صفحه و بهای ۷۷ هزار تومان بوده است.

آیت‌الله جعفر مرتضی عاملی در این کتاب به زندگی سیاسی امام حسن مجتبی (ع) پرداخته و آن را در سه فصل عرضه کرده است: «زندگی سیاسی امام مجتبی در عهد رسول خدا(ص)»، «زندگی سیاسی امام مجتبی در عهد ابوبکر و عمر» و «زندگی سیاسی امام مجتبی در عهد عثمان».

بنابراین و بر اساس عنوان کتاب که «حیات سیاسی» نام دارد، مؤلف جز در صفحاتی گذرا به احوال شخصی و مناقب امام حسن نپرداخته و تنها درباره موضوع مباهله تفصیل داده است. مؤلف در فصل دوم به مباحثی چون اذان بلال به درخواست حسنین (ع) بعد از مادرشان و حضور امام حسن (ع) در شورای عمر پرداخته که در آثار مشابه کمتر به آن توجه شده است. در فصل سوم به مباحثی چون عدم حضور امام در فتوحات و تردید در مجروح شدن آن حضرت هنگام محاصره عثمان و رد اتهام عثمانی بودن آن حضرت می‌پردازد.

این کتاب از دو جهت اهمیت ویژه‌ای دارد. نخست اینکه نویسنده با دیدی محققانه به تجزیه و تحلیل وقایعی همت گذاشته که به طور مستقیم یا غیرمستقیم با زندگانی امام مجتبی(ع) ارتباط دارد و در مواردی آن حضرت نقش فعالی در تکوین آن برعهده داشته است مثل داستان مباهله و بیعت رضوان.

دوم اینکه بر خلاف تاریخنگاران و سیره‌نویسان به نقل حوادث و تاریخچه زندگانی امام محتبی(ع) نپرداخته، بلکه زندگانی سیاسی آن جناب را به طور دقیق تجزیه و تحلیل کرده است. البته نباید فراموش کرد که همه شئون زندگی ائمه (ع) در رابطه تنگاتنگ با مسائل سیاسی – اجتماعی جامعه بوده و هیچکدام به عنوان امام و رهبر معنوی امت اسلامی نمی‌توانستند از سیر حوادث و امور جاری مسلمانان برکنار باشند، مگر اینکه مصلحت اقتضا کرده باشد که مدتی در موضوع خاصی غیر از امامت به تقیه پرداخته باشند که همین هم یک موضع‌گیری سیاسی مهم به شمار می‌آید و نباید از نقش و اهمیت مهم آن کاسته شود.

زندگانی امام حسن(ع)

مرحوم علامه باقر شریف قرشی که از نخبه‌ترین تاریخنگاران معاصر بود و در نجف اشرف نیز کتابخانه‌ای به نام مبارک امام مجتبی(ع) راه‌اندازی کرد، کتابی با عنوان «حیاة الامام الحسن(ع)» دارد که توسط فخرالدین حجازی در سه جلد به فارسی برگردانده شده است و توسط انتشارات بعثت منتشر می‌شود. 

اولين ويژگى اين این کتاب تتبع فراوانى است که مؤلف انجام داده و به منابع بسيارى مراجعه کرده است. اين منابع، منحصر به کتب تاريخ و حديث يا فقط منابع معتبر نيست همانگونه که به مآخذ کهن و دست اول اکتفا نکرده و آثار متأخران را نيز ديده است. همچنين منابع وى در فرقه‌اى خاص منحصر نشده و کتب شيعه و سنى را باهم ديده است. از اين رو ارجاع به منابع متعدد و متنوع از ويژگى‌هاى ديگر این کتاب و دیگر آثار مرحوم علامه باقر شریف قرشی است. از خصوصيات ديگر، تنوع در سرفصل‌هاست. مؤلف همه موضوعات و مباحث مربوط به زندگى يک امام(ع) را به خوبى گزارش کرده و عنوانى خاص براى هر يک قرار داده است. 

بنابراین تنوع سرفصل‌ها در دستيابى خواننده به همه وجوه زندگى امام مجتبی(ع) مؤثر است. پس از بيان شرح کاملى از حیات طیبه امام، روايات منقول از ایشان (ع) در موضوعات مختلف کلامى، تفسيرى، اخلاقى، فقهى و... را به تفصيل نقل کرده است. نویسنده تلاش کرده از تحليل و اظهار نظر درباره روايات فروگذار نکند و بخصوص در مواردى که يک خبر با مسلمات تاريخى و گاه با اصول مذهبى شيعه سازگار نيست به بررسى آن پرداخته است.

موسوعه سیره اهل البیت علیهم‌السلام: الامام الحسن‌بن علی (ع)

به طور کل مرحوم علامه باقر شریف قرشی موسوعه‏ای دارد به نام «سیره اهل البیت علیهم السلام» که شامل زندگانی پیامبر اسلام (ص) و جمیع امامان و اهل‏بیت پیامبر (ص) است که در آن کلیه شئون اخلاقی، اجتماعی، عبادی و عرفانی و تاریخ زندگی آنها مورد شرح و بررسی قرار گرفته و سیره آنان معرفی شده است. در جلد یازدهم از این مجموعه چهل جلدی ادامه ادوار مختلف زندگی امام حسن (ع) بیان شده است. 

نگارنده نخست به آغاز امامت و خلافت امام حسن و بیعت مسلمانان با ایشان اشاره کرده و جنگ سرد معاویه و تبلیغات شدید دستگاه اموی علیه حکومت امام حسن(ع) را تشریح می‏کند. وی در همین راستا به اعلام جنگ امام حسن(ع) به معاویه و علل تمایل آن حضرت به صلح به جهت عدم پایبندی لشکریان خویش به دستورات ایشان و اثرگذاری مکر و خدعه معاویه در میان آنان را شرح داده و شروط امام حسن(ع) برای صلح با معاویه را بررسی کرده است. در همین زمینه نگارنده به ابعاد مظلومیت امام حسن(ع) به خاطر صلح با معاویه اشاره کرده و جریان شهادت ایشان توسط همسرش را وصف می‏کند. چاپ نخست این مجموعه توسط نشر معروف در سال ۱۳۸۸ منتشر شده است.

سبط اکبر: زندگانی امام حسن مجتبی (ع): روایتی تحلیلی از زندگانی الهی - سیاسی امام حسن مجتبی (ع)

این کتاب به قلم آیت الله محمد جواد مروجی طبسی است که نخستین چاپ آن سال ۱۳۸۶ توسط زائر آستان مقدسه منتشر شد و چاپ‌های متعدد را تجربه کرده است. مطالب کتاب در دوازده فصل تنظیم‌ شده که شامل دوران تولد و حوادث پس ‌از آن (مانند حضور پیامبر(ص) در خانه فاطمه(س)، حضور فرشته‌ها جهت تبریک و...)، دوران کودکی، شخصیت اجتماعی و سیاسی، اخلاقی و معنوی، خلافت و رهبری، جنگ و صلح، دفاع از اتهامات و دروغ‌پردازی‌ها، دوران مسمومیت و شهادت و بررسی وقایع پس از شهادت و محل دفن آن حضرت (ع) است.

مهم‌ترین ویژگی کتاب، آن است که نگارنده تلاش کرده که مباحث یادشده را از منابع تاریخی و روایی دست‌اول آورده و به تحلیل و بررسی آن بپردازد. مولف در بخشی از مقدمه خود بر کتاب چنین نوشته است:‌ «امام حسن مجتبی(ع)، اسوه اخلاق و فضیلت است که زندگی سراسر افتخارش، بیان‌کننده چهره پاک و معصومانه و محبوب اوست. ایشان نمود واقعی اخلاق حسنه، تقوا، پرهیزکاری، صداقت و راستی، جود و بخشش، ایثار و کرامت و اخلاص و فداکاری است. مورخان شیعه و سنی، در کتاب‌های خویش، برای امام حسن(ع) القاب فراوانی را برشمرده‌اند که هر یک از آن اوصاف، بیانگر عمق شخصیت آن امام هدایت است. او امین بود و مورد اعتماد، حجت و دلیل بود بر یگانگی خدا و نبوت پیامبر(ص) و امیر مؤمنان(ع)، موقعیت بسیار خوب و جایگاه رفیعی را در بین امت اسلامی کسب کرده بود... کتاب حاضر، تلاشی است مجدانه تا سیمای ملکوتی این امام همام را در حد توان، ترسیم کند و به دفاع از مظلومیت آن حضرت بپردازد.