همزمان با ماه رمضان آئین‌های متفاوتی در بین مردم و در مناطق مختلف برگزار می‌شود. رمضان ماهی است که مردم در تمام طول تاریخ نسبت به آن ارادت ویژه‌ای داشته اند و این ارادت ناشی از تأکیدات بسیار قرآن کریم و نبی مکرم اسلام (ص) است. با این حال رمضان در هر نقطه جهان تبدیل به یک فرهنگ شده که با توجه به شرایط محیطی آداب خاص خود را در عین حفاظت از اصل فریضه، بومی سازی کرده است.

شهرستان تایباد نیز مانند هر نقطه دیگری از کره زمین از این قاعده مبرا نبوده و تلاش داشته است تا ضمن رعایت اصل آداب ماه مبارک رمضان، به نسبت هر دوره آداب خاص خود را داشته باشد. آدابی که در عین وجود فلسفه‌های زیبا و مفهومی، امروز متأسفانه به دلیل نفوذ مدرنیته رو به فراموشی است.

رمضان چگونه آغاز می‌شود؟

در بین ماه‌های قمری، رؤیت هلال ماه رمضان، شوال و ذی الحجه از اهمیت بالایی برخوردار است. چرا که اعمال فصلی که در اسلام بسیار هم بر آن تاکید شده در این سه ماه انجام می‌شود. روزه رمضان، عید فطر، کنگره عظیم حج و عید قربان از اعمالی است که باید در تاریخ معینی انجام پذیرد، بنابراین رصد هلال ماه بسیار اهمیت پیدا می‌کند.

در خصوص روزه رمضان با توجه به حدیث شریف نبوی (ص) که گرفتن و خوردن (عید) روزه را به رؤیت آن مشروط می‌کند، مردمان سرزمین تایباد نیز همواره بر رؤیت هلال ماه حساسیت بسیاری داشتند. آنها در خصوص رؤیت ماه به بزرگان دینی خود مراجعه می‌کنند.

بر اساس منابع تاریخی، مردم تایباد به فقیه زمان خود مراجعه داشتند و این فقیه در قرن هفتم مولانا زین الدین علی تایبادی و در قرن هشتم فرزند ایشان یعنی حضرت مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی «فقیه و دانشمند بزرگ قرن هشتم هجری قمری» بوده است. در دوره‌های نزدیک‌تر به ما نیز گروه‌هایی مشغول رصد هلال ماه بوده‌اند، و پس از اطلاع آنها به قاضی شرع، با حکم قاضی آغاز ماه رمضان از طریق شلیک چند توپ به مردم اعلام شده است.

«چارلز ادوارد ییت» می‌نویسد که در مشهد در ورودی شهر و نزدیکی بارگاه منور رضوی چند توپ نصب شده که پس از رؤیت هلال ماه رمضان از آنها شلیک می‌شود و مردم از آغاز ماه رمضان آگاه می‌شوند.

در همین دوره (۱۹۰۳ تا ۱۹۰۹ میلادی) و در تایباد هم این رؤیت از طریق بزرگ منطقه که «حاج نایب بن محمد تایبادی» بوده، انجام می‌پذیرد. ییت از کیفیت اطلاع رسانی در تایباد چیزی نمی‌گوید، اما می‌نویسد: با آغاز شدن ماه رمضان، زندگی در تایباد همچون خراسان تغییر می‌کند. مردم تایباد پس از نماز صبح تا نزدیکی‌های ظهر در خواب هستند و با نزدیک شدن به وقت نماز کم‌کم تردد آغاز می‌شود.

او توضیح می‌دهد که در مشهد روز‌ها کار و کاسبی تعطیل و مردم از عصر تا نزدیکی صبح مشغول تجارت و کار هستند.

نماز تراویح، اولین رویداد اهل سنت در هنگام اعلام رؤیت هلال ماه رمضان

پس از رؤیت هلال و اعلان رسمی ماه رمضان (مطابق آنچه گفته شد) اولین کاری که انجام می‌شود، برپایی نماز تراویح «و به نماز‌هایی گفته می‌شود که مسلمانان سنی در شب‌های ماه رمضان به جماعت می‌خوانند»، است. تا اوایل دهه پنجاه خورشیدی نماز تراویح، چنانچه برگزار شده با تلاوت سوره‌های پایانی قرآن کریم (از سوره فیل تا انتهای قرآن) بوده است، تا اینکه با ورود مهاجران افغان به تایباد، ختم قرآن عظیم الشان نیز در نماز‌های تراویح آغاز می‌شود.

اولین بار «حافظ محمد صدیق افغان» در مسجد امام ابو حنیفه (رح) واقع در خیابان رازی اقدام به ختم قرآن کریم، همراه با نماز تراویح می‌کند. پس از آن در سال‌های بعد وی نماز تراویح را در مسجد مزار حضرت مولانا همراه با ختم قرآن کریم برگزار می‌کرده است. امروز نیز مسلمانان اهل سنت تایباد در بیش از ۲۰۰ مسجد این شهرستان این نماز را برپا و هزاران نفر در این مسجد این سنت رسول خدا (ص) را به جا می‌آورند.

نماز تراویح، نمازی است ۲۰ رکعتی که هر شب بلافاصله پس از نماز عشا برگزار و در این ۲۰ رکعت یک جز قرآن عظیم الشان توسط حفاظ خوانده می‌شود. در دهه آخر ماه مبارک رمضان، این مساجد اقدام به برگزاری جشنی ویژه با عنوان «مجلس ختم قرآن عظیم الشان حین نماز تراویح» می‌کنند و پس از ختم قرآن دعای جمعی خوانده می‌شود.

سحری خوانی، سنتی در آستانه فراموشی

یکی از آداب ماه رمضان در تایباد، «سحری خوردن» است که خود آداب خاصی دارد. سحری خوردن در ماه رمضان از جمله کار‌های است که سفارش بر آن بسیار شده، وقت سحری بین ۱ تا ۲ ساعت قبل از اذان صبح است. اولین رسم از آداب سحری شب خوانی یا به اصطلاح محلی «شوخوانی» است.

بر اساس تعاریفی که از این رسم نقل می‌شود، در زمان‌هایی که سیستم‌های صوتی وجود نداشته، مؤذن یا روحانی شهر و روستا بر پشت بام مساجد اقدام به خواندن اشعاری عرفانی از حضرت مولانا و حضرت شیخ حافظ یا حضرت شیخ سعدی می‌کردند. سکوت شب نیز با صدای شوخوان همراه شده و فضای عرفانی ایجاد می‌کرد.

بعد‌ها این رسم با سیستم‌های صوتی همراه و روحانی یا مؤذن از طریق بلندگو اقدام به شو خوانی می‌کردند. شوخوانی معمولاً ۱۵ تا ۳۰ دقیقه ادامه می‌یافت. مردم با صدای زیبای سحری خوان از خواب بلند شده و سرگرم تدارک سفره سحر خود می‌شدند. در تایباد در سال‌های نه چندان دور دو صدا همیشه متفاوت‌تر از دیگران بود. شو خوانی مرحوم «حاج آخوند ملأ عبدالله توکلی»، امام جماعت فقید مسجد امام غزالی و همچنین مرحوم «حاجی شریفی»، مؤذن فقید مسجد جامع احناف، شب‌های ماه رمضان را با صدای زیبا و اشعار زیبای عرفانی، متمایز و دل نشین می‌کردند.

پس از صرف سحری، سنت دیگری که در تایباد در سال‌های پس از انقلاب اسلامی به وجود آمد، پخش دعا‌های موسوم به «اَللهُم» در نیم ساعت باقی مانده به اذان صبح بود. این دعا‌ها از مسجد صاحب الزمان پخش می‌شد و به نوعی هشداری بود برای کسانی تا این لحظه خواب مانده بودند.

چند دقیقه پس از اَللهُم اذان صبح آغاز و بساط سحری برچیده می‌شود. سحری از جمله دلنشین‌ترین دورهمی‌هایی است که مردم تایباد همچون همه مسلمانان تجربه می‌کنند.

رمضان و فضای کسب و کار

ماه رمضان از جمله ماه‌هایی است که تمام جوانب زندگی مسلمانان را تحت الشعاع خودش قرار می‌دهد. در تایباد نیز با آغاز این ماه تغییرات محسوسی در زندگی شهروندان پدید می‌آید.

بر اساس آنچه «چارلز ادوارد ییت» از زندگی در ماه رمضان به شرح کشیده است، تقریباً در تمام ساعات صبح تا عصر رفت و آمد در شهر کم و از ساعات عصر به بعد کم کم خیابان شلوغ می‌شود. کار‌ها به وقت عصر و شب موکول می‌شود و مردم شب‌ها تا دیر وقت یا مشغول عبادت یا کسب و کار هستند.

در تایباد امروز، اما شرایط متفاوت است. بازار‌ها با تأخیر کسب و کار را آغاز کرده و بعضاً تا غروب فعال هستند. با فرارسیدن وقت مغرب شهر از رفت و آمد خلوت شده و همگان در کنار سفره‌های افطار با خانواده نشسته و بابت روزی که گذشت خداوند را شکرگزاری می‌کنند.

افطار، زیباترین دورهمی رمضان در سفره‌های گرم و پر برکت مردمان دیار تایباد

پس از یک روز روزه داری و کار، همه اعضای خانواده دور سفره گرم افطار جمع می‌شوند. از افطار در گذشته اطلاعی در دست نیست. البته سخت نیست گمان بردن به اینکه مردمان گذشته چگونه افطار می‌کردند. در کنار سفره‌های ساده، اما بی نهایت گرم و پر از عشق. امروز، اما سفره‌های افطار زیاد است. اولین سفره افطار برای مردمان در مساجد پهن می‌شود. شاید قدیمی‌ترین سفره‌های افطار را مساجد جامع احناف، مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی، امام ابوحنیفه و حضرت بلال پهن می‌کردند.

در گذشته بوی خوش نان (محلی) چلپک، هیزم تنور و نان گرم عمگی، فضای غروب رمضان را در تایباد دل انگیز‌تر می‌کرد. همسایه‌های مساجد هر چه داشتند از خرما گرفته تا نان و شله زرد به مسجد می‌آوردند تا به مصداق حدیث شریف پیامبر (ص) ثواب روزه روزه داران را شریک شوند.

دومین سفره افطار، سفره گرم خانواده‌ها بود. همه باهم از کوچک و بزرگ دور سفره جمع می‌شدند و با خوشحالی افطار می‌کردند.

رمضان شور و شوقی در روز‌ها و شب‌ها پدید می‌آورد که تجربه خوش آن تا مدت‌ها در خاطر مردم باقی بود و آرزوی رسیدن به ماه رمضان آینده را داشتند.

منبع: مهر