روایتِ خانه‌های بر باد رفته در گذرِ گردشگری آقانجفی اصفهان
گذر گردشگری آقا نجفی در میدان نقش جهان با حفظ نشانه‌های برجا مانده از خانه‌های تخریب شده ، روایتگرِ روزگارِ گذشته این میراثِ از کف است.
گذر گردشگری آقانجفی با روایتِ سرنوشت خانه‌هایی که در بافت تاریخی شرق میدان نقش جهان اصفهان ویران شد، (چهارشنبه شب) افتتاح شد.
نشانه‌های آن خانه‌های برباد رفته، حالا زبان گویایی شده‌اند برای اینکه بدانیم می‌توان قدرِ داشته‌های تاریخی و شناسنامه‌های شهرمان را بیشتر بدانیم، پیش از آنکه آن‌ها را قربانی خیابان کشی و ساخت بنا‌های بی‌هویت کنیم.
سرنوشت بافت تاریخی شرق میدان نقش جهان اصفهان تلخ است، بافتی که بخش‌هایی از آن در اثر اصرار برای اجرای گذر آقا نجفی تخریب و به ویرانه‌هایی در حریمِ یک اثر جهانی تبدیل شد.
این خیابان کشی، نافرجام و عاقبت با دخالت شورایعالی معماری و شهرسازی متوقف ماند و با تاکید این شورا بناشد بخش‌های تخریب شده ساماندهی شود.
پیرو تاکیدِ شورایعالی معماری و شهرسازی، شهرداری در دوره جدید کوشید طرحی را ارائه کند که ضمن ساماندهی شرایط بوجود آمده، این بار بیمِ ایجاد گذرِ سواره رو یا تخریب بدنه خیابان حافظ کمتر باشد.
این طرح تابستانِ سال پیش در کمیسیون ماده پنج استان تصویب و برای اجرا به سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان ابلاغ و اجرا شد.
حاصل اجرا، طراحی فضای شهری با سایه‌ای از بافت تاریخی است که در آن طاقچه‌ها و نشانه‌های بازمانده از خانه‌های تخریبی، مرمت شده و درواقع جداره‌های این گذر را شکل داده‌اند یا اینکه نشانه‌های کاروانسرا، ساباط و کوچه‌هایی که پیشتر در این فضا وجود داشتند، بازسازی شدند.
مرمت و بازسازی این نشانه‌ها که توانسته است تا حدی مرهمِ بخشی از بی مهری‌ها و دشواری‌های روا داشته شده در سال‌های گذشته بر این بافت و خانه‌های تاریخی ارزشمندِ شرق میدان نقش جهان باشد، یک زبان گویا دارد و آن اینکه چرا باید حقیقت و عینیت ارزشمندی که وجود داشت و زنده بود را برای کشیدن خیابانی که به گفته کارشناسان میراث فرهنگی نیازی برای احداث آن وجود نداشت، خراب کرد و حالا برای پاسداشت آنچه از دست رفته، به روایت مجازیِ آن حقیقت رو به بیاوریم.
در خلال افتتاح گذر آقا نجفی که حالا عنوان گردشگری به خود گرفته، پرده‌هایی از زندگی و زیستِ آدم‌هایی که روزگاری در این خانه‌ها گذر عمر می‌کردند، در قالب پرفرمنس به نمایش درآمد، روایتی شیرین، اما حُزن انگیز از حقیقتی که می‌توانست از روی مجاز نباشد.
اتفاق رُخ داده این است که خانه‌های تاریخی یا واجد ارزش نگهداری، برای احداث یک خیابان آن هم در حریم بلافصلِ میدان نقش جهان و مسجد شیخ لطف الله در دوره‌های پیشین تخریب شد و حالا چون «آب رفته، به جوی برنمی گردد»، برای جبران، چاره‌ای جز موزه عبرت شدن گذر آقانجفی وجود ندارد.
موزه عبرت از این جهت که به تعبیر کارشناسانِ میراث فرهنگی می‌توانستیم قدری با آگاهی بیشتر نسبت به بافت‌های تاریخی تصمیم گیری کنیم پیش از آنکه دیر شود و بر بازمانده‌ها و نشانه‌های آن مرثیه بخوانیم.
اما آیا این تجربه تلخ برای بافت شرقی میدان نقش جهان که نتوانست به اجرای آن خیابانِ دلخواه بیانجامد و تنها با صرف هزینه‌های مادی و معنوی منجر به تخریب بخش‌هایی از میراث ارزشمند شهر شد، به تعبیر کوشندگان میراث فرهنگی میتواند درس عبرتی باشد برای تصمیم گیریهای بعدی و اجرای طرحهاایی که نوک پیکانشان به سمت بافت‌های تاریخی نشانه می‌رود؟
بافت‌ها و خانه‌های تاریخی، هویت شهر‌های ما را تشکیل می‌دهند، میراث گرانبهایی که تا هستند قدرشان را نمی‌دانیم و گاهی آن‌ها را قربانی خیابان کشی و ساخت بنا‌های بی‌هویت می‌کنیم.
به تعبیر کارشناسان میراث فرهنگی، اصرار برای حفظ بافت‌های تاریخی که، چون فرشی گرانبهاست و نمی‌توان تکه‌ای از آن را برید و دور انداخت، از این منظر است که در شهر‌هایی همچون اصفهان با شرایطِ بحرانی آب و هوا باید از این منابع فرهنگی و تاریخی بعنوان پتانسیل گردشگری بهره گرفت تا کمتر با دست اندازی به منابع طبیعی و زیرزمینی، شرایط زیست پذیری این شهر‌ها را با خطر مواجه کنیم.
در همین پیوند سید محمد بهشتی شیرازی رییس سابق پژوهشگاه میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی گفت: ایران تنها جایی نیست که بافت تاریخی دارد و در این کشور تنها جایی هم که بافت تاریخی دارد، اصفهان نیست و در همه دنیا در شهر‌های دارای سابقه تاریخی، حتما یک بافت ارزشمند تاریخی هم دارند.
بهشتی افزود: در طول قرن بیستم تلاش‌هایی شد تا بافت تاریخی از کهولت و مشکلاتی که داشتند فاصله بگیرند، اما این رویکردِ تخریب بافت و تبدیل کردنش به زمین خالی و ایجاد ساختمان‌های جدید چیزی است که ۵۰ سال پیش طرد شده است؛ با این وجود ما هنوز شاهد این هستیم که این رفتارِ منسوخ شده همچنان در شهر‌های مختلف کشورمان تکرار می‌شود.
او ادامه داد: اینکه بیایم در داخل بافت تاریخی خیابان بکشیم آن هم با این استدلال که باعث زنده شدن بافت می‌شود، یک نمونه هم در جهان وجود ندارد که این کار را کرده و نتیجه گرفته باشند.
کارشناسِ پیشین کمیته فنی سه شورایعالی معماری و شهرسازی ایران یادآور شد: در ایران اقدامات متعددی از این جنس وجود دارد که آمده‌اند در داخل بافت خیابان کشیده‌اند، اما یک مورد مثال بیاورند که آن بافت احیا شده باشد، همه آن‌ها فقط و فقط تخریب بر جا گذاشته اند.
بهشتی با اشاره به اهمیت مرمت و رفوی شهری در بافت‌های تاریخی گفت: بافت تاریخی مثل این می‌ماند که فرش گرانقیمت با ارزشی داشته باشیم و یک تکه آن پوسیده یا از بین رفته باشد. اما چه باید کرد، آیا آن یک تکه را قیچی می‌کنید و به جایش پارچه اطلس می‌گذارید، چنین کاری نمی‌توانید بکنید؛ زیرا این کار از ارزش فرش کم می‌کند.
او تاکید کرد: تمامِ هنرِ شما باید این باشد که این فرش را رفو کنید یعنی به وضع اصیل اولیه‌اش نزدیک سازید.
یک کارشناس بافت‌ها و بنا‌های تاریخی نیز گفت: اتفاقی که برای گذر آقا نجفی اصفهان افتاد، یک تغییر پارادایم و یک نقطه عطف برای تاریخ شهرسازی ایران بود چرا که صد سال است بافت‌های تاریخی ما تخریب و به خیابان تبدیل می‌شود و این نخستین بار است که تخریب بافتی که قرار بود منجر به خیابان شود، متوقف و به یک گذر فرهنگی تبدیل شده است.
محمدمهدی کلانتری افزود: این تغییر پارادایم، تنها توسط مدیران شهری فعلی اتفاق نیفتاده بلکه توسط یک جریان اجتماعی و پویش مردمی بوجود آمده و ۲ سال طول کشیده است تا مصوبه شورایعالی معماری و شهرسازی برای توقف این پروژه خیابان کشی در بافت تاریخی به نتیجه برسد.
او ادامه داد: بعد از مصوبه این شورای بازهم اصرار برای تخریبِ بدنه خیابان حافظ و ورود ترافیک به این گذر وجود داشت، اما در کمیسیون ماده پنج استان بدلیل مغایرت با مصوبه شورایعالی معماری و شهر سازی با آن مخالفت شد.
دبیر پویش مردمی موسوم به «نه به گذر آقانجفی» هم گفت: تجربه گذر آقا نجفی در بافت تاریخی شرق میدان نقش جهان بیانگر این است که ما بافت‌های تاریخی را تخریب و بعد از آن اقدام به بدنه سازی و جداره سازی و سپس بزک سازی جنازه بنا‌های تاریخی می‌کنیم، اما نکته قابل توجه این است که از این موضوع عبرت نمی‌گیریم و بازهم برای خیابان کشی به سراغ دیگر بافت‌های تاریخی مان می‌رویم.
کلانتری افزود: اکنون ۲ خیابان در اصفهان یعنی ابتدای خیابان «شیخ زاهد» و خیابانی به موازات خیابان «طالقانی» در حال پیگیری برای احداث در بافت تاریخی هستند و در خمینی شهرِ هم خیابان «بخشداری» با عرض ۱۶ متر، مجوز کشیده شدن در بافت تاریخی این شهر را گرفته است.
او ادامه داد: پرسش این است که چرا تجربه گذر آقا نجفی در بافت تاریخی شرق میدان نقش جهان، درس عبرت نمی‌شود، آخر تا کی قرار است بافت‌های تاریخی را به بهانه ورود ترافیک بشکافیم که البته این کار مشکل ترافیک را هم حل نمی‌کند و حتی به مراتب شرایط را بدتر از قبل می‌سازد، از جمله در خمینی شهر که قرار است خیابان بخشداری به موازات و فاصله ۵۰ متری خیابانِ دیگری که هم اکنون وجود دارد، احداث شود.
کلانتری افزود: ماحصل این اقدام، تنها ارزش بخشی و تجاری کردنِ املاک آن محدوده به ازای تخریب ۴۰ یا ۵۰ پلاک از یک بافت تاریخی است، در این موارد، ملاک عمل هم فقط بنا‌های ثبت ملی است و بافت‌های تاریخی از دم تیغ گذرانده می‌شوند.
او یادآور شد: معنا و مفهوم بافت تاریخی به بافت بودنش آن است، وقتی دلِ این بافت‌ها را می‌شکافیم و با خیابان کشی آن‌ها را به صلیب می‌کشیم، در عمل بخشی از هویت شهرهایمان را نابود می‌کنیم درحالی که تنها نگاهمان به بنا‌های شاخص است.
کلانتری افزود: شاید برخی از بنا‌های این بافت‌ها به اندازه بنا‌های ثبت شده، شناخته شده نباشند، اما در بافت تاریخی به اندازه همان بنا‌های شاخص و ثبت ملی اهمیت دارند و این بافت در کلیت است که اهمیت پیدا می‌کند.
او یادآور شد: کلیت بافت تاریحی باعث جذب گردشگر و سرمایه می‌شود چراکه کردشگران برای دیدن و اقامت در این بافت‌ها و خانه‌های تاریخی وارد شهر‌ها می‌شوند تا تجربه زیست در آن‌ها را داشته باشند.
در ادامه، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان گفت: این مکان که در اثر آزادسازی‌ها و تخریب‌های سال‌های گذشته به یک فضای مخروبه تبدیل شده بود، به یک فضای شهری پیاده مدار تبدیل شد و نوع طراحی آن هم سایه‌ای از بافت تاریخی است.
محمدعلی ایزدخواستی افزود: بنا بود که این مکان بصورت یک دسترسی از خیابان حافظ باشد که با توجه به عرض آن و عبور خودرو از بافت تاریخی و کنار مسجد شیخ لطف‌الله که آسیب جدی به این بنا وارد می‌کرد، مطالبات اجتماعی شکل گرفت و با ورود شورایعالی معماری و شهرسازی، پروژه خیابان سازی متوقف شد.
او ادامه داد: با توجه به آزادسازی‌ها و تخریب‌های انجام گرفته در این محدوده، این مکان به یک فضای مخروبه و بی‌دفاع تبدیل شده بود که به همین دلیل از ۲ سال پیش و با توجه به مصوبه شورایعالی معماری و شهرسازی برای ساماندهی این محدوده وارد عمل شدیم.
ایزد خواستی با بیان اینکه مقرر شد طبق طرح سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان، این گذر از قالب خیابان خارج و به یک فضای شهری انسان مدار تبدیل شود، افزود: یکسری طاقچه‌ها و نشانه‌هایی از خانه‌های تخریب شده در این مکان وجود داشت که مرمت شدند و هم‌اینک جداره‌های این گذر را شکل می‌دهند همچنین نشانه‌های کاروانسرای «بیگدلی» و ساباط و کوچه‌های که پیشتر در این فضا وجود داشتند هم بازسازی شد.
به گفته ایزدخواستی، طراحی این فضا به گونه‌ای است که وقتی در این گذر حرکت می‌کنید، گویا از درون این خانه‌ها که تنها نشانه‌های آن برجای مانده است، عبور می‌کنید.
باز سال ۸۰ به این سو تملک و تخریب‌ها برای عبور گذر آقا نجفی از میان بافت تاریخی محله‌ای به نام پشت گنبد در جانب شرق میدان امام (نقش‌جهان)، یکی از دست نخورده‌ترین و بااهمیت‌ترین بافت‌های تاریخی اصفهان را نشانه گرفت.
اما با اعتراض و پیگیری فعالان و کارشناسان میراث فرهنگی، در مهر ۱۳۹۹ شورایعالی شهرسازی و معماری ایران تکلیف را برای شهرداری اصفهان روشن و مصوبه‌ای صادر کرد که در آن با هرگونه تخریب و تملک بنا برای احداث یا امتدادِ گذر آقا نجفی مخالفت و بر تهیه و اجرای طرح ساماندهی در این منطقه تاکید شد.
پس از کش و قوس‌های زیاد در تابستان سال پیش، کمیسیون ماده پنج استان، طرح شهرداری اصفهان برای تعیین تکلیف شرایط بافت تاریخی شرق میدان نقش جهان را با یک محل اختلاف در تعریف ساباط و ایجاد دسترسی در بدنه حافظ تصویب و برای اجرا به سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان ابلاغ کرد.
طرح ساماندهی بخش‌های تخریب شده در بافت تاریخی شرق میدان نقش جهان از اواخر تابستان سال پیش شروع شد و هم اکنون به اتمام رسیده است و سرانجام چهارشنبه ۶ دی افتتاح شد.
منبع: ایرنا
