در ایران باستان تاریکی نماد اهریمن بود و، چون در طولانی‌ترین شب سال، عمر تاریکی بیشتر می‌شد، آتش روشن می‌کردند تا تاریکی و شیطان را نابود کنند و در این شب خانواده‌ها گرد هم جمع می‌شدند و شب را با گفتگو، خوردن، نوشیدن، شادی و پایکوبی سپری می‌کردند.

یلدا در خراسان حال و هوای این خطه را همراه خود دارد مثلا در این شب می‌توان زائرانی را در حرم مطهر رضوی دید که در کنار زیارت آن حضرت شب چله را نیز با نوش جان کردن تکه‌ای شیرینی یا شکلات پاس می‌دارند، اما در برگزاری جشن شب یلدا در مشهد و به طور کلی در برگزاری مراسم آن در این سامان، اشتراکات فراوانی با دیگر اقوام ایرانی به چشم می‌خورد.

در ادبیات خراسان واژه "یلدا" به‌کار نرفته است، بلکه براساس اسناد شفاهی و مکتوب موجود، همواره از آن به عنوان "شب چله" یا "چله‌نشینی" یاد شده است.

شب چله در خراسان رضوی پیشنیه دیرینه‌ای دارد و مردم با شرکت در شب نشینی‌های طولانی، خوردن انواع میوه و تنقلات و برگزاری آیین‌های مختلف، سعی در گذراندن طولانی‌ترین شب سال دارند. اساسا مردم این منطقه برای استقبال از نخستین روز سردترین فصل سال تا آنجا که توان مالی داشته باشند در خرید میوه‌ها و خوراکی‌های مخصوص این شب مانند انار، هندوانه، خربزه، چغندر و لبو کوتاهی نمی‌کنند.

شب چله، پایان آخرین روز پاییز و نخستین شب زمستان است و ایرانیان باستان بر این باور بودند که فردای این شب با دمیدن خورشید، روز‌ها بلندتر شده و تابش نور ایزدی افزایش می‌یابد.

در گذشته، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش خورشید می‌شناختند و برای آن جشنی بزرگ برپا می‌کردند و با وجود گذر زمان و تاریخ این شب هنوز هم با گردهم آمدن و شب نشینی اعضای خانواده، بزرگتر‌های فامیل و اقوام در کنار یکدیگر سپری می‌شود.

پیشینه یلدا در تاریخ «خوراسان»

کارشناسان و صاحبنظران عرصه مردم شناسی بر این اعتقادند که آداب و رسوم شب یلدا در خراسان از پیشینه درازی برخوردار است.

واژه «خور» یعنی خورشید، و روز پس از شب یلدا را «خور روز» یا «روز خورشید» می‌نامیدند، حتی نام خراسان نیز از "خور" به معنای خورشید و "سان" به معنای سرزمین گرفته شده است.

به همین دلیل طلوع خورشید در این سرزمین به نسبت سایر سرزمین‌ها از معنای عمیق تری برخوردار است و حتی شب یلدا هم به مناسبت اینکه نخستین بارقه‌های نور خورشید بر سرزمین خراسان باریدن می‌گیرد، جایگاه مهمی دارد.

در نزد مردم ایران به طور عام و مردم خراسان به طور ویژه، «خورشید» نماد زندگی، روشنایی و کار و فعالیت است.

یلدا، بلندترین شب سال و آخرین شب پاییز است؛ به دلیل اینکه پس از یلدا، شب‌ها کوتاهتر و روز‌ها بلندتر می‌شود از گذشته‌ها در ایران شب یلدا را به عنوان شب زایش خورشید با آداب و رسوم و آیین‌های خاصی برگزار می‌کرده اند.

در خطه خراسان به دلیل گستردگی زمین و منابع خدادادی، اقتصاد و معیشت مردم بیش از هر چیز از مسیر کشاورزی و دامداری تامین می‌شود که این امر امروز نیز ادامه دارد؛ به همین دلیل مردم این خطه از گذشته‌ها پس از پایان مراحل کاشت، داشت و برداشت محصول، آغاز فصل سرما را زمانی برای تجدید قوای خود دانسته و برگزاری آیین یلدا را نیز بیشتر با شب زنده داری و خوردن خوراکی‌های انرژی زا همراه می‌کرده اند.

شب پیوند مذهب و سنت

به طور کلی یلدا، شب زندگی، شادابی و زمانی برای انس و الفت است و از آنجا که "صله رحم" نیز در دین مبین اسلام مورد تاکید است، در آیین‌های این شب می‌توان پیوند دین، مذهب و سنت را به خوبی مشاهده کرد.

در این شب منزل پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها کانون اصلی تجمع افراد خانواده است که همین موضوع باعث افزایش حس احترام و ارزش گذاری کوچکتر‌ها به بزرگتر‌ها و تقویت حفظ همگرایی خانوادگی می‌شود و این همان چیزی است که در دین اسلام نیز بسیار توصیه شده و مورد تاکید قرار گرفته است.

در این شب بازگویی خاطرات و بازخوانی افسانه‌ها از سوی پیرمردان چانه گرم و حتی خواندن متون منظوم و منثور مانند شاهنامه فردوسی، دیوان حافظ و حتی قصه‌هایی که در بین عامه مردم از جایگاه خاصی برخوردار بوده است مانند داستان‌های امیرارسلان نامدار در بین مردم رایج بوده است.

شب زنده‌داری در طولانی‌ترین شب سال همراه با خوردن برخی خوراکی‌ها است و از این حیث خوردن هندوانه در شب یلدا در کل کشور از جمله در بین مردم خراسان رضوی یک رسم دیرینه است.

بر حسب اعتقاد قدما و از نگاه طب سنتی، طبایع انسان به ۲ نوع سرد و گرم تقسیم بندی می‌شد که آنرا ترکیبی از شدت و ضعف چهار عنصر "خون، صفرا، سودا و بلغم" در هر فرد می‌دانستند.

خراسانی‌ها بر این اعتقادند که خوردن هندوانه در شب یلدا باعث گرمی مغز و رفع سوزش جگر می‌شود و اعتقاد دارند خوردن هندوانه چهار عنصر اصلی را، که شکل دهنده طبع انسانی است، به حالت تعادل و اعتدال می‌رساند.

همچنین به دلیل فرارسیدن فصل سرما، انسان نیاز به نیرو و توان بیشتری دارد که خوردن تنقلاتی، چون بادام، گردو و مغز میوه‌هایی که در خراسان زیاد کشت می‌شود مانند هندوانه، خربزه و کدو مرسوم است و آماده کردن این‌ها معمولا توسط زنان صورت می‌گیرد.

گرامیداشت مرز چله کوچک و بزرگ

کارشناس مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی با تاکید بر این نکته که یلدا متعلق به ایران و ایرانی است، گفت: از زمان‌های قدیم داستان، افسانه و قصه‌های مربوط به فرهنگ عامه توسط پیرمردان و پیرزنان در این شب روایت می‌شده و دلیل شب نشینی ایرانی‌ها در شب یلدا هم استقبال از تولد خورشید بوده است.

هاشم حسینی ادامه داد: به اعتقاد گذشتگان، در شب یلدا خورشید دوباره متولد می‌شود و در زمستان در واقع دوران کودکی خود را سپری می‌کند و در حقیقت بهار فصل جوانی خورشید، تابستان سن کمال آن و پاییز هم زمانی است که به پیری می‌گراید و این روند هر سال ادامه دارد.

وی اظهار کرد: کلمه یلدا به معنی متولد شدن است و از آنجا که به باور قدما، خورشید دوباره در شب چله متولد می‌شود، بدان شب یلدا می‌گویند.

وی افزود: خورشیدی که در اولین روز دیماه، موسوم به چله بزرگ، زاده می‌شود، چندان که باید نمی‌تواند خود را نشان دهد، اما پس از آن، رفته رفته روشنایی و گرمای آن فزونی می‌گیرد.

حسینی با اشاره به تقسیم بندی زمستان از سوی پیشینیان به ۲ چله بزرگ و کوچک، اظهار کرد: طبق این باور، از آنجا که این چله با کلمه بزرگ همراه است، در این ۴۰ روز سخت گیری نمی‌کند و سرمای زیادی در این مدت را شاهد نیستیم و وقتی چله بزرگ تمام می‌شود، زمستان را به چله کوچک می‌سپارد و از آن می‌خواهد تا زمستان را سخت بگیرد.

وی بیان کرد: این اعتقاد که بارش برف و باران در چله کوچک بیشتر می‌شود، از قدیم رایج بوده است.

وی افزود: در گذشته مردم سعی می‌کردند آنچه را از زمین خود برداشت می‌کردند در این شب استفاده کنند و تمام طول پاییز برای جمع آوری تنقلات و خوراکی‌های ویژه این شب و پخت شیرینی و نان‌های خانگی اقدام می‌کردند و چند روز مانده به شب یلدا آن‌ها را نمک زده و یا در روغن تفت می‌دادند.

پیوند نسل‌ها در یک شب بلند

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی هم با بیان اینکه شب چله یکی از آیین‌های سنتی و اجتماعی است که در فرهنگ ایران زمین قرار دارد، افزود: یلدا از جمله آیین‌های پراهمیت در فرهنگ کهن است و موجب پیوند و ارتباط نسل‌های مختلف با یکدیگر است که در یک شب در کنار هم قرار می‌گیرند، اوقات را می‌گذرانند و از حضور بزرگان هر نسل بهره می‌برند.

سیدجواد موسوی اظهار کرد: انسان در دنیای امروز دچار سردرگمی، پیچیدگی‌ها و شرایط خاصی است که باید راه نجات و تامین بهداشت روان او را شناسایی کرده و به کار بست و بدون‌شک خانواده و دوری از آن مهم‌ترین عامل مشکلات روحی و روانی برای هر انسانی است.

وی بیان کرد: امروزه گسست و افزایش فاصله میان نسل قدیم و جدید در شرایط زندگی مدرن و ماشینی به وضوح قابل مشاهده است و با توجه به کارآیی یلدا و آیین‌های مشابه می‌توان گفت که آیین‌ها و سنت‌های کهن موجب می‌شود این گسست‌ها و خلاء‌ها مرتفع و به نوعی ارتباط میان نسل‌های گذشته و امروز به صورت موثر برقرار شود.

موسوی، آیینی مانند شب یلدا را روشی برای انتقال آموخته‌های دینی، فرهنگی و اجتماعی نسل گذشته و بزرگتر‌ها به نسل جدید از جمله کودکان و نوجوانان دانست و اظهار کرد: خطه خورشید مملو از مراسم و آیین‌هایی است که میان نسل‌ها پیوند داده آن‌ها را به هم نزدیک می‌کند.

گرمی امید در خانواده‌ها

مسئول ثبت آثار ملی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی نیز چلّه یا چهلّه را بخش مهمی از تقویم سنتی ایرانیان از دوران باستان تا دوره معاصر خواند که در گاه‌شمار باستان، چله‌ها در تابستان به چله "تموز" و در زمستان به چله زمستان نامگذاری می‌شده است.

محمود طغرایی افزود: چله زمستان به سبب اهمیتی که در زندگی کشاورزان داشته و زمان کشت وکار را مشخص می‌کرده است و از طرفی به موجب باور‌های مقدسی که همزمان با شب یلدا و آغاز فصل زمستان، در ابتدای دیماه هر سال با پایان چیرگی سرما و شب‌های طولانی و تاریک و دور هم جمع شدن، از اهمیت خاصی در زندگی اجتماعی برخوردار بوده است.

وی ادامه داد: چله زمستان شامل چله بزرگ مشتمل بر ۴۰ روز، از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه و چله کوچک نیز شامل ۲۰ روز پایانی بهمن ماه بوده است.

طغرایی افزود: در ایران کهن و سرزمین‌های همجوار از دیرباز برای پاسداشت این چله ها، جشن‌های همگانی خانوادگی برپا داشته و خود را برای آماده سازی زمین به منظور آغاز کشت و زرع و استقبال از نوروز و بهار آماده می‌کردند.

وی اظهار کرد: انقلاب زمستانی و پایان چیرگی سرما و نوید برآمدن خورشید یا مهر تابان، دلگرمی وصف ناپذیری برای همگان بوده است. تمام باور‌های مقدس ایرانیان از دیرباز تا کنون، پیروزی نیکی و نور، زندگی و شادی و نیروی اهورایی بر بدی و پلشتی و تاریکی و ناامیدی بوده است.

طغرایی با بیان اینکه این اصول در دین‌های توحیدی نیز به قداست نور و پاکی در برابر ظلمت و ناراستی اشاره دارد، افزود: بنابراین آیین‌های شب چله در واقع بخش مهمی از فلسفه زندگی در میان ایرانیان بوده و هست.

منبع: ایرنا