چله شو، اوج شب نشینی‌های خانوادگی گیلانیان
زمستان گیلانیان از دیرباز تاکنون با برپایی مراسم آیینی شب یلدا (چله شو) و دورهمی‌های گرم خانوادگی آغاز شده است.
«شب یلدا» یک جشن قدیمی و سنت کهن ایرانی است که از گذشته‌های دور تاکنون در طولانی‌ترین شب سال برگزار شده است.
مراسم آیینی «چله شو» در گیلان نیز هر ساله با شب نشینی و دورهمی‌های خانوادگی اجرا می‌شود.
مردمان شهر‌ها و روستا‌های استان گیلان برای این شب آداب و رسوم خاص فرهنگ خود را دارند.
این محفل شبانه معمولا با قصه‌گویی بزرگان خانواده و همچنین فال گرفتن با دیوان حافظ و خوردن میوه‌های مختلف به ویژه انار و هندوانه همراه است.
در جشن شب یلدای گیلانی ها؛ میوه‌ها و مرکبات دیگری چون پرتقال، نارنگی، سیب، خرمالو، گلابی، خوج (میوه محلی)، کدو، لبو و ازگیل و آجیل و تنقلات مخصوصی از جمله مغز پسته، بادام، گردو، فندق، توت و انجیر خشک، گندم، تخمه هندوانه، برنج برشته و شاهدانه هم استفاده می‌شود.
آیین‌های شب چله در گیلان با شماره ثبت ۱۰۰۵ تیر ماه ۱۳۹۱ در فهرست میراث فرهنگی ناملموس کشور قرار گرفته است.
برگزاری ۲۰۰ جشن یلدایی در اقامتگاه‌های بوم‌گردی گیلان
ولی جهانی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان با بیان اینکه آیین‌ها و سنت‌های ارزشمند ایران زمین در خود شور و نشاط دارد، گفت: با برگزاری مراسم و آیین‌ها به اشکال مختلف می‌توان این نشاط و شادابی را در جامعه تقویت کرد.
او افزود: شب یلدا از جمله مراسم شادی است که با آیین‌های زیبا و دورهمی‌های خانوادگی و فامیلی لحظات لذت‌بخشی را برای مردمان در دنیای پرهیاهوی امروز فراهم می‌کند.
به گفته مدیرکل میراث فرهنگی گیلان، شب یلدا در این استان که مهد فرهنگ و هنر است، در هر شهر و روستایی با خوراکی‌ها و تنقلات و مراسم خاص خود برگزار می‌شود.
جهانی تصریح کرد: امسال حدود ۲۰۰ جشن یلدایی نیز در اقامتگاه‌های بوم‌گردی و سنتی و سایر تأسیسات گردشگری گیلان با رویکرد گردشگری خوراک برگزار می‌شود.
او یادآور شد: اقامتگاه‌های بوم گردی به دلیل فضای داخلی و معماری خاص و با امکانات و شرایط مطلوب اسکان، اقامت و پذیرایی این امکان را فراهم می‌کنند تا مانند گذشته خانواده‌ها دور کرسی جمع شوند و این مراسم را به یادماندنی کنند.
مدیرکل میراث فرهنگی گیلان همچنین گفت: با توجه به ثبت جهانی شب یلدا و لزوم برگزاری هر چه با شکوه تر مراسم گرامیداشت این آیین کهن، با تشویق هتل‌ها، مراکز اقامتی و مجموعه‌های گردشگری به بزرگداشت آیین‌های یلدا در قالب برپایی جشنواره سفره‌های یلدایی، نمایشگاه و فروشگاه صنایع دستی، موسیقی اقوام، حافظ‌خوانی و قصه‌گویی و ... اهتمام شده است.
جهانی افزود: ویژه برنامه‌ای هم به همین مناسبت از ساعت ۱۴ تا ۱۶ روز پنجشنبه ۳۰ آذر ماه شامل سخنرانی، حافظ خوانی، اجرای موسیقی محلی، نقالی، پذیرایی با میوه‌ها و تنقلات شب یلدا در موزه میراث روستایی گیلان واقع در روستای ده بنه در محور سراوان - فومن برگزار خواهد شد.
جنب و جوش در بازار شب یلدا
شاید رنگ و بوی جشن یلدا در قدیم بیشتر و بهتر بود، اما هنوز هم موعد آن که فرا می‌رسد جنب و جوش و تکاپوی مردم، همگان را به یاد این میراث فرهنگی می‌اندازد.
از سوی دیگر گرچه گرانی‌ها و قیمت‌های سرسام آور قدرت خرید افراد را کاهش داده است، اما باز هم مردم با حضور در بازار‌ها در تکاپوی خرید مایحتاج و تدارک «شب یلدا» می‌افتند.
هندوانه، انار و آجیل از جمله اقلامی است که امروزه بیشتر مورد توجه خانواده‌ها در این شب قرار می‌گیرد.
قاسم جوادزاده، معاون توسعه بازرگانی و صنایع سازمان جهاد کشاورزی گیلان در آستانه طولانی‌ترین شب سال از فعالیت ۲۱ گروه ویژه ناظران و بازرسان بر بازار شب یلدا در این استان خبر داد.
او با بیان اینکه در تأمین انواع میوه، هندوانه و مرکبات در بازار برای دورهم‌نشینی خانواده‌های گیلانی مشکلی وجود ندارد، گفت: قیمت آجیل، شیرینی و میوه‌های شب یلدا توسط گروه ناظران بازار رصد خواهد شد.
یلدا هم یلدا‌های قدیم
یلدا همان میلاد به معنای زایش، زاد روز یا تولد است و در بسیاری از نقاط ایران با نامیدن بلندترین شب سال همراه با آیین‌های خاص برگزار می‌شود. در گیلان به جای شب یلدا از واژه مرکب شب چله یا «چله شو» هم استفاده می‌شود.
یلدای روزگاران دیروز با امروزی‌ها متفاوت بود از نحوه برگزاری تا خوراک و پوشاک و آداب این شب. با این حال این شب و آداب و رسومش، همچنان به عنوان یک جشن قدیمی و سنت کهن ایرانی دیده می‌شود.
محمد بشرا، محقق فرهنگ فولکلور گیلان در گفت‌وگویی مطرح کرد: اساسا در قدیم زمستان در این استان، به ۳ بخش «چله بزرگ» از اول دی تا ۱۰ بهمن ماه، «چله کوچک» از ۱۰ تا ۳۰ بهمن و «بهحوتی ماه» تمام روز‌های اسفند تقسیم می‌شد.
به گفته او، این گاه شمار هنوز هم ورد زبان برخی قدیمی‌ها و سالمندان برای بیان تاریخ و تنظیم برنامه‌های زندگی است.
این گیلان پژوه با بیان اینکه گیلانی‌ها در گذشته اولین شب چله بزرگ و اولین شب چله کوچک را گرامی می‌داشتند و در واقع ۲ شب یلدا برگزار می‌کردند، افزود: در حال حاضر چله گرفتن فقط در شب اول چله بزرگ یعنی ۳۰ آذر ماه در مناطق مختلف گیلان مرسوم است.
بشرا در خصوص تنقلات و خوردنی‌های این شب هم گفت: در برخی مناطق استان گیلان معتقد بودند در شب یلدا باید ۴۰ نوع میوه مصرف شود.
او تصریح کرد: از آنجا که عدد ۷ نزد گیلانی‌ها قداست داشت سعی می‌کردند دست کم ۷ نوع میوه را در این شب تهیه کرده و بخورند و به جای ۳۳ میوه دیگر، ۳۳ دانه برنج، در یک کاسه ریخته و سر سفره یلدا می‌گذاشتند و روز بعد با برنج ناهار مخلوط کرده و می‌پختند. آنها باور داشتند این برنج، برکت می‌آورد.
هندوانه، صدرنشین سفره یلدایی‌ها
هندوانه از قدیم الایام یکی از ملزومات سفره شب یلدا در شهر‌ها و روستا‌های گیلان بوده است، در یک باور قدیمی؛ هر که در شب چله هندوانه بخورد در زمستان پیش رو سرما را حس نمی‌کند.
«آوکونوس»، پای ثابت چله شو در گیلان
در زبان گیلکی به میوه پاییزی ازگیل، «کونوس» می‌گویند. این میوه سرشار از پتاسیم، منیزیم، منگنز، روی و آهن است و به کاهش فشار خون، درمان سنگ کلیه و مشکلات گوارشی کمک می‌کند.
ازگیل گیلان پای ثابت خوراکی‌های شب یلدا در این استان است.
«آوکونوس» یکی از خوردنی‌های گیلانی‌ها در شب یلدا است که از این میوه و به روشی خاص تهیه می‌شود.
اینکه ازگیل خام را در فصل پاییز در خمره، کوزه یا ظرفی درب دار می‌ریزند، آن را پر از آب می‌کنند و کمی نمک هم به آن اضافه می‌کنند و در گوشه‌ای خارج از هوای گرم اتاق می‌گذارند تا آوکونوس (آو= آب و کونوس = ازگیل) برای شب یلدا آماده شود.
«شو چره»، تنقلات خوشمزه و رنگارنگ
گیلانیان به مصرف تنقلات پس از شام اصلی در شب چله، «شو چره» می‌گویند.
ترکیبات این تنقلات به مرور زمان و جایگزینی نسل‌ها تغییر کرد؛ از نخود، عدس، گندم و برنج برشته گرفته تا تخمه آفتابگردان، تخمه کدو بو داده، کشمش، کنجد و شاهدانه، همچنین از انواع میوه‌های خشک مانند توت، برگه زردآلو، انجیر و ... تا چیپس و پفک و شکلات و پاستیل و ...
همچنین است شیرینی‌های محلی گیلان چون کاکا، کَشته، بوروش حلوه، رشته خشکار، نان برنجی و سایر نان‌ها و شیرینی‌های سنتی استان که به این بهانه تهیه و مصرف می‌شود.
«واویشته برنج»، خوراکی مخصوص گیلانی‌ها در شب یلدا
«واویشته برنج» (برنج سرخ کرده یا برنج برشته) یکی دیگر از خوردنی‌های پرطرفدار در گیلان است.
این خوراکی که در رده تنقلات قرار دارد؛ از برشته کردن برنج مرغوب گیلان به دست می‌آید.
در روش تهیه آن از روغن استفاده نمی‌شود بلکه برنج را پس از ۱۲ ساعت خیساندن، آبکش کرده و در یک تابه ترجیحا سفالی داغ روی آتش تند تند هم می‌زنند تا تُرد و برشته شود.
پس از آن، برنج را داخل یک سینی بزرگ می‌ریزند تا خنک شود، سپس مصرف یا نگهداری می‌شود.
برنج برشته را در گیلان بنا به دلخواه با بادام زمینی، نخود شور، انواع تخمه یا گزینه‌های دیگری چون مغز پسته، مغز فندق، مغز بادام برشته، بادام هندی و ... ترکیب و میل می‌کنند.
همچنین این خوراکی قدیمی و اصیل گیلان را برخی با دوشاب و مغز گردو ترکیب و به عنوان دسر یا میان وعده مقوی مصرف می‌کنند
هدیه یلدایی برای نوعروسان
مردمان این سامان، آداب و رسوم دیگری نیز برای شب یلدا دارند که در اکثر مناطق استان گیلان انجام می‌شود؛ از جمله بردن «چله ای» برای تازه عروس‌هایی است که در آن سال نامزد یا عقد کرده اند.
رسمی که بر اساس آن خانواده داماد، یک سینی پر از هدیه برای خانواده نوعروس می‌فرستد. در این سینی میوه و خوراکی‌ها و تنقلات ویژه شب چله به زیبایی آراسته شده است.
این رسم هنوز هم با اندکی تغییر در بین مردم گیلان رایج است، به طور مثال خانواده داماد هدایایی برحسب سطح درآمد خود شامل پارچه و طلا به همراه میوه، شیرینی، آجیل برای نوعروس خود پیشکش می‌کنند.
مهربانی به بلندای شب یلدا
آیین کهن شب یلدا، فرصتی برای به جا آوردن صله رحم و آیین مهرورزی ایرانیان است که به مرور زمان با آداب و رسوم جورواجوری همراه شده است.
اما دید و بازدید‌های خانوادگی و دورهم نشینی در شب چله همچنان پابرجاست.
هرچند شب یلدا فقط یک دقیقه طولانی‌تر از شب‌های دیگر سال است، اما می‌تواند سال‌ها خاطره شیرینی بر جای بگذارد.
