معاونت پایش و نظارت ساترا با هدف اجرای سیاست‌های محتوایی و نظارت بر عملکرد محتوایی ارائه‌دهندگان خدمات صوت‌و تصویر و نظارت فراگیر، رده‌بندی و صدور پروانه انتشار محتوا به‌منظور ایجاد اطمینان از دسترسی کاربران به محتوای سالم، مفید و جذاب تشکیل شده است.

اهم اقدامات این معاونت نظارت بر محتوای سکو‌های نمایشی، نظارت بر محتوای نمایشی حرفه‌ای با استفاده از ابزار‌های نظارت پیشینی توسط شورای تولید و نمایش و نظارت پسینی بر محتوای کاربرمحور و محتوای دوبله سکو‌های ناشرمحور است. با محمد حسام‌پور، معاون پایش و نظارت ساترا درخصوص عملکرد و برخی اقدامات این معاونت گفتگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

روند تنظیم‌گری در رسانه‌های صوت‌و تصویر فراگیر چگونه است؟

معاون پایش و نظارت ساترا: به عنوان مقدمه باید عرض کنم که به طور عام تنظیم‌گری در رسانه‌ها معمولا دو رکن اساسی دارد: رکن اول «تنظیم گری محتوا» است و رکن دوم مربوط به «تنظیم‌گری صنعت» است. تنظیم‌گری محتوا فرایند‌هایی را در بر می‌گیرد که تضمین‌کننده سلامت محتوا منطبق با ارزش‌ها و چهارچوب‌های فرهنگی و عرفی جامعه است. در بعد تنظیم‌گری صنعت نیز عموما اصول و ضوابط تاسیس و استاندارد‌های فنی و اقتصادی رسانه‌ها مطرح می‌شود.

البته در کنار ارکان تنظیم‌گری، زیرساخت اجتماعی، سیاسی هر کشور نیز منجر به معرفی روش‌های مختلف تنظیم‌گری می‌شود و بر اساس این روش تنظیم‌گری، مجموع قوانین، مقررات و فرایند‌های تنظیم‌گری محتوایی و صنعتی طراحی می‌شود. سه الگوی تنظیم‌گری در دنیا مرسوم است: الگوی بازار محور، الگوی حقوق‌محور و الگوی حاکمیت‌محور. در الگوی بازارمحور، با مداخله حداقلی دولت، نیرو‌های بازار پیشران و تعیین‌کننده هستند و از مخاطب به عنوان مشتری انگاره‌سازی می‌شود و بر گرفته از اصل آزادی بیان، نظارت حداقلی و پسینی در نظام تنظیم‌گری تعریف می‌شود. در الگوی دوم تنظیم‌گری که عموما در اروپا توسعه یافته‌است مسئولیت‌پذیری رسانه‌ها در مد نظر است. در الگوی سوم که تنظیم‌گری حاکمیتی است ضمن برخی شباهت‌ها با الگو‌های قبلی، حفظ انسجام ملی، ثبات اجتماعی، منافع ملی اولویت می‌یابد و به دلیل عمق تاثیر و میزان نفوذ رسانه بر افکارعمومی جامعه، مسئولیت‌های اجتماعی در حکمرانی اهمیت بیش‌تری می‌یابد. در کشور ما ایران به دلیل جایگاه و اهمیت خاص حوزه فرهنگ در ساختار حکمرانی کشور، تنظیم‌گری رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر بر اساس الگوی حاکمیت‌محور توسعه یافته است و ساترا به عنوان نهاد تخصصی و بازوی اجرایی صداوسیما، متولی تنظیم‌گری رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر است که هم‌زمان با نظارت، حمایت‌گری و تسهیل‌گری برای رسانه‌های صوت‌وتصویر فراگیر را در سطوح مختلف تعریف می‌کند.

البته ممکن است برخی افراد در مورد دلیل و ضرورت تنظیم‌گری صداوسیما در حوزه صوت‌و تصویر فراگیر ابهاماتی داشته‌باشند که می‌توان از ابعاد مختلف موضوع را تببین کرد. از بعد حقوقی و قوانین اسناد بالادستی کشور، مصوبات مجلس، تفاهم‌نامه‌ها و همچنین ابلاغ مصوبه شورای انقلاب فرهنگی توسط رئیس جمهور، بر مسئولیت اصلی صداوسیما در حوزه صوت‌و تصویر فراگیر صحه گذاشته شده‌است. از منظر نظری هم باید گفت بسیاری از پژوهشگران دو بعد فناوری و فرهنگی برای تلویزیون تعریف می‌کنند و رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر، در واقع یک روند فناورانه توسعه یافته در امتداد تلویزیون هستند. تطور تاریخی فناوری از تلویزیون آنتی به کابلی، ماهواه‌ای و از تلویزیون آنالوگ به دیجیتال و تلویزیون اینترنتی رسیده‌است.

در بعد فرهنگی هم رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر، اکثرشان برنامه‌های تلویزیونی، سریال و مجموعه‌های دنباله‌دار تولید می‌کنند و بعضا در الگوی شبیه تلویزیون به صورت روزانه یا هفتگی با زمان‌بندی مشخص نیز برنامه‌هایشان را منتشر می‌کنند! لذا بسیاری از کشورها، هنگام تنظیم مقررات و قوانین این رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر را شبه تلویزیونی (TV like) می‌نامند. اگر در دو بعد فناوری و فرهنگی این رسانه‌ها، تکوین یافته از بستر تلویزیون و یک الگوی تلویزیونی دارند، از بعد اجرایی هم تجربه کشور ما نشان می‌دهد که حکمرانی در یک نهاد تخصصی، باید نهادینه شود. همان‌طور که دانشگاه‌های دولتی و غیر انتفاعی توسط یک نهاد یعنی وزارت علوم وفناوری هم‌زمان تنظیم‌گری و مدیریت می‌شود و یا مدارس دولتی و غیرانتفاعی فقط توسط وزارت آموزش و پرورش و یا بیمارستان‌های دولتی و خصوصی فقط توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مدیریت و تنظیم‌گری می‌شود؛ تلویزیون و شبه تلویزیون در نهاد تخصصی‌اش یعنی ساترا به عنوان بازوی اجرایی صداوسیما تنظیم‌گری و مدیریت می‌شود. این تجربه نهادینه شده در کشور نشان می‌دهد که ضمن تقویت و توسعه هدفمند بخش خصوصی، انسجام و ساختار حاکمیت در اداره امور تخصصی را حفظ می‌کند.

 فرایند صدور مجوز محتوا در ساترا را به چه شکل است؟

حسام‌پور: همان‌طور که گفتم یکی از شئون تنظیم‌گری ساترا، تنظیم‌گری محتواست. در تنظیم‌گری محتوا هم منبعث از الگوی تنظیم‌گری حاکمیتی، برای راهبری و حمایت از توسعه کمّی و کیفی محتوای بومی و ایرانی اعم از سریال و برنامه‌های تلویزیونی که متناسب با نیاز خانواده ایرانی و اسلامی است، شورای صدور مجوز تولید و شورای صدور مجوز انتشار به عنوان ارکان اصلی ساترا نقش دارند و فرایند‌های اجرایی صدور مجوز محتوا بر اساس مصوبات این شورا‌ها انجام می‌گیرد و این فرایند‌ها ترکیبی از نظارت‌های پیشینی و پسینی است. شورا‌های تخصصی صدور مجوز اعضای حقیقی و حقوقی دارد. اعضای حقیقی که منتخبی از خبرگان فرهنگی هستند به پیشنهاد رئیس ساترا و با حکم رئیس سازمان صداوسیما منصوب می‌شوند. رئیس ساترا و مدیران معاونت پایش و نظارت و نمایندگان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دادستانی و ... هم به‌عنوان اعضای حقوقی در جلسات شرکت می‌کنند.

در طول یک سال گذشته بیش از ۱۰۰ جلسه شورا‌های تخصصی صدور مجوز برگزار شده‌است. طرح‌ها و فیلم‌نامه‌ها یا برنامه‌های تلویزیونی که رسانه‌ها یا اشخاص حقیقی یا رسانه‌ها ارائه دادند در کم‌ترین زمان ممکن در شورا‌های تخصصی ساترا بررسی و نتیجه اعلام شده‌است. بعضی طرح‌ها نیازمند بازنویسی، گفتگو با تهیه‌کننده و نویسنده است که از این افراد دعوت می‌شود در این شورا‌ها حضور یابند. اعضای شورا با رویکرد اقناعی با هنرمندان تعامل دارند. در این جلسات برخی ملاحظات محتوایی در تطبیق با شاخص‌های علمی‌برخاسته از حوزه‌های جامعه‌شناختی، روان‌شناختی و فرهنگی در اختیار نویسندگان طرح‌ها قرار می‌گیرد و مواردی همچون ضرورت صیانت از جایگاه نهاد خانواده، حفظ حرمت و صیانت از مرز‌های اخلاقی جامعه، مورد گفتگو قرار می‌گیرد.

 از نظر آماری بیش از ۲۵۰ طرح در یک سال گذشته، توسط شورا‌های تخصصی ساترا بررسی شده، تعدادی از آن‌ها مصوب شده، تعدادی از آن‌ها نیازمند بازنگری و بازنویسی بوده و در تعامل و گفت‌وگوی تهیه‌کنندگان و کارگردان با ساترا بازنویسی شده یا در حال بازنویسی هستند. در حوزه انتشار نیز هم اکنون ۱۵ سریال و برنامه تلویزیونی در حال انتشار در سکوهاست که غیر از یکی دو مورد که در سکویی ممکن است بدون مجوز ساترا منتشر شده باشد، بقیه محتوا‌ها در شورای صدور مجوز انتشار ساترا مورد بررسی قرار گرفته‌است. البته این نکته را باید یادآوری کنیم که ساترا نهاد ناظر و تنظیم‌گر صوت و تصویر فراگیر است و ضابط قضایی نیست و از طرفی درگاه انتشار رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر در اختیار ساترا نیست. این بستر در اختیار خود رسانه‌ها و اینترنتی است؛ لذا برخی ملاحظات محتوایی شورای صدور مجوز ساترا که توسط رسانه‌ها انجام نمی‌شود و رسانه نسبت به انتشار محتوا اقدام می‌کند. در نظارت پسینی و تطبیق پس از انتشار به مراجع حقوقی و قضایی اعلام می‌شود.

تعداد برنامه‌ها و سریال‌های بازبینی شده سقف دارند؟ 

معاون پایش و نظارت ساترا: نه محدودیتی ندارند. ساترا ضمن نظارت بر روند تولید و انتشار محتوا، هم‌زمان با این تسهیل‌گری بحث حکمرانی فرهنگی شکل بگیرد، اما از یک منظر برای پویا شدن تولیدات و هویت پیدا کردن مسیر انتشار محتوا در رسانه‎‌ها صوت و تصویر فراگیر برخی تعاریف شکل گرفته‌است. برای مثال اگر سه طرح اشخاص حقیقی تصویب شد عملا باید وارد تولید بشوند تا طرح‌های بعدی تصویب شود. نمی‌خواهیم فقط طرح‌هایی مصوب شود، ولی مسیری برای تولید نداشته‌باشد.

اعتبار مجوز‌ها چگونه است و آیا محدودیتی هم برای تولید طرح‌های مصوب‌شده وجود دارد؟

حسام‌پور: مجوز‌های تولید، اعتبار یک ساله دارند. برای هویت دادن و هدفمند شدن تولید و انتشار محتوا در رسانه‎‌های صوت‌و تصویر فراگیر، محدودیتی در مورد تعداد طرح‌ها و فیلم‌نامه‌های مصوب اعمال می‌شود. اشخاص حقیقی سه مجوز تولید و رسانه‌های صوت‌و تصویر فراگیر، هفت مجوز تولید محتوا می‌توانند دریافت کنند. اگر طرح جدیدی داشته‌باشند باید حداقل یکی از طرح‌های مصوب قبلی‌شان وارد مرحله تولید شود.

بین معیار‌ها و الزامات برای بازبینی و صدور مجوز بین اشخاص حقیقی و رسانه‌ها تفاوت‌ وجود دارد؟

معاون پایش و نظارت ساترا: نه، تفاوتی وجود ندارد. تنظیم‌گری محتوا از جنس اقناع است نه ابلاغ و در این میان تهیه‌کننده، کارگردان و افراد خلاق و مولد یک اثر، در جلساتی که دعوت می‌شوند صحبت می‌کنند، درباره نکته‌ای در طرح یا مسئله مبهمی در فیلم‌نامه، سکانس یا پلانی گفتگو می‌کنند و به هرحال بر اساس یک منطق مشخص مسیر به جلو می‌رود. تعامل اعضای شورا‌های تخصصی صدور مجوز با هنرمندان اعم از تهیه‌کنندگان و کارگردان‌ها و نویسندگان راحت‌تر و سهل‌الوصول‌تر است و به دلیل اشتراک فهم درخصوص دغدغه‌های فرهنگی، زبان مشترکی وجود دارد. یکی از آسیب‌ها حضور افرادی عموما با خاستگاه فنی و بدون پشتوانه فرهنگی در هرم مدیریتی و مالکیتی رسانه‌های صوت وتصویر فراگیر بوده‌است. این افراد عموما از منظر اقتصادی به حوزه فرهنگ نگاه کرده‌اند و بعضا سازوکار‌های تولید فرهنگی را با اصول ریاضی و قوانین رایانه‌ای تطبیق دا‌ده‌اند. این مسیر منجر به کالایی سازی فرهنگ و آسیب‌های فراوان در روند تولید و انتشار محتوا شده‌بود. این مسیر گفتگو و تعامل ساترا با هنرمندان، مسیر گذشته را اصلاح خواهدکرد و تولیدات بومی و متناسب با استاندارد‌های فرهنگی جامعه ایرانی و اسلامی تقویت خواهد شد. 

ارتباط اشخاص حقیقی مانند تهیه‌کننده‌ها، هنرپیشه‌ها، سازندگان و... با ساترا چگونه است؟ 

تا الان سابقه نداشته که از تهیه‌کننده، کارگردان یا نویسنده‌ای دعوت کنیم، ولی در جلسه حاضر نشود و موردی هم نداشته‌ایم که تهیه‌کننده، کارگردان و نویسنده در جلسه حضور داشته‌باشد و اعلام نارضایتی کند. جنس گفت‌وگوهایمان فرهنگی و دغدغه‌ها، دغدغه‌های مشترک است و این بحث‌های تخصصی، پیشران و کمک کننده حوزه تولید هستند. درِ جلسات شورا‌ها بحث باز است و گفتگو شکل می‌گیرد و محدودیتی برای زمان جلسات نداریم؛ عموم جلسات شورا‌های تخصصی ساترا هفت تا هشت ساعت طول می‌کشد. به هرحال نمونه این جلسات در سایر نهاد‌های فرهنگی کشور خیلی کم است که تهیه‌کنندگان و کارگردانان با اعضای شورا، با هم بنشینند و در خصوص فیلم‌نامه‌ها و طرح‌ها و با دقت و وسواس گفتگو و نظراتشان را روشن و شفاف بیان کنند تا اگر ابهامی هست برطرفش کنند و نهایتا به یک جمع‌بندی برسند. اعضای شورا‌های تخصصی ساترا، سال‌ها در عرصه فرهنگی کار کرده‌اند، از مدیران باسابقه حوزه فرهنگی هستند، با اصول فنی و زیبایی‌شناسی تولید برنامه و سریال آشنایی دارند، استادان دانشگاه در شورا‌های تخصصی حضور دارند که همه این موضوعات به غنا و تولید محتوای متناسب با هنجار‌های فرهنگی کشور کمک می‌کند. من تلقی‌ام این است که در یک سالی که ساترا به صورت موثر و مرتب در حوزه صوت و تصویر فراگیر جلسات شورای تولید و انتشار برگزار کرده، باب گفتگو و مفاهمه به اعتلا و تحکیم مسیر تولیدات رسانه‌های صوت‌و تصویر فراگیر کمک کرده‌است.

امیدواریم با هم‌افزایی سایر نهاد‌های فرهنگی برای تقویت مرجعیت صداوسیما در خصوص صوت‌و تصویر فراگیر مسیر تنظیم‌گری محتوایی وصنعتی تسهیل شود و تولیدات ایرانی متناسب با هنجار‌های فرهنگی جامعه سهم بیش‌تری در مصرف رسانه‌ای مخاطبان داشته‌باشد. توسعه تولید بومی ضمن تقویت حکمرانی فرهنگی، باعث ارتقای سطح کیفی تولیدات نیز خواهدشد.