سرزمین پهناور ایران با اقلیم متنوع، زیستگاه گونه‌های جانوری زیادی است که البته در چند دهه گذشته به دلایل مختلف از جمله تخریب زیستگاه، شکار بی رویه، خشک شدن تالاب‌ها و طعمه مسموم تعدادی از آن‌ها برای همیشه از طبیعت کشور محو شده‌اند. شیر ایرانی و ببر هیرکانی یا همان ببر مازندران دو گربه‌سانی هستند که زمانی بخش‌های زیادی از کشور جولانگاه شکوه آن‌ها بود، اما اکنون بیش از ۸۰ سال است که دیگر غرشی از شیر ایرانی در کشور شنیده نمی‌شود و ۶۵ سال هم از انقراض ببر هیرکانی می‌گذرد، در واقع نزدیک به یک قرن است که دیگر چنگال‌های قوی و بزرگ این دو گربه سان خاک کشور را لمس نمی‌کند.

زیستگاه شیر ایرانی تا حدود ۱۵۰ سال گذشته پراکندگی وسیعی از دزفول، مسجد سلیمان، شوش، رامهرمز تا بوشهر، کازرون، دشت ارژن و کام فیروز فارس را در بر می‌گرفت، اما به مرور کاهش یافت تا اینکه دیگر به طور کامل در کشور منقرض شد البته باید این را بدانیم که اکنون حدود ۶۰۰ قلاده شیر ایرانی در پارک ملی گیر در هند زندگی می‌کنند که ایران هم تلاش کرد تا با کمک آن‌ها شیر ایرانی را در کشور احیا کند؛ بر این اساس سازمان حفاظت محیط زیست در سال ۱۳۹۸ یک جفت شیر نر و ماده را با توافق میان باغ وحش ارم و اتحادیه باغ وحش‌ها و آکواریوم‌های اروپا EAZA به ایران آورد، اما مساله مهم در روند احیا، بودن زیستگاه مناسب است که ایران دیگر چنین زیستگاهی ندارد.

ببر مازندران هم زمانی جولانگاه وسیعی در پهنه‌های کشور داشت. ببر در ایران در نواحی جنگلی کوه‌های البرز و جنوب دریای خزر (گیلان، مازندران و گرگان) از حدود آستارا تا نواحی شمال ترکمن صحرا زندگی می‌کرد، شبه جزیره میانکاله از مناطق زیست عمده ببر مازندران شناخته می‌شد همچنین در برخی سفرنامه‌های معتبر از مشاهده ببر در مناطق سرخس و کشف‌رود ذکر شده است. به هر حال امروز این گونه شکوهمند از طبیعت ایران منقرض شده است.

اکنون گربه سان دیگری که در کشور در معرض انقراض قرار دارد، یوزپلنگ آسیایی است، اما به علت اینکه اکنون فقط در ایران و زیستگاه توران یافت می‌شود به یوزپلنگ ایرانی معروف است. گفته می‌شود که فقط ۱۷ قلاده از این حیوان در ایران وجود دارد که همه تلاش دولت و سازمان حفاظت محیط زیست بر حفظ این گونه در طبیعت است، اما در شرایط کنونی و مشکلاتی مانند چرای بی رویه دام و ورود آن‌ها به زیستگاه، سگ‌های گله، کاهش طعمه و تلفات جاده ای، اجرای آن بسیار دشوار است، اما سازمان حفاظت محیط زیست عزم خود را برای حفظ این گونه جزم کرده و می‌خواهد به هر قیمتی شده مانع انقراض آن شود از این رو حتی در صدد حفظ ژنوم این گونه است که اگر لازم شد در آینده بتواند آن را شبیه سازی کند.

با توجه به پیشرفت علم باید دید که آیا می‌توان با حفظ ذخایر ژنتیکی در گام اول از انقراض گونه‌ها جلوگیری و در گام بعدی گونه منقرض شده را شبیه سازی کرد که به نظر می‌رسد با توجه به ظرفیت شبیه سازی برای حیوانات در کشور این امر میسر باشد.

موسسه رویان در سال ۱۳۸۵با شبیه سازی اولین گوسفند و در سال ۱۳۸۸ با شبیه سازی اولین بز و اولین گوساله توانمندی خود را به جهان معرفی کرد و انگشت تحسین مجامع بین المللی را متوجه خود کرد. رویانا (گوسفند)، حنا (بز)، بُنیانا (گوساله)، شنگول و منگول (بز) و مارال (قوچ) از جمله حیوانات شبیه سازی شده‌ای بودند که به شهرتی جهانی رسیدند. شاید برخی از آن‌ها چند ساعت یا چند ماه بعد از تولد از بین رفتند، اما در مجموع این روند نشان از توان کشور در زمینه شبیه سازی حیوانات دارد.

شبیه‌سازی، گونه‌های منقرض شده را به طبیعت بازمی‌گرداند

ایران پس از سه کشور کره جنوبی، ژاپن و چین، چهارمین کشور آسیایی است که با شبیه سازی، موفق به تولید گونه‌ای در معرض انقراض شده است. این پیشرفت سبب شد ایران در این عرصه میان ۱۰ کشور برتر و صاحب فناوری در این زمینه قرار گیرد. تولید گوساله و بزغاله‌های شبیه سازی شده و حتی تراریخته در دهه ۸۰ منجر شد تا ایران به سمت تحقیق بر روی حیوانات در حال انقراض بومی برود که در صدر آنها، یوز ایرانی قرار دارد.

بر این اساس سازمان حفاظت محیط زیست با مرکز ملی ذخایر ژنتیک تفاهم نامه‌ای امضا کرد تا سلول‌های زنده گونه‌های در خطر انقراضی که تازه تلف می‌شوند در بانک ژن این مرکز نگهداری شوند، معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست گفت: برای نخستین بار با مرکز ملی ذخایر ژنتیک تفاهم‌نامه‌ای امضا کردیم تا سلول‌های زنده گونه‌های در خطر انقراضی که تلف می‌شوند با سرعت و استاندارد نمونه‌برداری و در آن مرکز ذخیره سازی شود.

حسن اکبری افزود: هدف این است که منابع ژنی را به شکل زنده ذخیره سازی و فریز کنیم تا بتوانیم در آینده از این ژنوم‌ها در کشت سلولی بهره ببریم؛ با وجود استاندارد‌های موجود این ظرفیت وجود دارد که در آینده برای کلونی‌سازی یا از اندام‌های جنسی برای احیای گونه‌ها استفاده شود.

وی اظهار داشت: این کار انجام شد و با توجه به میزان تلفاتی که درباره پلنگ و یوزپلنگ داشتیم این ذخیره سازی اتفاق افتاده است، در حال توسعه این تفاهم نامه هستیم تا بتوانیم از ظرفیت‌های آن استفاده کنیم.

وی تاکید کرد: اکنون ظرفیت شبیه سازی حیوانات در کشور وجود دارد البته نه برای همه گونه ها، موسسه رویان توانست برای گوسفند این کار را انجام دهد و با کشت سلول گوسفندی را شبیه سازی کند، این کار در دنیا بر روی گونه‌های مختلفی انجام شده است، هدف ما هم برای گونه‌های مختلف از جمله یوزپلنگ همین است؛ اگرچه نمی‌خواهیم همین اکنون وارد این مرحله شویم، چون هنوز یوزپلنگ را در طبیعت داریم و ترجیح ما این است که عمده انرژی و هزینه را در راستای حفظ گونه در طبیعت داشته باشیم.

معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: اما سلول‌ها ذخیره‌سازی می‌شود تا این ظرفیت وجود داشته باشد که اگر زمانی نیاز مبرم به سلول‌ها بود یا موسسات پژوهشی مانند رویان و مرکز ملی ذخایر ژنتیک خواستند کار آزمایشی تحقیقاتی انجام دهند، بتوانیم این فرصت را برای آن‌ها ایجاد کنیم.

اکبری اظهار داشت: با این حساب اگر ژنوم شیر ایرانی یا ببر هیرکانی در بانک ژن موجود بود، می‌توانستیم آن‌ها را شبیه سازی کنیم، چون این ظرفیت در کشور وجود دارد.

وی درباره خطرات کاهش جمعیت و درون آمیزی حیوانات گفت: درون آمیزی یک تهدید جدی است و می‌تواند در بلندمدت حیات یک گونه را تهدید کند، قطعا زادآوری را کم می‌کند، مقاومت گونه‌ها را در مقابل خیلی از عوامل محیطی کاهش می‌دهد و مشکلات زیادی را می‌تواند در بلندمدت ایجاد کند.

وی به موزه‌های تاریخ طبیعی به عنوان ذخایر دیگری از منابع ژنتیکی اشاره کرد و افزود: حدود ۵۰ موزه تاریخ طبیعی در کشور وجود دارد که در سال بیش از ۲۰ هزار نفر از این موزه‌ها بازدید می‌کنند البته گاهی در سه ماه بیش از ۲۰ هزار بازدید کننده داریم که عمدتا هدف ما از این موزه‌ها مباحث آموزشی است. بر همین اساس بود که بیش از هزار نمونه جدید یا شناسایی شده یا ورود اطلاعات آن‌ها به بانک‌های اطلاعاتی انجام شده و یا نمونه‌هایی که در انبار‌ها بودند، ساماندهی و بیش از هزار نمونه به ظرفیت موجود موزه‌ها افزوده شد برای اینکه هم نظر بازدید کنندگان بیشتر تامین شود همچنین مخازن علمی موزه ملی تاریخ طبیعی در این زمینه تقویت شود.