رضا اسماعیلی شامگاه جمعه، در محفل ادبی باقیات اقبال و رونمایی از کتاب سید تقی عابدی به مناسبت صد و چهل و ششمین سالروز تولد علامه اقبال لاهوری با طرح موضوع چرا باید اقبال را بشناسیم، گفت: اقبال پیش و بیش از آن که شاعر باشد، یک انسان مسئول، یک مسلمان آرمان‌خواه و یک مُصلح اجتماعـی بود. او به معنای واقعی کلمه یک تئوریسین اسلامی بود که پرچم نهضت بیداری اسلامی را به دوش می‌کشید و سرود رهایی‌بخش بازگشت به خویشتن را در گوش مسلمانان جهان فریاد می‌کرد.

وی افزود: به اعتقاد اقبال یکی از دلایل عقب ماندگی مسلمانان در طول تاریخ، روگردانی آنان از اسلام و پیروی از غرب و سبک زندگی غربی بود. از دیدگاه اقبال، مسلمین زمانی به انحطاط و ضعف کشیده شدند که وحدت و یکپارچگی خویش را از دست دادند و تحت تأثیر شعار‌های دهن پُرکن و خالی از محتوای استعمارگران قرار گرفتند.

این منتقد ادبی اضافه کرد: تفرقه، خواه ناخواه، ضعف و زبونی می‌آورد و ضعف و زبونی، ترس را در انسان قوت می‌بخشد و ریشه دواندن ترس در وجود آدمی باعث می‌شود که انسان در برابر هر نیروی قاهری سرتعظیم و کُرنش فرود آورد. به مرور و با گذشت زمان، قدرت مسلط، فرهنگ و ارزش‌های زورمدارانه خویش را بر افراد تحت سلطه خویش تحمیل می‌کند و آنان را تحت سیطره فرهنگی خویش در می‌آورد. از همین‌جاست که «از خود بیگانگی» آغاز می‌شود و این سرگذشت همه جوامع اسلامی در طول قرن‌های گذشته است.

اسماعیلی ادامه داد: اقبال انسانی است که متوجه خطر از خودبیگانگی مسلمانان می‌شود و زنگ خطر را به صدا در می‌آورد و ندای بازگشت به خویشتن را در گوش جان مسلمانان جهان فریاد می‌کند تا آنان را از خواب غفلت و پریشانی برهاند و به حرکت و خیزش وا دارد. تشویق اقبال به بازگشت به اسلام و تلاش برای احیای خودباوری اسلامی در بین مسلمانان در سطر سطر اشعار و آثار این شاعر و متفکر بزرگ دیده می‌شود. اقبال در کتاب تجدید بنای اندیشه دینی در اسلام که یکی از مهم‌ترین آثار اوست، راهکار احیای عزت و عظمت اسلامی را نوسازی فکر دینی و بیداری جهان اسلام می‌داند.

نویسنده «این مریم همیشه» افزود: اقبال به عنوان یک مُصلح بزرگ اجتماعی درد جهان اسلام را تقلید کورکورانه از غرب و سبک زندگی غربی می‌دانست و نسخه شفابخشی که برای این درد تجویز می‌کرد بازگشت به خویش بود. در تمام اشعار و آثار اقبال این ایده و نظریه را مشاهده می‌کنید، به خصوص در اشعار او. از همین رو مضمون اکثر اشعار او، دعوت به وحدت اسلامی، احیا و نوسازی فکر دینی، مبارزه با استعمار، پرهیز از تقلید کورکورانه از غرب و بازگشت به خویشتن است.

وی افزود: اقبال، شاعری را مسند انسان سازی و اصلاح گری می‌داند و معتقد است که شاعر رسالتی الهی و پیامبرگونه دارد. سروده‌های اقبال سرشار از حکمت و گزاره‌های ضد استعماری و بیدارگرانه است.

سید مسعود علوی تبار شاعر؛ در معرفی عابدی و کتابش عنوان داشت: دکتر سید تقی عابدی متولد حیدر آباد هندوستان است. سال‌ها در ایران مخصوصا در شهر آبادان اقامت داشت و اکنون در تورنتو کانادا زندگی می‌کنند. ایشان تاکنون نزدیک به ۷۰ عنوان کتاب در زمینه‌های مختلف ادبی و پژوهشی و ترجمه تألیف کرده اند. اولین کتاب ایشان ترجمه اردوی کتاب «شهید» اثر شهید آیت الله مرتضی مطهری است که در اوایل انقلاب اسلامی در پاکستان با تیراژ بسیار بالا چاپ و در اختیار عموم قرار گرفت.

وی افزود: آخرین تألیف انتشار یافته دکتر عابدی کتاب باقیات اقبال است که در ۷۱۸ صفحه و در قطع وزیری توسط انتشارات کرنر پاکستان چاپ و در دو کشور هند و پاکستان توضیع گردید. استقبال از این کتاب به گونه‌ای بود که در کمتر از دو هفته چاپ اول آن به فروش کامل رسید. در این کتاب که اکثر منابع آن توسط آکادمی اقبال کانادا در اختیار محقق گذاشته شده است، مجموعه‌ای از اشعار نویافته اردو و فارسی علامه اقبال آورده شده است. همچنین برای اولین بار یک ترجمه روان از اشعار فارسی به زبان اردو را دکتر سید تقی عابدی در این کتاب نیز قرار داده است.

ارادت اقبال به اهل بیت (ع)

محمد مهدی عبداللهی شاعر، در رابطه با اقبال لاهوری بیان داشت: اقبال در عظمت مقام حضرت فاطمه سلام الله علی‌ها می‌گوید «زنان مسلمان باید سیرت فاطمه زهرا (س) دخت گرامی رسول خدا (ص) را دستورالعمل و سرمشق خود سازند، به حجاب و عفاف گرایند و از خودنمایی و بی‌بند و باری زنان غربی احتراز جویند، زیرا حضرت زهرا (س) به عنوان دختر و همسر ایده آل و مادر نمونه شایسته هرگونه تقدیر و تحسین است.»

عبداللهی ادامه داد: پیرامون واقعه کربلا و درسی که می‌توان از مکتب امام حسین (ع) آموخت نیز اقبال، اشعاری سروده است که نشان از آن دارد که وی علاوه بر ارادات به خاندان اهل بیت (علیهم السلام) درس آزادگی و حریت را نیز از این مکتب نجات بخش فرا گرفته است. علامه اقبال یکی از بزرگترین متفکرین و احیاگران تفکر دینی در جهان اسلام بود که ارادت خاصی به خاندان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام داشت.

در وصف دکتر عابدی

سید حسن رضا نقوی شاعر پاکستانی گفت: دکتر عابدی تا کنون بیش از ٧٠ کتاب گردآوری و ترجمه کرده است. از جمله تألیفات او مجموعه شعر فارسی میرزا غالب متعلق به دوره مغول است که در دو جلد با نام کلیات غالب فارسی در مؤسسه غالب در دهلی به چاپ رسیده است.

وی افزود: عابدی در آثار شاعران مختلف هندو درباره پیامبر اسلام و اهل بیت تحقیق کرد و کتابچه‌هایی حاوی نعت و مراثی را تالیف کرد. در میان آن‌ها گوپی ناته امان، کالی داس گپتا رضا، دلو رام کوثری قابل توجه اند. او به ویژه بر روی کتاب روپ کمار کوماری، بانوی شاعر هندو کار کرد که این زن هندو به پیامبر اعظم ارادت ویژه داشت. کتاب مذکور در مولتان پاکستان منتشر شده است. عابدی در مورد میر انیس، میرزا دبیر، حالی، اقبال لاهوری و فیض احمد فیض نیز تحقیقات زیادی انجام داده و مقالات او در هند، پاکستان و کانادا منتشر شده است.

نقوی اضافه کرد: کتاب جدید ایشان بنام باقیات اقبال به زبان اردو را ناشر معروف پاکستانی خانه کتاب جهلم منتشر کرد و استقبال خوب در پاکستان و هند داشت. دکتر عابدی در این کتاب، بخشی از سخنان اقبال لاهوری که تاکنون منتشر نشده، با مثال‌هایی استدلال شده است، آورده است. نشر آثار علامه اقبال و رساندن آن به مردم وظیفه مهم ادبی است. دکتر عابدی تاریخ‌های جدید و گوشه‌های جدیدی از اشعار اقبال را به منصه ظهور رساند و علاوه بر آن مکاتب و خطبه‌های اقبال را مورد بحث قرار داد.

وی ادامه داد: از توانایی وی در این تحقیق می‌توان تخمین زد که وی به تمام ۶۵ روزنامه و مجله‌ای که سخنرانی اقبال در آن‌ها منتشر شده است مراجعه کرده است و همچنین به تمام سخنانی که اقبال در سخنرانی‌های خود نیاورده است اشاره کرده است. در این کتاب ٣٠ شعر کامل و ٢٦ شعر منسوخ نیز ذکر شده است.

این شاعر پاکستانی افزود: امروز خیلی نیاز داریم که فکر اقبال، ایده اقبال و آثار اقبال که در زبان انگلیسی و اردو هستند، به زبان فارسی ترجمه شوند و ملت و مردم ایران با آثار غیر فارسی اقبال آشنا شوند؛ که در واقع مردم ایران مخاطب اصلی علامه اقبال لاهوری بوده اند. بفرموده‌ی مقام معظم رهبری: " جمهوری اسلامی تجسم آرمان اقبال لاهوری است ".

اقبال از همگامی کلام سنتی اسلام با صنعت جهان پیشرو

زیبا فلاحی، اقبال لاهوری را یک تجربه گرا و یک روشنفکر دینی دانست و اظهار کرد: اقبال لاهوری یکی از کاربردگرایان دینی و متمایل به عرفان و تصوف از شخصیت‌های فعال در قرن چهاردهم، مسلمان نو اندیش پاکستانی است. اقبال لاهوری از جمله تجربه گرایان دینی ست که تفکر همگامی کلام سنتی اسلام را با نوپدیده‌ها و صنعت مدرن جهان پیشرو را برای احیای دین و ساز و کار‌های سیاسی پیشنهاد نموده است.

وی افزود: اقبال در کتاب سیر فلسفه در ایران؛ علم فلسفه را چندان مناسب کاربردی زندگی امروز بشر نمی‌داند. اقبال عرفان و تصوف را به دلیل عملگرایی باطنی که می‌تواند گریزانی از ظاهر دین را ضمانت نماید؛ برای زنده نگاه داشتن دین ضروری می‌داند. وی با سفر به کشور‌های شبه قاره و برخی کشور‌های غربی، چون انگلیس و اسپانیا نسبت‌های خویشی که با اندیشه‌های شرقی داشته بود؛ توانست نقش مهمی در تشکیل کشوری به نام پاکستان را در دل شبه قاره داشته باشد.

فلاحی ادامه داد: اقبال لاهوری با فلسفه غرب آشنا بود، اما یکسره تسلیم آن فلسفه شدن را دست بستن از تراث اسلام می‌داند و معتقد است تعقل گرایی‌های مکتب یونان؛ انسان معاصر را از شورانگیز‌ی فلسفه ملموس قرآنی دور نگاه می‌دارد. نظر علمی و دینی اقبال در کتاب‌های وی از جمله اسرارخودی و رموز بی خودی به روشنی قابل دریافت است.

وی افزود: اقبال از اندیشه‌های ابن سینا، فخر رازی، لاهیجی و نیز شاخه‌های کلامی معتزله که فلسفه را با دین می‌آمیختند، اشاعره و نیز نقدگرایان یونانی خود را دور می‌داند و معتقد است خورشید فلسفه ملموس و طبیعی قرآنی را باید از چراغ بی دست و پای فلسفه یونان بیرون کشید و بر قوانین فطری که مقتضیات طبع انسان معاصر است پافشاری نمود و طرحی نو در سیاست جهان در انداخت.

فلاحی ادامه داد: اقبال وحدت وجودی است و در این اندیشه که با باورمندی به سلوک خودی و پایبندی به باطن دین و وحدت تجربه می‌توان جهان کثرت را به وحدت رساند کاملا موافق است. به زعم کسانی، چون شهید مطهری اقبال فلسفه دینی شرق را عمیق نمی‌دانست. با این اوصاف؛ اقبال لاهوری از جمله یگانه مردان پر رمز و راز روزگار است که توانست با خلاقیت و زیست تجربی، نوعی زندگی و دولت متجدد اسلامی را در تنگنای عصر بی توجهی به دین و ایمان در قلب شبه قاره پدید آورد.

اشعاری از اقبال لاهوری که دیده نشده

سید تقی عابدی نویسنده و پژوهشگر ادبی از کانادا گفت: کتاب باقیات اقبال شامل آن دسته از اشعار علامه اقبال است که در کلام متداول و اشعار معمول او در بین مردم دیده نشده است. می‌توان گفت حدود ۴۲ درصد اشعار اردو و فارسی اقبال تاکنون در به رشته‌ی تحریر در نیامده بود. مجموعه‌ای شامل ۹۲ منظومه و ۶۳ غزل و قطعات و رباعیات و ... که علامه اقبال به علل مختلف چاپ و منتشر نکرده بود.

وی درباره انگیزه جمع آوری این مجموعه عنوان کرد: همه می‌دانیم که اقبال لاهوری یک دانشور، یک فیلسوف و یک فرد سخنگو و صاحب پیام در میدان بیداری امت اسلامی است که حفظ کردن هرمصرع، هر بیت، و هر شعر از این حکیم بزرگ برای ما لازم و ضروری است؛ بنابراین من سعی کردم که تمام اشعار اردو و فارسی علامه اقبال لاهوری را که در مجموعه اشعار متداول و مشهور او و در دیوان‌های اردو و فارسی ایشان موجود نبودند را در کتاب «باقیات اقبال» جمع آوری و ارائه دهم.

علیرضا قزوه شاعر و مدیر مرکز شعر و موسیقی و سرود صدا و سیما گفت: کار‌های اقبال در ایران چه قبل از انقلاب و چه بعد از انقلاب همواره با اقبال روبرو بوده است و خیلی از بزرگان ما از جمله شهید دکتر شریعتی و علامه شهید آیت الله مطهری درباره اقبال کتاب و مطالب مهمی نوشته اند؛ حتی رهبر انقلاب حضرت آیت الله خامنه‌ای نیز به این شخصیت بزرگ علاقه بسیاری دارند، به گونه‌ای که ایشان حتی علامه اقبال لاهوری را از لحاظ تفکر و اندیشه یکی از معماران انقلاب اسلامی می‌دانند.

قزوه با اشاره به کتاب باقیات اقبال تصریح کرد: استاد سید تقی عابدی ساکن کانادا هستند، اما در هندوستان و پاکستان چهره و نامی بسیار آشنا هستند. ایشان به تازگی بخشی از شعر‌های منتشر نشده اقبال را با تلاش و پیگیری‌های گسترده در این مجموعه جمع آوری کرده اند که بخش اعظم این اشعار به زبان اردو است. تعداد شعر‌های فارسی هم در این مجمومه قابل توجه است؛ که توصیه می‌کنم حتما کسانی که دیوان‌ها و کتاب‌های اقبال را چه به زبان اردو و چه به زبان فارسی نشر می‌دهند این نویافته‌ها را که به همت دکتر عابدی در باقیات اقبال در دسترس قرار گرفته اند را بعد از این هم در دیوان‌های خود بگنجانند.

در این نشست که به صورت مجازی به همت گروه بین المللی هندیران برگزار شد، شاعرانی همچون محمدحسن مقیسه، سید مهدی طباطبائی، محمدعلی یوسفی، علیرضا حکمتی، نغمه مستشار نظامی، مریم رزاقی، سارا جلوداریان، فاطمه ناظری، لیلی حضرتی، سارا عبداللهی فر، و مریم فروزان کیا حضور داشتند.