باغات چای و برگ‌های سبزی که از زحمات زنان و مردان چایکار گیلانی رنگ و عطری دلنشین یافته‌اند، بخشی مهم از هویت گیلان‌زمین هستند. هویتی که نباید در سایه بی‌توجهی و مدیریت نامطلوب رنگ ببازد و زخمی دیگر بر زخم‌های اقتصاد این استان بیافزاید.

اهمیت ترویج فرهنگ مصرف چای ایرانی، تسهیل صادرات، احیای باغات متروک و فرسوده، برندسازی، ارتقای کارخانجات چای و مواردی این چنین از جمله تمهیداتی است که بارها و بارها از آن شنیده‌ایم اما آنچه که در این عرصه همچنان نگاه‌ها را به خود می‌خواند مشکلات چایکاران و کارخانه‌داران چای و جولان چای خارجی در کشور است.

افزایش ۴۹ درصدی تولید برگ سبز چای در امسال

«حبیب جهانساز» رئیس سازمان چای کشور سطح زیر کشت چای در دو استان گیلان و مازندران را حدود ۲۸ هزار هکتار اعلام و اظهار کرد: هم اکنون حدود ۲۳ هزار هکتار از این اراضی مورد بهره برداری قرار می‌گیرد و مابقی نیز با توجه به برنامه‌های راهبردی و کارشناسی شده توسط سازمان چای کشور قرار است به چرخه تولید باز گردد.

وی با اشاره به اینکه تولید امسال با توجه به اقدامات انجام شده در سال‌های اخیر و شرایط مطلوب آب و هوایی ۴۹ درصد نسبت به زمان گذشته افزایش داشته است، گفت: معمولاً به‌زراعی و بهسازی باغات در نیمه دوم سال و بعد از پایان برداشت صورت می‌گیرد که امسال نیز مانند سال‌های گذشته، تسهیلات ارزان قیمت از طریق صندوق حمایت از توسعه چای برای احیا و اصلاح باغات، به زراعی باغات و غیره پرداخت می‌شود.

میزان واردات چای و وجود چشمگیر چای خارجی دربازار ایران همواره یکی از دغدغه‌های چایکاران محسوب می‌شود که جهانساز در این باره بیان کرد: در شش ماهه نخست امسال ۱۶۱ هزار و ۹۶ تن چای وارد شد که کاهش ۶۳.۸ درصدی واردات نسبت به مدت مشابه سال گذشته را شاهد بودیم.

وقتی سخن از اقدامات انجام شده در راستای حمایت از چایکاران به میان آمد، این مقام مسئول از مواردی چون اعلام به موقع قیمت برگ سبز چای، اعطای تسهیلات به زراعی و بهسازی، اعطای تسهیلات ارزان قیمت به چایکاران برای تغذیه و نگهداری باغات، بیمه فراگیر باغات چای نام برد و یادآور شد: برای بهبود اوضاع و احوال برند سازی و بهداشتی کردن کارخانجات اعطای تسهیلات از طریق صندوق حمایت از توسعه چای به کارخانجات چای سازی انجام می‌گیرد.

جهانساز درباره وضعیت کنونی انبارهای چای سنواتی گفت: تا تعیین تکلیف چای تولیدی امسال طبق نظر کمیته ساماندهی چای سنواتی درب انبارها بسته می‌ماند.

مشکلی به نام واردات بی‌رویه

«علی رمضانی شبخوس سرایی» رئیس اتحادیه شرکت‌های تعاونی چایکاران غنچه‌های طلایی شمال کشور بزرگترین مشکل چایکاران را در حال حاضر فروش نرفتن چای خشک دانست و افزود: این معضل به دلیل نبود مدیریت مناسب دولت در بخش واردات به وجود آمده است.

وی با بیان اینکه واردات چای بیش از حد مورد نیاز مصرف کشور است، گفت: در حالی که کل مصرف سالیانه چای در ایران ۹۰ تا ۱۰۰ هزار تن است امسال بیش از این نیاز چای وارد کشور شده و لازم به ذکر است که تولید چای داخلی ما نیز بیش از ۳۰ هزار تن است.

سالم‌ترین چای دنیا در دام نرخ دلار

رمضانی اظهار کرد: چای ایران بر اساس آزمایش‌ها و اظهارات سازمان خواربار و کشاورزی ملل (فائو) در سال ۲۰۱۸، ارگانیک ترین چای دنیا اعلام شد حال با توجه به اینکه چای تولیدی ما سالم‌ترین چای دنیا است و ما تقریباً ۳۰ تا ۳۲ درصد نیاز مصرف داخل را می‌توانیم برطرف کنیم ولی با این اوصاف کارخانه‌داران نمی‌توانند چای تولیدی را به فروش برسانند و همین امر سبب شده تا چایکاران حدود چند ماه است که بهای برگ سبز چای خود را دریافت نکرده‌اند.

وی بیان کرد: قیمتی که خریداران چای خشک حاضرند برای خرید چای از کارخانجات چای بپردازند کمتر از هزینه تمام شده آن است و این امر به دلیل وجود چای وارداتی به میزان زیاد در بازار است. از سوی دیگر صادراتی که به برخی نقاط نظیر عراق و کشورهای حوزه خلیج فارس داشتیم با توجه به نرخ دلاری که در کشور با آن مواجه هستیم، مورد استقبال قرار نمی‌گیرد. زیرا کشورهایی که در سال‌های گذشته از ما چای می‌خریدند می‌توانند چای مورد نیازشان را به بهای ارزان‌تر از کشورهای دیگر نظیر هند و کنیا تهیه کنند.

رمضانی درباره خرید حمایتی برگ سبز چای نیز یادآور شد: قیمت تعیین شده برای خرید حمایتی آنقدر پایین است که بعضی کارخانجات تنها برای اینکه امورات روزمره آنها بگذرد ناچار شده‌اند مقداری از چای خود را با پایین‌ترین قیمت در قالب خرید چای حمایتی بفروش برسانند.

سازمان چای و امنیت شغلی

وی ادامه داد: رفع نواقص و سامان بخشیدن به اوضاع و احوال چای نیازمند عزم جدی متولیان امر است و همین موضوع نگاه چایکاران را متوجه سازمان چای کشور می‌سازد.

رمضانی با بیان اینکه سازمان چای باید در راستای قوانین دولت حرکت کند، اظهار کرد: حضور سازمان چای سبب می‌شود که چایکاران امنیت شغلی داشته باشند. در واقع امید و انگیزه و نشاط چایکاران وجود سازمان چای است. باید توجه داشت که سازمان چای سبب شده تا چایکاران برگ سبز چای خود را در زمان مناسب به کارخانجاتی که از سوی این سازمان اعلام می‌شود تحویل دهند و برای تحویل برگ سبز مشکلی برای چایکاران ایجاد نشود.

وی تصریح کرد: اما مدیریتی که در عرصه واردات چای وجود داشته، موجب وارد آمدن خسارت سنگینی به چایکاران شده است. می‌دانیم که اگر کارخانه‌دار نتواند چای تولیدی خویش را بفروشد نمی‌تواند پول چایکار را پرداخت کند. به همین علت خیلی از کشاورزان پول چین دوم و سوم خویش را هنوز دریافت نکرده‌اند.

رمضانی اضافه کرد: سازمان چای اخیراً تلاش کرده به ازای هر ۲ کیلو واردات چای، یک کیلو چای داخلی خریداری شود، این یک گام ارزشمند محسوب می‌شود اما متأسفانه دیر انجام شده است. چرا که واردات چای تا به امروز بسیار زیاد انجام شده و هم اکنون واردکننده چای برای واردات انگیزه ندارد تا چای وارد کند و در قبال ورود چای خارجی، چای داخلی خریداری شود.

حمایت از چایکاران در گرو مدیریت مناسب واردات چای به کشور است

«محمود هوشیار فرد» عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی گیلان با مهر گریزی به گذشته زد و گفت: بیایید سال‌های دور را به خاطر بیاوریم، زمانی که دولت برای حمایت از تولید کنندگان چای بخشنامه‌ای را ابلاغ کرد که بر اساس آن هر تاجری که در تجارت چای فعال بود به ازای خرید یک کیلوگرم چای ایرانی می‌توانست حواله واردات یک کیلو و ۲۰۰ گرم چای از وزارت خانه دریافت کند. با این تدبیر تا مدت‌ها حتی یک کیلوگرم چای در کارخانه‌ها باقی نمی‌ماند تا مثل امروز تبدیل به چای سنواتی شود بدین ترتیب چای کشاورزان به فروش می‌رفت و همچنین، دولت در آن دوره برای حمایت از چایکاران تسهیلات بدون بهره بانکی پرداخت کرد و حساب و کتاب را به زمان خرید محصول موکول و از حساب چایکاران کم کرد.

وی با اشاره به اینکه تولید و کشت و کار چای در کشور به صورت دیم است، یادآور شد: سطح زیادی از باغات چای تابع شرایط آب و هوایی و بهتر بگوییم تغییرات اقلیمی است و از طرف دیگر ایران جزو کشورهای مصرف کننده عمده چای سیاه در دنیا است و بنا بر آمارها، مصرف سرانه آن حدود چهار برابر بیش از میزان جهانی است.

هوشیار فرد اضافه کرد: چای ایرانی از نظر عطر و طعم، خلوص و سلامت برگ چای (به دلیل حداقل یا عدم مصرف سموم آفت‌کش) فوق العاده باکیفیت و سالم است ولی از نظر رنگ دهی ۶۵-۶۰ درصد رنگ‌دهی چای مناطق گرمسیری را دارا است.

وی اضافه کرد: بعد از پیروزی انقلاب تولید و توزیع چای داخلی در انحصار دولت بود و دولت انحصار خرید برگ سبز چای را برعهده داشت و سازمان چای که زیرمجموعه وزارت بازرگانی بود با اتخاذ سیاست اختلاط چای داخلی و خارجی، سبب شد هیچ‌گونه مشکلی در تولید و عرضه چای داخلی در کشور وجود نداشته باشد. ولی واقعیت این است که با الحاق سازمان چای به وزارت کشاورزی وقت و تصمیمات اشتباه اتخاذ شده در آن زمان و نیز عوامل دیگر از قبیل عدم افزایش معقولانه و عادلانه قیمت برگ سبز چای نسبت به سایر محصولات کشاورزی، تورم و توجه کشاورزان به تناژ محصول برای جبران درآمد و عدم استفاده از فناوری نوین در فرآوری چای، متأسفانه ما شاهد افت شدید کیفیت چای داخلی و انباشت مقادیر زیاد چای در انبارها (چای سنواتی) بودیم تا جایی که دولت تصمیم گرفت طرح اصلاح ساختار چای را با هدف بهبود کیفیت برگ سبز چای و چای خشک تولیدی در سال ۱۳۷۹ اجرا کند که بعدها این برنامه دولت نیز به دلایل متعدد، ناموفق بود و سازمان چای منحل و تبدیل به اداره کل چای شمال شد.

این پژوهشگر در ادامه تصریح کرد: از سال ۱۳۸۴ مجلس، دولت را مکلف به خرید تضمینی برگ سبز چای و چای خشک دانست و سازمان تعاون روستایی علیرغم عدم آمادگی کامل، مأمور به انجام آن و عقد قرارداد با کارخانجات از سال ۸۴ تا ۸۸ (تشکیل مجدد سازمان چای) شد که البته ضرر و زیان‌هایی را هم به همراه داشت.

وی اضافه کرد: سازمان چای در آن زمان (۱۳۹۳) اقدام به پرداخت تسهیلات بدون بهره بهزراعی به چایکاران با شرایط بازپرداخت آسان کرد. همچنین تأسیس صندوق حمایت از توسعه صنعت چای کشور در آن سال با قدرالسهم ۴۹ درصد (دولت) و ۵۱ درصد چایکاران، کارخانه داران و تجار نقطه عطفی در صنعت و تولید چای ایجاد کرد و موجب تحولاتی شد که عملکرد قابل قبولی به دنبال داشت؛ زیرا به نوعی تنها بازوی صنعت چای محسوب می‌شد. لازم به ذکر است که هم اکنون نظام تولید و بهره برداری چای تحت نظارت مستقیم سازمان چای کشور، مستقر در شهرستان لاهیجان و ذیل وزارت جهاد کشاورزی مشغول به فعالیت است.

عدم وفای به عهد دولت‌ها

هوشیار فرد در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه سرمایه صندوق حمایت از توسعه چای اندک است یادآور شد: دولت‌ها در افزایش میزان سرمایه صندوق به عهدشان وفا نکردند. اما آنچه که مهم است این موضوعی است که در حال حاضر، باید برای به‌زراعی باغات چای اهمیت ویژه‌ای قائل شویم، زیرا سطح قابل توجهی از باغات فعلی قدرت حاصلخیزی خود را از دست داده و قدیمی، فرسوده یا رها شده‌اند که نیازمند اصلاح و احیا و همچنین توسعه مکانیزاسیون و سیستم‌های آبیاری هستند. لذا، به نظر می‌رسد بایستی طی برنامه‌های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت در قدم اول باغات چای را نجات دهیم تا تولید در واحد سطح افزایش یابد که در غیر این صورت صنعت چای کشور تدریجاً رو به زوال خواهد رفت.

راهکارها

این پژوهشگر در پایان با تصریح بر اهمیت بهبود وضعیت خرید برگ سبز چای گفت: افزایش سالانه قیمت چای (بهای واقعی قیمت چای) باید متناسب با نرخ تورم و افزایش هزینه‌های تولید باشد و خودداری دولت از تأخیر در اعلام قیمت خرید و فروش برگ سبز چای، پرداخت به موقع مطالبات چایکاران، جلوگیری از ورود چای قاچاق، جلوگیری از واردات چای خارجی در فصل برداشت، اهتمام در اختلاط چای خارجی و داخلی و سپس توزیع در کشور، جلوگیری از ورود چای سنواتی به بازار مصرف و تأمین و توزیع به موقع نهاده‌های شیمیایی و … می‌تواند به خودکفایی و شکوفایی صنعت چای کشور کمک کند.