استان کرمانشاه به واسطه قدمت بسیار طولانی، آثار باستانی متعددی دارد که آن را به سومین استان تاریخی ایران و یکی از مقاصد اصلی گردشگری برای علاقمندان به دنیای باستان تبدیل کرده است.

در مورد پیشینه و قدمت کرمانشاه روایت‌های مختلفی وجود دارد، از جمله اینکه عده‌ای قدمت آن را مربوط به دوره‌های افسانه‌ای می‌رسانند، تا جایی که حتی بنای شهر کنونی کرمانشاه را بدست طهمورث دیوبند پادشاه افسانه‌ای پیشدادیان می‌دانند، اما آنچه تاریخ به ما می‌گوید، کرمانشاه یکی از قدیمی‌ترین شهر‌های باستانی ایران و حتی غرب آسیاست. کشف تبر سنگی مربوط به ۱۲۵ هزار سال قبل تنها یکی از هزاران نشانه‌ایی است که می‌گوید تاریخ تا چه حدی در این خطه عمق دارد.

طی کاوش‌های باستانی صورت گرفته، تاکنون آثاری از دوره پیش از تاریخ (یک میلیون تا ۱۲ هزارسال قبل) شامل عصر‌های پارینه سنگی، نوسنگی و دوره برنز یا مفرغ در کرمانشاه کشف شده است.

از جمله آثار بدست آمده از دوره پارینه سنگی در کرمانشاه می‌توان به بقایای انسان‌های نئاندرتال اشاره کرد که حدود ۴۲ هزار سال قبل در این سرزمین زندگی می‌کرده اند.

از حدود ۸۰ سال پیش تاکنون بقایایی از زندگی انسان‌های نئاندرتال در نقاط مختلفی از کرمانشاه همچون بیستون، غار وزمه، صخره باوه یوان، غار دواشکفت و تنگ بزازخانه کشف شده که آخرین مورد، کشف دندان شیری کودک شش ساله نئاندرتال در صخره باوه یوان در سال ۱۳۹۷ بود که در آن زمان به عنوان کشف بسیار مهمی مورد توجه باستان شناسان و رسانه‌های مختلف ایران و دنیا قرار گرفت.

غار‌های مرخیل، ورواسی، قبه و گاکیه دیگر مکان‌های باستانی کرمانشاه هستند که نشانه‌هایی از دوره پارینه سنگی در آن‌ها کشف شده است.

از دوره نوسنگی (۱۰ هزار تا ۵۳۰۰ سال قبل) هم آثاری از زندگی انسان‌ها در کرمانشاه پیدا شده، از جمله آن‌ها می‌توان به قدیمی‌ترین مدارک اهلی شدن بز در گنج دره هرسین اشاره کرد. در تپه سراب و تپه آسیاب هم آثاری از این دوره بدست آمده است.

کرمانشاه از دوره برنز یا مفرغ (۵۳۰۰ تا ۴۰۰۰ سال قبل) نیز نشانه‌هایی در دل خود دارد، آثاری از این دوره در برخی از تپه‌های باستانی کرمانشاه همچون تپه گیان، گودین تپه، چغاگاوانه و تپه موسایی بدست آمده است.

لولوبیان یکی از نخسین گروه‌های اقوام آریایی بودند که به ایران آمدند و بخشی از حکومت تحت تصرف آن‌ها کرمانشاه امروزی بود. از این قوم سنگ نگاره آنوبانی نی با قدمت ۳۸۰۰ سال یادگاری برجای مانده است. 

سنگ نگاره چهارهزار ساله ایدین سین از شاهان سلسله سیموروم شهرستان ثلاث باباجانی واقع در دامنه کوه بمو و سنگ یادمان ۲۷۰۰ ساله‌ای که از سارگن دوم پادشاه آشور‌ها در قباق تپه کرمانشاه برجای مانده، همه گویای اهمیت استراتژیک این نقطه از کشورمان در گذشته بوده که حتی حکومت‌های مجاور نیز را برآن می‌داشت تا این منطقه را از آن خود کنند. 

اگر کمی جلوتر بیاییم، کرمانشاه یکی از قلمرو‌های اصلی حکومت‌های اصلی ماد‌ها بوده، ماد‌هایی که به عنوان یکی از سه گروه اصلی آریایی‌ها به ایران آمدند و غرب کشور را برای زندگی انتخاب کردند. هنوز هم گوردخمه‌هایی در این استان وجود دارد که یادگاری برجای مانده از آن دوران است.

کرمانشاه؛ سرزمینی از اعماق تاریخ

گوردخمه‌ها اتاقک‌های سنگی هستند که در زمان ماد‌ها و بعد‌ها در دوره هخامنشی و حتی اشکانیان آن‌ها را در دل کوه می‌ساختند و مرده هایشان را در آنجا دفن می‌کردند، چراکه آن‌ها معتقد بودند خاک مقدس است و نباید با جسم انسان آن را آلوده کرد.

گوردخمه‌های سه گانه اسحاق وند، دکان داوود، دربند صحنه، روانسر، سان رستم، سرخ ده، دیره، برناج و برد عاشقان از جمله گوردخمه‌های کرمانشاه هستند که بسیاری از آن‌ها را مربوط به دوره ماد و برخی دیگر را هم مربوط به دوره هخامنشیان می‌دانند.

هرچند که گوردخمه‌ها از شاخص‌ترین آثار تاریخی برجای مانده از دوران ماد‌ها در کرمانشاه هستند، اما تپه‌های باستانی مهمی همچون گودین تپه نیز از آن‌ها باقی مانده که دارای اهمیت باستان شناسی بسیار زیادی هستند.

از ماد‌ها و حکومت آن‌ها که بگذریم، کرمانشاه در زمان هخامنشیان (۵۵۰ تا ۳۳۰ ق. م) هم که در آن زمان الیپی نام داشت، مورد توجه ویژه پادشاهان این امپرطواری قرار گرفته بود، به گونه‌ای که آن‌ها بزرگترین سنگ نوشته جهان و یکی از مهمترین سند‌های تاریخ بشریت را در این استان یعنی کرمانشاه برجای گذشته اند.

کتیبه ۲۵۰۰ ساله بیستون که آن را ملکه کتیبه‌های شرق باستان و لوح روزتای آسیا نیز می‌نامند، یکی از برجسته‌ترین آثار بجای مانده از عصر هخامنشیان در کرمانشاه است که توسط داریوش اول به سه زبان پارسی باستان، اکدی و عیلامی و در ارتفاع چند ده متری از سطح زمین به یادگار باقی مانده است.

کتیبه بیستون شاخص‌ترین اثر برجای مانده از هخامنشیان در کرمانشاه است که به ثبت جهانی رسیده و امروز گردشگرانی را از سراسر دنیا پذیرا است.

پس از اینکه اسکندر مقدونی امپراطوری هخامنشیان را شکست داد و بعد‌ها جانشینان او سلسله سلوکیان را در ایران شکل دادند، کرمانشاه بازهم یکی از مناطق مورد توجه بود، به گونه‌ای که آن‌ها مجسمه هرکول را در این مجاورت کتیبه جهانی بیستون ساختند.

هرکول یکی از محبوب‌ترین خدایان یونان در محوطه جهانی بیستون

هرکول یکی از محبوب‌ترین خدایان یونانی است که مجسمه او در محوطه جهانی بیستون به صورت شخصی نیرومند با مو و ریش مجعد در حال استراحت بر روی پوست شیری نشان داده شده که بر سکویی به طول ۲.۲۰ متر به پهلوی چپ به طور نیم خیز به آرنج تکیه کرده و در دست چپ پیاله‌ای دارد که در نزدیک صورت نگه داشته و دست راستش برروی پای راست قرار گرفته و پای چپ را تکیه گاه پای دیگر کرده است.

با ظهور اشکانیان و پایان امپراطوری سلوکیان توسط مهرداد اول اشکانی، بنا‌ها و آثار تاریخی متعددی دیگر از این سلسله در کشورمان و از جمله کرمانشاه ساخته شد.

یکی از مهمترین این بنا‌های برجای مانده، معبد تاریخی آناهیتا است که گفته می‌شود در دوره اشکانی ساخته شده است. معبد آناهیتا واقع در شهرستان کنگاور، دومین بنای بزرگ سنگی کشور پس از تخت جمشید است که پرستشگاهی برای آناهیتا الهه و نگهبان آب‌ها بوده است. از آنجایی که در زمان باستان مکان‌های مقدس را روی ارتفاع می‌ساختند، برای همین معبد آناهیتا هم روی تپه‌ای به ارتفاع ۳۲ متر ساخته شده است. آنطور که باستان شناسان می‌گویند، این معبد به صورت نیمه کاره ساخته شده و تعداد زیادی سنگ‌های برش خورده که داخل محوطه آن وجود دارد، حاکی از ناتمام ماندن آن است. 

نقش برجسته گودرز در شهرستان سرپلذهاب، نقش برجسته مهرداد اشکانی در بیستون، گورستان پارتی در تاق بستان و قلعه یزدگرد در دالاهو که بعد‌ها در دوره ساسانی هم مورد استفاده قرار گرفت و پناهگاه آخرین شاه ساسانی شد، از دیگر آثار تاریخی شاخص برجای مانده از دوره اشکانیان در کرمانشاه هستند.

اردوان پنجم آخرین پادشاه اشکانیان بود که توسط اردشیر ساسانی (۲۲۴ میلادی) شکست خورد تا آغازی برای شکل گیری امپراطوری ساسانیان و حکومت چهار سده‌ای آن‌ها بر ایران باشد.

دوران ساسانیان یکی از درخشان‌ترین ادوار تاریخی در کرمانشاه به شمار می‌رود، چراکه این سرزمین پایتخت دوم پادشاهان این امپراطوری به شمار می‌رفت، تا جایی که آثار تاریخی متعددی را همچون پل ها، آتشکده ها، زیج ها، قلعه‌ها و ... از خود به جای گذاشتند.

تاق بستان مهمترین آثار تاریخی به یادگار مانده از ساسانیان

یکی از مهمترین آثار تاریخی به یادگار مانده از ساسانیان در کرمانشاه که وقایعی از چند پادشاه مهم این دوره در بر می‌گیرد، مجموعه تاق بستان است.

تاق بستان مجموعه‌ای از سنگ نگاره‌ها و سنگ نوشته‌های دوره ساسانی است که در شمال شهر کرمانشاه واقع شده، جایی که زمانی تفرجگاه و شکارگاهی برای پادشاهان این امپراطوری بود.

این مجموعه باشکوه در قرن سوم میلادی ساخته شده و مراسم تاجگذاری چند شاه ساسانی همچون خسرو پرویز، اردشیر دوم، شاهپور دوم و سوم، مراسم شکار، نواختن موسیقی با چنگ و ... در آن آمده و حکاکی مرحله به مرحله مراسم شکار گراز در تاق بستان، به عنوان اولین انیمشین سنگی در جهان شناخته شده است.

آتشکده‌های شیان، پلنگرد، میل میلگه و حسن زودار، زیج منیژه و زیج انزل، پل‌های تاریخی خسرو و قوزیوند، طاق گرا، عمارت بان قلعه، تخت شیرین، دیوار گوری، فرهاد تراش، قلعه مریم، قلعه هرسین، چهارقاپی، عمارت خسرو، کانال آبرسانی ساسانی و ... از دیگر آثار تاریخی دوره ساسانی در کرمانشاه هستند که هرکدام از آثار تاریخی برجسته این دوره در کشور به شمار می‌روند.

با فروپاشی امپراطوری ساسانیان و ورود اسلام به کشورمان، آثار تاریخی این منطقه هم رنگ و بوی دیگری به خود گرفتند. مقابر هشت گانه ابودجانه، مسجد عبدالله بن عمر و حوض خانه هجیج از مهمترین آثار بجای مانده از اوائل دوره اسلامی در کرمانشاه هستند که نوع معماری آن‌ها با آثار تاریخی پیش از خود متفاوت است. 

تا پیش از روی کار آمدن صفویان، سلسله‌های کوچکی شکل گرفتند که از آن‌ها هم آثاری در کرمانشاه به یادگار باقی مانده، از جمله قلعه سرماج در هرسین از آل حسنویان، آرمگاه ویس قرنی در روانسر از دوره سلجوقیان، بقعه مالک در هرسین و کاروانسرایی در بیستون از دوره ایلخانیان.

با روی کار آمدن صفویان، هرچند که عمده تمرکز آن‌ها روی شهر‌های مرکزی ایران همچون اصفهان بود، اما باتوجه به اینکه کرمانشاه استانی مرزی و در مسیر تردد زوار عتبات عالیات محسوب می‌شد و آن‌ها هم ارادات ویژه‌ای به ائمه اطهار داشتند، به این خطه هم توجه خاصی می‌کردند و همین مسئله باعث شده تا تعدادی آثار تاریخی همچون پل ها، حمام‌ها و کاروانسرا‌ها را از این دوره در این استان داشته باشیم.

پل‌های کهنه، بیستون، میانراهان، نژیوران، کوچه و ماهیدشت، حمام توکل و سه کاروانسرای بیستون، قصرشیرین و ماهیدشت از جمله آثار تاریخی دوره صفویان در کرمانشاه هستند.

مسجد جامع کرمانشاه هم یکی از یادگار‌های دوره زندیه در کرمانشاه است.

و، اما اوج احداث بنا‌های تاریخی در شهر کرمانشاه مربوط به دوره قاجار است، دوره‌ای که در آن این استان از نظر سیاسی، اجتماعی و تجاری اهمیتی دو چندان پیدا می‌کند و هسته اولیه شهر شکل و گسترش می‌یابد.

تکایا به عنوان محلی برای برگزاری مراسمات عزاداری با توجه به اینکه کرمانشاه در مسیر تردد زوار عتبات عالیات هم قرار داشت، از بنا‌های شاخص این دوره به شمار می‌روند تکیه معاون الملک به عنوان گنجینه‌ای از کاشی‌های هفت رنگ و تکیه بیگلربیگی با آئینه کاری منحصربفرد دو تکیه مشهور کرمانشاه از دوره قاجار هستند.

در این دوره بازار سنتی کرمانشاه با ۱۸ راسته بازار به عنوان یکی از طولانی‌ترین بازار‌های سرپوشیده ایران احداث شد که تا به امروز هم به عنوان یک جاذبه گردشگری مهم و مرکز خرید مردم این دیار مورد توجه جدی است.

یکی دیگر از بنا‌های تاریخی بسیار مهم در کرمانشاه مربوط به دوره قاجار، بانک شاهی است، بانکی که شعبه بانک شاهنشاهی ایران بود و انگلیسی‌ها آن را به دلیل مرکزیت تجاری کرمانشاه، همجواری آن با امپراطور عثمانی و نزدیکی این شهر به منابع نفتی راه اندازی کردند.

مساجد عماد الدوله، حاج شهبازخان، شاهزاده و دولتشاه، به همراه بیمارستان مسیح، زورخانه سنگ تراش ها، حمام حاج شهباز خان از دیگر بنا‌های این دوره هستند، همچنین از آنجایی که ساختار شهر کرمانشاه در حال شکل گیری بود، برای همین ساختمان شهرداری و گمرگ کنونی هم در این زمان احداث شدند.

همانطور که گفته شد، درطول تمام برهه‌های تاریخی کشورمان کرمانشاه همواره مورد توجه امپراطوری‌ها و حکومت‌های مختلفی بوده و از هر دوره‌ای در این استان آثاری تاریخی برجای مانده است.

آنطور که معاون میراث فرهنگی استان کرمانشاه می‌گوید، در سطح استان کرمانشاه تاکنون ۴۲۰۰ اثر تاریخی شناسایی شده که از این تعداد یک اثر به ثبت جهانی رسیده و دو هزار اثر دیگر هم ثبت ملی شده اند. 

کیومرث خانی در گفتگو با ایسنا اضافه کرد: کرمانشاه یکی از استان‌های کشور است که تعداد بسیار بالایی از آثار تاریخی و محوطه‌های باستانی دارد که هرکدام از آن‌ها راز‌هایی را از دوره‌ای از تاریخ را در دل خود جای داده اند.

وی تاکید کرد: باوجود اینکه تاکنون تعدادی از محوطه‌های باستانی کرمانشاه کاوش شده اند و بر غنای تاریخ طولانی این استان اضافه کرده اند، اما کماکان تعداد زیادی محوطه باستانی داریم که کاوش نشده اند و کاوش باستان شناسی آن‌ها و فهمیدن بخشی دیگر از حقایق تاریخ از دل آن‌ها نیازمند اعتبارات بسیار بالایی است. 

معاون میراث فرهنگی کرمانشاه در پایان خاطرنشان کرد: علیرغم اینکه کرمانشاه آثار تاریخی بی نظیری دارد که تعدادی از آن‌ها در دنیا منحصربفرد هستند، اما تاکنون فقط کتیبه بیستون به ثبت جهانی رسیده و بنا داریم برای اینکه بخش دیگری از آثار تاریخی استان را به ثبت جهانی برسانیم که در این راستا پرونده ثبت جهانی محور ساسانی کرمانشاه را از معبد آناهیتا تا ایوان مدائن عراق به صورت مشترک با این کشور تدوین کنیم .

منبع ایسنا