در روز ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ با هجوم ارتش عراق به مرز‌های غرب و جنوب و حمله هوایی به چند فرودگاه ایران جنگ تحمیلی ۸ ساله دولت عراق به رهبری صدام حسین علیه ایران آغاز شد.

این واقعه در حالی اتفاق افتاد که تنها ۱۹ ماه از پیروزی انقلاب اسلامی می‌گذشت. صدام حسین رئیس جمهوری وقت عراق چند روز پیش از این اقدام، پیمان ۱۹۷۵ الجزایر را در برابر دوربین‌های تلویزیون بغداد پاره کرد و در نطقی با تأکید بر مالکیت مطلق کشورش بر اروندرود که آن را شط العرب می‌نامید و طرح این ادعا که جزایر سه‌گانه ایران به اعراب تعلق دارد، همزمان جنگ زمینی، هوایی و دریایی علیه ایران را آغاز کرد.

همزمان با آغاز هفته دفاع مقدس به مرور و بازخوانی «جنگ تحمیلی چگونه آغاز شد؟» و در روز اول به آغاز هجوم سراسری پرداخته‌ایم که مشروح آن در ادامه این گزارش می‌آید.

برای اولین بار اخبار ساعت ۲ بعدازظهر روز ۳۱ شهریور، خبر بمباران فرودگاه مهرآباد را مخابره کرد. روزنامه کیهان درباره فضای فرودگاه و آنچه در این حمله بر مردم حاضر در آن‌جا گذشت، نوشته است: «یکی از کارمندان هواپیمایی گفت که به هنگام مراجعت از فرودگاه به خانه متوجه شدم ۳ فروند هواپیما با فاصله نسبتاً کمی بر فراز فرودگاه در حال پرواز هستند. از آن جایی که حدس می‌زدم هواپیما‌ها خودی باشند چندان توجهی نکردم، تا اینکه صدای انفجار برخاست و آنگاه متوجه شدم که بمب انداخته‌اند.» یک شاهد دیگر درباره نوع هواپیما‌های بمباران شده در این حمله گفته است: دو هواپیما در این هجوم دچار آسیب شده‌اند که یکی از آن‌ها هواپیمای ۷۰۷ و متعلق به شرکت هواپیمایی بود و دیگری یک فروند هواپیمای سی ۱۳۰ بود. او همچنین گفته است: «هواپیما‌های دشمن ۳ فروند و از نوع میگ بوده است.

با شنیده شدن صدای انفجار مهرآباد در غرب تهران، مردم این منطقه برای اطلاع از چگونگی واقعه به خیابان‌ها ریختند و با مشاهده بمباران قسمتی از فرودگاه به منظور کمک به سمت آن هجوم آوردند که مأمورین انتظامی در حوالی فرودگاه ضمن جلوگیری از حرکت آن‌ها از مردم خواستند که حوالی فرودگاه را ترک کنند و در صورت نیاز به کمک مردم، مقامات مربوطه اطلاعیه صادر خواهند کرد.

روزنامه کیهان فردای آن روز درباره تعداد مجروحین و مصدومین حمله عراق به تهران نوشته است: تا ساعت یک بامداد امروز تعداد مجروحین حادثه فرودگاه ۳۸ نفر اعلام شد که ۱۵ نفر به بیمارستان امام خمینی، ۸ نفر به بیمارستان شریعتی، ۳ نفر به بیمارستان صنایع هواپیمایی، ۸ نفر به بیمارستان میمنت و سه نفر به درمانگاه بیمه‌های اجتماعی منتقل شده‌اند. از این تعداد گروهی که جراحاتشان سطحی بود مداوا و از بیمارستان مرخص و برخی دیگر بستری شده‌اند.

این تنها فرودگاه مهرآباد تهران نبود که از سوی جنگنده‌های عراقی مورد حمله قرار گرفت. در ساعت ۱:۴۵ دقیقه روز ۳۱ شهریور ۶ هواپیمای میگ عراقی باند فرودگاه اهواز را بمباران کردند. خبرنگاری از اهواز گزارش داده است: این واقعه در حالی اتفاق افتاد که حدود ۶۰۰ نفر در فرودگاه حضور داشتند. بر اثر این حمله قسمتی از باند فرودگاه اهواز ویران شد و چند تن نیز زخمی شدند.

آن‌چنان که بعد‌ها گفته شد این حمله زمانی اتفاق افتاد که مسافران پرواز ۲۲۸ از اهواز عازم خارک، بوشهر و شیراز بودند. در این هنگام بود که در بخشی از فرودگاه صدای مهیبی برخاست و در پی آن دو راکت توسط میگ عراقی به قسمت جلویی سالن مسافران پرتاب شد و کلیه شیشه‌های سالن فرودگاه فرو ریخت. هواپیما‌های عراقی بعد از حمله و یک‌بار دور زدن بر فراز فرودگاه از محل دور شدند. در پی این حمله نیرو‌های نظامی در نقاط مختلف خوزستان به حالت آماده باش درآمدند.

حدود ساعت یک و ۵۰ دقیقه ۳۱ شهریور، ۸ میگ عراقی، فرودگاه و چند نقطه حساس دیگر شهر تبریز هم با ۱۱ راکت مورد حمله قرار گرفت. در پی این حمله یک فروند هواپیمای مسافربری تهران تبریز که قرار بود ساعت ۲ بعدازظهر در فرودگاه تبریز به زمین بنشیند تغییر مسیر داده و در اصفهان به زمین نشست. همزمان با این واقعه فرودگاه همدان و پایگاه هوایی نوژه این شهر نیز مورد حمله جنگنده‌های عراقی قرار گرفت و خساراتی به آن وارد شد.

در همین حال خبرگزاری پارس اعلام کرده است: مسئولان فرودگاه شیراز به دلایل امنیتی پرواز‌های عادی شرکت هواپیمایی ایران (هما) از فرودگاه شیراز را نیز تا اطلاع ثانوی لغو کرده‌اند. فرودگاه‌های بوشهر، آبادان، کرمانشاه و جزیره مینو از دیگر نقاطی بودند که مورد حمله جنگنده‌های عراقی قرار گرفتند.

در پی شدت یافتن جنگ بین ایران و عراق در مرز‌های غربی و جنوبی کشور، اقشار و گروه‌های مختلف مردم برای اعزام به جبهه جنگ اعلام آمادگی کردند. از سوی دیگر ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ساعتی پس از آغاز حملات عراق انتشار اطلاعیه‌های خود را آغاز کرد. در این اطلاعیه‌ها موارد مورد تأیید درباره حملات عراق و پاسخ‌های ایران به اطلاع مردم می‌رسید. روز اول مهر ستاد مشترک ارتش اعلام کرد: در حملات متقابل ایران به مواضع دشمن، ۱۱ فروند هواپیمای میگ عراقی سرنگون شده و ۴ فروند ناوچه موشک انداز نیز غرق شده است.

پیام امام در پی حمله جنگنده‌های عراقی

در پی حمله گسترده عراق از سه جبهه زمین، هوا و دریا به ایران، امام خمینی (ره) بنیانگذار جمهوری اسلامی در پیامی ضمن محکوم کردن این حمله نسبت به ادامه تجاوزات رژیم صدام به ایران هشدار داد.

در صحیفه امام، جلد ۱۳، صفحه ۲۲۱ و ۲۲۲ در این پیام آمده است: «گمان نکند ملت ما که دولت ایران و ارتش ایران عاجز از این است که جواب به این‌ها بدهد. هر وقتی که مقتضی بشود من پیامی به ملت خواهم داد و به صدام حسین و امثال او خواهم ثابت کرد که اینها، این اذناب آمریکا قابل ذکر نیستند و ما همیشه بنا داریم که در این برخوردها، طوری برخورد بشود که جواب برخورد آن‌ها داده بشود که به ملت عراق خدای نخواسته صدمه‌ای وارد نشود. لکن ما عازم بر این هستیم، مصمّم بر این هستیم که اگر عراق حدّ خودش را نداند و تجاوز را تکرار بکند، ما دستور بدهیم و ملت ما بسیج بشوند و آن وقت برای ملت عراق معلوم باشد که ما با آن‌ها هیچ کار نداریم، بلکه این صدام حسین است که به واسطۀ تحریک آمریکا به ما تجاوز کرده است و ما اگر جوابی به او بدهیم، هرگز به ملت عراق، که برادر ما هستند، مربوط نیست.»

همچنین امام راحل در این پیام مردم عراق را مورد خطاب قرار داده و نوشته است: ملت عراق هرگز با صدام حسین موافق نیست. یک روز هم موافقت ندارد. ملت عراق با اسلام موافق است. کسی که با اسلام موافق است، کسی که کتاب او قرآن است، کسی که کعبه قبلۀ اوست، نمی‌‏شود با یک آدم کافری که در پناه کفّار دارد زندگی می‌‏کند و در پناه کارتر و امثال کارتر دارد به حیات خودش ادامه می‌‏دهد، نمی‌‏ شود با این همراهی بکنید. من به آن‌ها سفارش می‌‏کنم به ارتش عراق که اگر می‌توانند قیام کنند بر ضد این آدم و این آدم را از بین ببرند و خودشان جانشین او بشوند و ما هم تأییدتان می‌‏ کنیم و اگر این برایشان میسور نیست، فرار کنند و جنگ با اسلام نکنند. با ملت عراق هم عرض می‌‏ کنم که با همۀ قوا، قیام کنید بر ضد این آدمی که الآن قیام بر ضد اسلام کرده است. قیام این نسبت به ایران، قیام کافر بر مسلم است و قیام لشکر کفر بر لشکر اسلام است. باید با همۀ قوا با این شخص مقابله کنید و مقاتله کنید. من چنانچه خدای نخواسته دامنه پیدا کرد این کار‌های صدام حسین و ارباب‌های صدام حسین، تکلیف ملت ایران را تعیین خواهم کرد و امیدوارم به آنجا نرسد و اگر برسد، دیگر بغدادی باقی نخواهد ماند.

واکنش رییسان دولت و مجلس

جنگ تحمیلی در حالی شروع شد که نیرو‌های مسلح انتظار جنگ را نداشتند و از آمادگی چندانی برای رویارویی در یک نبرد بزرگ برخوردار نبودند. با این حال واکنش مسئولان کشور به حمله عراق، نشانی از ضعف نداشت و این مردم را به دفاع از کشور تشویق می‌کرد.

در پی آغاز حمله، ابوالحسن بنی‌صدر رئیس‌جمهور وقت طی پیامی که شامگاه ۳۱ شهریور از رادیو تلویزیون پخش شد، گفته است: عراق به جای جنگ با رژیم اشغالگر قدس به جنگ با ایران اقدام کرده است و کوشش ما برای اجتناب از این جنگ به جایی نرسیده و اکنون ناچاریم درسی را که صدام قصد داشت به ایران بدهد به خود وی بدهیم. وی که با لحنی محکم و مطمئن صحبت می‌کرد ادامه داده است: «کار عراق جزئی از یک توطئه گسترده بر ضد جمهوری اسلامی ایران است. حمله عراق به هیچکدام از پایگاه‌ها کمترین آسیبی نتوانست وارد کند. ما ملتی هستیم که زندگی را در میدان نبرد به دست آورده‌ایم و شایستگی زنده ماندن را در نبرد‌ها نشان داده‌ایم. بنی صدر سپس مردم را به آرامش فراخواند و از آن‌ها خواست هیچ هراسی نداشته باشند و هیچ احساس نگرانی نکنند. در صورت لزوم، امام فرمان بسیج عمومی صادر خواهند کرد. اما تا آن زمان هیچکس اقدامی نکرده و تنها خونسردی خود را حفظ کند.

هاشمی رفسنجانی نیز فردای آن روز در گفت‌وگو با خبرگزاری پارس گفته است: ریاست جمهوری و فرمانده کل قوا، مسئولان ارتش، اعضای شورای عالی دفاع، نخست‌وزیر، ریاست مجلس، رئیس سپاه پاسداران و وزیر دفاع، حوادث و درگیری‌های دیروز و حمله عراق به ایران را از آغاز زیر نظر گرفتند. ارتش در پس این حمله به حال آماده باش درآمده و در پاره‌ای از نقاط به پاسخگویی به حملات دشمن پرداخته است. گزارش‌ها حاکیست که ضربان سنگینی از سوی نیرو‌های انقلاب به دشمن وارد شده است و نتیجه این ضربات متعاقباً در اختیار مردم قرار خواهد گرفت. مردم باید صبر خود را حفظ کنند و به پادگان‌ها نزدیک نشوند و به اخبار به‌جز آنچه از طرف مقامات مسئول اعلام می‌شود توجه نکنند که خبرپراکنی علیه مسئولان می‌تواند جزئی از توطئه باشد.

روز اول؛ آغاز هجوم سراسری

در اولین روز حمله سراسری دشمن به خاک جمهوری اسلامی ایران، نیرو‌های عراقی به پاسگاه‌های مرز مشترک با ایران از آبادان تا شمال قصر شیرین هجوم آوردند و با پشتیبانی آتش توپخانه و بمباران هوایی، بسیاری از پاسگاه‌ها را تصرف یا محاصره کرده، پیشروی به سوی نقاط سوق الجیشی را شروع کردند. نیرو‌های خودی هم که آمادگی چندانی نداشتند، با احساس خطر از تصرف نقاط بیشتر و شهر‌های مهم، پی در پی درخواست کمک و پشتیبانی می‌کردند.

هواپیما‌های دشمن نیز بعدازظهر، هجوم به شهر‌ها و مناطق استراتژیک را آغاز کردند و تا قبل از تاریکی شب، با تجاوز به ۱۹ شهر، فرودگاه‌ها و پایگاه‌ها را هدف قرار دادند. همچنین درگیری‌هایی بین نیرو‌های دریایی خودی و دشمن در اروند رود و خلیج فارس رخ داد که از جمله نتایج آن غرق چهار فروند ناوچه موشک انداز عراقی بود.

حملات و درگیری‌های زمینی در جبهه جنوبی

نیرو‌های ارتش عراق در ادامه تجاوزات اخیر خود به نقاط مرزی خوزستان امروز دوشنبه ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ تحرکات و اقدامات خود را گسترش داده و به سراسر مرز و پاسگاه‌های مرزی جبهه جنوب حمله ور شدند. در منطقه مرزی خرمشهر، نیرو‌های زرهی دشمن که از قبل در نقاط مرزی مستقر شده بودند، به سوی خاک جمهوری اسلامی به حرکت درآمده، پاسگاه‌های مرزی را زیر آتش گرفتند و با پیشروی به سوی جاده خرمشهر اهواز به حدود ۱۰ کیلومتری این جاده رسیدند. علاوه بر این، بعدازظهر امروز ناگهان حجم وسیعی از آتش روی خرمشهر شروع شد و قسمت غربی شهر، از جمله کوی طالقانی، راه اهن و مولوی زیر آتش گسترده خمپاره و توپ‌های دشمن قرار گرفت و بسیاری از مردم خرمشهر را به خاک و خون کشید و شهدای بسیاری بر جای گذاشت.

درگیری پاسگاه‌های منطقه خسرو آباد از عصر روز گذشته شدت یافت. شهربانی آبادان اعلام کرد: «در منطقه آبادان، دشمن با سلاح‌های سنگین و خمپاره اجرای آتش کرد که در اثر آن عده‌ای شهید و مجروح شدند و تعدادی از مخازن نفت، اسکله‌ها و بعضی تأسیسات دیگر منهدم شد. تیراندازی ادامه داشته و پالایشگاه آبادان زیر آتش سنگین دشمن عراق قرار دارد.»

از سوی دیگر در پاسگاه‌های مرزی محور‌های شطیط، طلاییه، کوشک، سوبله، فکه و عین خوش درگیری به شدت ادامه دارد و آتش شدید دشمن روی آن‌ها اجرا می‌شود. گزارش رسیده در آخرین ساعات روز حاکی است که پاسگاه‌های طلاییه قدیم منهدم شده و سقوط کرده‌اند و تانک‌های عراقی در آن مستقر هستند. ارتباط اکثر پاسگاه‌ها قطع شده و از آن‌ها خبر دقیقی در دست نیست.

سپاه دشت آزادگان اعلام کرد: «در ساعت ۱۷ امروز پاسگاه سوبله به علت عدم دستور آتش از سوی فرماندهی آن، سقوط نموده، عده‌ای از برادران ارتشی شهید و مجروح شدند و تعدادی تانک و خودرو به آتش کشیده شد.»

با توجه به شدت آتش دشمن و پیشروی نسبی نیروهایش در نواحی مختلف و همچنین حملات هوایی امروز عراق نیرو‌های مستقر در منطقه درگیری از امکان ادامه پیشروی دشمن و حتی اشغال خوزستان احساس خطر کرده، پی در پی درخواست کمک می‌کنند.

طبق اطلاعات دریافتی از دشمنی، برابر دستور فرماندهی ارتش عراق، کلیه یگان‌های ارتش و گارد مرزی عراق در نقاط مرزی از ساعت ۳۰/‏۱۵‬ امروز در داخل سنگر‌های احداث شده موضع گرفته‌اند و کلیه آتشبار‌ها و موشک‌های ضد هوایی به حالت آماده بارش درآمدند. همچنین به یگان‌ها و پادگان‌های رو به روی مرز خرمشهر و آبادان دستور داده شده سریعاً پادگان‌ها را تخلیه کنند و از تیررس نیرو‌های ایرانی دورگردند. از سوی دیگر، قرارگاه لشکر ۵ عراق به منطقه مجنون در حال انتقال است.

جبهه‌های میانی و شمالی

در محور دهلران، ژاندارمری ایلام اعلام کرد: در قسمت پاسگاه چلات درگیری نیرو‌های دشمن با نیرو‌های مستقر در پاسگاه شدید است. علاوه بر آن، نیرو‌های دشمن از قسمت رودخانه در حال پیشروی هستند.

در محور صالح آباد ژاندارمری اعلام کرد: نیرو‌های دشمن در ارتفاعات انجیره و شینو مستقر شده و پاسگاه‌های انجیره مورد تهدید قرار گرفته است.

در محور سومار، گزارش ژاندارمری قصر شیرین حاکی است: «پاسگاه گیس که و کلیه ارتفاعات گیس که به تصرف نیرو‌های عراقی که از پشتیبانی توپخانه برخوردارند درآمده است. علاوه بر آن، پاسگاه‌های کانی شیخ و بازرگان فاقد پشتیبانی بوده، در معرض سقوط قرار دارند.

همچنین دشمن بعد ازظهر امروز با استقرار تعداد زیادی تانک در برابر سایر پاسگاه‌های مرزی این منطقه از جمله چقاشیرگه، سه‌نپان، شهر نفت و سلمان کشته این منطقه را تهدید می‌کند.

در محور قصر شیرین، حدود یک گردان تانک و پیاده نظام عراق در دو کیلومتری منظریه و اطراف آن موضع گرفته‌اند و احتمال حمله به پاسگاه‌های خسروی، ولد کشته و تنکاب وجود دارد.

فرماندهان یگان‌های ژاندارمری مستقر در یگان‌های مختلف مناطق میانی و شمالی، تقاضای کمک، پشتیبانی و تقویت پاسگاه‌های مرزی را نموده‌اند.

حملات و درگیری‌های هوایی

تهران: در ساعت ۲۰/‏۱۴‬ چهار فروند میگ عراقی به فرودگاه مهرآباد و پایگاه یکم شکاری حمله کردند که باند پایگاه و ۶ هواپیمای نظامی مورد اصابت بمب قرار گرفت.

بوشهر: در ساعت ۵۵/‏۱۳‬ میگ‌های عراقی به فرودگاه بوشهر حمله و قسمتی از باند و چند ساختمان را تخریب کردند.

بوشهر: در ساعت ۴۰/‏۱۷‬ میگ‌های عراقی با حمله به بوشهر، دیوار صوتی و شیشه بسیاری از ساختمان‌ها را شکستند و موجب وحشت مردم شدند.

اهواز: در ساعت ۴۵/‏۱۳‬ میگ‌های عراقی با تجاوز به اهواز، باند فرودگاه و سیلو ماکروویو را بمباران کردند.

آبادان و خرمشهر: امروز هواپیما‌های دشمن چندین بار به آبادان و خرمشهر حمله و نقاطی، چون تلمبه خانه شرکت نفت و اسکله‌های خسرو آباد را بمباران کردند.

دزفول: بعد ازظهر امروز هواپیما‌های دشمن چندین بار به دزفول تجاوز کرده و در اولین حمله ساعت ۱۴ قسمتی از باند پایگاه چهارم شکاری را بمباران کردند. در تجاوزات بعدی دو فروند هواپیمای دشمن سرنگون شد.

ایلام و دهلران: از ساعت ۳۰/‏۱۳‬ منطقه ایلام و دهلران چند بار مورد تهاجم هواپیما‌های دشمن قرار گرفت. در این حملات چند میگ دشمن سرنگون شد.

گیلان غرب: حدود ساعت ۱۰ منطقه ویژنان در نزدیکی گیلان غرب توسط میگ‌های دشمن بمباران شد.

کرمانشاه: در ساعت ۵۰/‏۱۳‬ هواپیما‌های عراقی فرودگاه کرمانشاه و حوالی آن را بمباران کردند.

اسلام آباد: در ساعت ۱۸ شهر اسلام آباد مورد بمباران هواپیما‌های دشمن قرار گرفت و چند نفر شهید و عده زیادی مجروح شدند.

قصر شیرین: امروز ۳ فروند میگ دشمن به قصر شیرین تجاوز کردند که یک فروند آن، سرنگون شد. همچنین در اثر حمله میگ‌های دشمن به تنگ ترشاب ۶ نفر شهید و عده زیادی مجروح شدند.

همدان: میگ‌های عراقی امروز چند بار به همدان تجاوز و پایگاه هوایی نوژه را بمباران کردند که به قسمتی از باند و انبار مهمات آسیب وارد شد. در جریان این تجاوز سه هواپیمای دشمن سرنگون و یک خلبان دستگیر شد.

سنندج: در ساعت ۳۰/‏۱۴‬ فرودگاه، سپاه و چند نقطه دیگر شهر سنندج بمباران شد و ۵ نفر شهید و مجروح شدند و یک هواپیمای دشمن سرنگون شد.

پیرانشهر: بعدازظهر امروز پیرانشهر و پادگان این شهر مورد تجاوز چند هواپیمای دشمن قرار گرفت.

ارومیه: بعدازظهر امروز هواپیمای دشمن پادگان قوشچی را بمباران کردند.

تبریز: بعدازظهر امروز هواپیمای دشمن پایگاه شکاری، پالایشگاه و نیروگاه برق تبریز را بمباران کردند.

اصفهان: هواپیما‌های عراقی امروز کوه‌های اطراف ذوب آهن اصفهان را بمباران کردند.

شهر کرد: هواپیما‌های عراقی با تجاوز به شهرکرد کارخانه قند و بن را بمباران کردند.

درگیری‌های دریایی

به گزارش لشکر ۹۲ زرهی دو فروند ناوچه موشک انداز عراقی و یک فروند ناوچه گارد ساحلی خودی در حوالی دماغه شط به گل نشسته است.

شهربانی ماهشهر اعلام کرد: در ساعت ۳۰/‏۱۵‬ کشتی راهنما به نام آزادی متعلق به اداره بنادر و کشتیرانی بندر امام خمینی از خور موسی به طرف دریا در حرکت بود که از ناحیه چپ آسیب دید که به احتمال زیاد با مین خودی برخورد کرده است.

رئیس جمهوری اعلام کرد: در درگیری‌های مرزی امروز در بوشهر، نیرو‌های مسلح ایران ۴ ناوچه موشک انداز عراق را در آب‌های بوشهر غرق کردند.

به گزارش رادیو بغداد، نیرو‌های عراقی هشت قایق جنگی و یک جت فانتوم ایران را در جریان درگیری با نیرو‌های ایرانی در شط العرب منهدم کردند.

منبع: مهر