موضوع به صحبت‌های روز یکشنبه هفته پیش حسین امیرعبداللهیان باز میگردد که گفته بود: «امروز برای مردم نتیجه مهم است و اینکه اکنون در چه نقطه‌ای هستیم. اولاً گفتگو‌های ما به مقدار زیادی با طرف‌های مقابل برجامی انجام شده و روی کاغذ آمده است و سندی معروف به «سند سپتامبر» بین ما و طرف‌های مقابل آماده است. صرف نظر از اینکه تحولاتی تأثیر گذاشت و توافق ما را به تعویق انداختند. بخشی از این تحولات اغتشاشات سال گذشته بود و بخش دیگر جنگ اوکراین بود. طرف‌های مقابل هم به دنبال این بودند که از این فرصت‌ها استفاده تا شروطی را به ما تحمیل کنند، اما واقعا به هیچ‌وجه از خطوط قرمز عبور نکردیم».

بعد از این صحبت‌ها بود که ناصر کنعانی در نشست خبری خود و در پاسخ به سوالی اعلام کرد که سند سپتامبر سند جدیدی به شمار نمی‌رود، در واقع همان روند مذاکرات ایران و ۴+۱ بوده است. آخرین پیش‌نویس مذاکرات برجامی در چارچوب برجام در سپتامبر سال ۲۰۲۲ میلادی یا شهریور ۱۴۰۱ آماده جمع‌بندی و بازگشت همه طرف‌ها به توافق برجام بوده است.  اما دولت آمریکا و شرکای اروپایی آن در یک محاسبه غلط با نگاه به اغتشاشات داخلی ایران و سرمایه‌گذاری در این اغتشاشات و همچنین با نیم‌نگاهی به تحولات اوکراین در آن مقطع با فرصت‌سوزی و از‌میان‌بردن یک فرصت از نهایی‌کردن آن روند مذاکرات و جمع‌بندی آن سر باز زدند.

حال در میان هیاهوی رسانه‌ای، بسیاری سند سپتامبر را یک سند و یا توافق پنهانی بین تهران و واشنگتن نام می‌برند که پشت در‌های بسته به امضا رسیده است. اما اصل ماجرا چیست؟

آمریکا در پی سنجش فضای درون کشور خود در موضوع ایران 

هادی خسروشاهین کارشناس مسائل بین الملل در گفتگو با باشگاه خبرنگاران جوان در این باره گفته است:  این سندی که وزیر خارجه به آن اشاره کرده است سند تازه‌ای نیست. در آگوست ۲۰۲۲ آقای بورل یک پیش نویس از طرح ۳۵ صفحه‌ای به ایران و آمریکا ارائه کرد، این طرح درباره احیای برجام بود. بعد از ارائه این طرح، ایران ملاحظاتی را درباره متن این طرح بیان کرد. درباره تضمین‌هایی که آمریکا درباره رفع تحریم‌ها به ایران بدهد و ملاحظاتی که باید در زمینه تحریم‌های ارگان‌هایی نظیر سپاه در سند اعمال شود. 

وی ادامه داد: در این رفت و برگشت‌ها، ایران ملاحظه نهایی خود را اعلام کرد که تقریبا مصادف با ماه سپتامبر بود از این حیث این سند به سند سپتامبر معروف شده است. البته به نظر میرسد که کماکان اختلافات کوچکی در مورد این سند بین تهران - واشنگتن وجود دارد. به ویژه از طرف ایران همچنان این ملاحظات مطرح است. اگرچه این ملاحظات چندان بنیادی نیست. نکته مهم این است که علیرغم آمادگی ایران درباره مذاکره، دولت بایدن آمادگی لازم را درباره مذاکره موارد اختلافی به دلایل متعددی ندارند. یکی از دلایل اصلی این موضوع هم به فضای دو قطبی در سیاست داخلی آمریکا برمیگردد که ترجیح میدهد حداکثر تا انتخابات نوامبر ۲۰۲۴ استراتژی محدود سازی تنش و کاهش تنش را به جای احیای برجام پیگیری کند. اگرچه این مذاکرات درباره برخی موضوعات تاکتیکی انجام شده است برای مثال درباره اموال بلوکه شده ایران در کره جنوبی و آزاد سازی زندانیان دو تابعیتی ایران و آمریکا اما به نظر میرسد دولت بایدن از این تفاهمات تاکنیکی و موردی به دنبال تست افکار عمومی و ساختار سیاسی به ویژه کنگره آمریکاست.

کارشناس مسائل بین الملل خاطر نشان کرد: با توجه به بازتاب‌هایی که این توافقات موردی در فضای سیاست خارجی آمریکا خواهد گذاشت احتمالا به تصمیم گیری منجر خواهد شد. اما با توجه به اینکه برجام و اختلافات شدیدی که در همان سال ۲۰۱۵ در امضای توافق بین جمهوری خواهان و دموکرات‌ها وجود داشت و امروز اختلافات به درون حزب دموکرات هم کشیده شده، احتمال اینکه آمریکا این سند سپتامبر را دوباره مورد توجه قرار دهد کم است. در هر صورت آمریکا ترجیح میدهد برای قرار گرفتن مجدد این موضوع در دستور کار ابتدا این تفاهمات موردی را جلو ببرند تا فضای سیاسی خود را مورد آزمون قرار دهند و در صورت دریافت پالس‌های مثبت وارد مذاکرات حساس تری با ایران شوند.

موضوع مذاکرات علی باقری و مک گورک چه بود؟

وی در پاسخ به این سوال که آیا مذاکراتی محرمانه بین دو طرف در جریان است گفت: آنچه تحت عنوان مذاکرات محرمانه در رسانه‌های غربی بیان میشود احتمالا به مذاکراتی اشاره دارد که در اردیبهشت ماه در عمان بین آقای علی باقری و مک گورک به صورت غیر مستقیم برگزار شد. موضوع بنیادی طرفین در آن مذاکرات به نظر میرسد که موضوع محدود سازی تنش‌ها بوده است و احتمالا طرف آمریکایی در قبال دریافت امتیازاتی در محدود سازی تنش‌ها از جانب ایران، امتیازات قابل توجه و غیر رسمی را دنبال میکند. احتمالا در این زمینه امتیازاتی رد و بدل شده باشد به صورتی که این اقدامات نیازی به اقدامات رسمی از سوی وزارت خزانه داری آمریکا نداشته باشد و به نوعی بازتاب‌های گسترده‌ای نیز در فضای سیاسی آمریکا به ویژه از سوی مخالفان توافق با ایران ایجاد نکند.

خسروشاهین با اشاره به ادعای نشریه بلومبرگ افزود: موضوع صادرات نفت و آزادی بخش قابل توجهی از اموال بلوکه شده ایران، همه در راستای توافق نانوشته بین تهران و واشنگتن بین آقای علی باقر و برت مک گورک از شورای امنیت ملی آمریکاست.  

این کارشناس بین الملل بیان کرد: سند سپتامبر اتفاق جدیدی نیست و در سپتامبر ۲۰۲۲ اتقاق افتاده و بین طرفین نظرات تبادل شده است. تنها چیز جدیدی که بین تهران و واشنگتن اتفاق افتاده، موضوع محدودسازی تنش است و طرفین با توجه به این اتفاقاتی که حدود یک سال گذشته رخ داده، ترجیح دادند به جای اینکه به سرعت بر روی سند سپتامبر متمرکز شوند پیش درآمد‌های یک مذاکرات بنیادی‌تر و اساسی‌تر را فراهم کنند. حال اینکه این پیش درآمد چه زمانی منجر به مذاکرات بنیادی‌تری خواهد شد. باید به زمان واگذار کنیم که احتمالا ممکن است بعد از زمان مشخص شدن انتخابات ریاست  ۲۰۲۴ کلید زده شود. اما محدود سازی تنش بین ایران و اروپا و ایران و آمریکا موضوعی است که به نظر میرسد طرفین غربی به آن تمایل داشته باشند و تا آن زمان پیگیری کنند؛ بنابراین سند سپتامبر موضوع تازه‌ای نیست اما اتفاق جدیدی که بین ایران و امریکا و ایران و اروپا اتفاق افتاده است پروژه محدود سازی تنش هاست.