ثقه الاسلام که در آن دوران افراطی گری روشنفکران غرب زده که به بهانه مشروطه طلبی مسیر این نهضت مردمی را به انحراف کشانده و مانع از اجرای آن شده بودند، عَلَم میانه روی، اصلاح طلبی و صبر و مقاومت را بر دست گرفت، اما جهالت مزدورانه نفوذی‌های استعمار روس و انگلیس و ناآگاهی مردم از دسیسه‌های پیدا و پنهان بیگانگان مانع از عملیاتی سازی تفکرات و اندیشه‌های والای این عالم و عارف آگاه به زمان شد، تا پایداری بر سر مرام و آرمان هایش او را تا پای دار بکشاند و شهید روز عاشورای انقلاب مشروطیت لقب بگیرد.

میرزا علی‌آقا فرزند حاج میرزا موسی ثقه الاسلام که به خاطر دفاع از تحریم تنباکو اسم و رسم خاصی در آذربایجان داشت، در شب جمعه هفتم رجب سال ۱۲۷۷ هجری قمری (۱۲۳۹ شمسی) در تبریز دیده به جهان گشود و زیر نظر پدر به فراگیری علوم دینی پرداخت و برای ادامه تحصیلات دینی به عتبات عالیات عزیمت کرد.

وی در سال ۱۲۶۷ شمسی به ایران بازگشت و در مسجد صاحب الامر (عج) تبریز به عنوان امام جماعت فعالیتش را آغاز کرد و به عنوان مرجع تقلید به هدایت مردم پرداخت؛ تسلط کامل به زبان‌های عربی، فرانسوی، ترکی باعث شده بود وی به یکی از اندیشمندان تراز اول آذربایجان و ایراتن تبدیل شده و در رشته‌های مثنوی شناسی، کتاب شناسی، نجوم، تاریخ ادبیات زبانزد خاص و عام گردد.

ثقه الاسلام روز نهم دی ماه سال ۱۲۹۰ شمسی برابر با ۱۰ محرم و روز عاشورای سال ۱۳۳۰ قمری در محوطه میدان دانشسرای کنونی تبریز همراه با هفت نفر از یارانش از جمله میرسلیم توسط روس‌ها به دار آویخته شد، تا نام و یادش برای همیشه تاریخ به دلیل پایداری بر اعتقادات و ممانعت از تسلط بیگانگان بر سرنوشت میهن باقی بماند.

این رادمرد مجاهد تبریزی از مشروطه خواهانی بود که عمر پربار خود را در راه آزادی ایران صرف کرد تا در نهایت و در روز عاشورا به دار آویخته شد؛ نگاهی به اسناد و زندگی این مرد بزرگ نشان می‌دهد که در سراسر زندگی سیاسی و اجتماعی خود نوعی میانه روی و سفارش به پرهیز از تندروی را توصیه کرده و این اعتدال هم در جنبه‌های مذهبی او در موضوع شیخیه و متشرعه قابل مشاهده است و هم در جنبه‌های سیاسی در قضایای مشروطه و جبهه گیری‌های سیاسی او.

تاکید بر اتحاد و دعوت به یکپارچگی جزو اصول نهله‌های فکری شهید ثقه الاسلام بوده و به نظرش اتحاد اسلام و وحدت سیاسی همه مسلمین گرچه در مشرب و مذهب اختلاف داشته باشند، می‌تواند منجر به قدرتگیری جهان اسلام در برابر نظام کفر و بلاد استعماری شود.

بدون تردید ثقة الاسلام عالم مجتهد و آشنا به زمان خویش بود که در تحلیل اوضاع سیاسی - اجتماعی خود معتقد است یگانه راهی که می‌توان در پرتو آن از شر استبداد خارج شد و به سلطه دولت‌های خارجی پایان داد، به آزادی بیان و قلم دست یافت و مملکت را در اقتصاد و علم، پیشرفت و توسعه داد و سرانجام استقلال اسلام و ایران را حفظ کرد، حکومت مشروطه به صورت حکومت «قدر مقدور» است.

مورخ، استاد دانشگاه و رییس مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران با تاکید بر نقش خاص شهید ثقه الاسلام در شکل گیری و دفاع از انقلاب مشروطه مردم ایران، یادآور شد: شناخت تاریخ مشروطه بدون مطالعه و بررسی آرا و نظریات این شهید روز عاشورا ممکن نیست، چون انحرافات گوناگونی را در تاریخ نگاری این نهضت مردمی شاهد بوده ایم و تاریخ کنونی مشروطه به هیچ عنوان پاسخگوی ابعاد سیاسی، معنوی و عرفانی این مجاهد نیست و بر همین اساس باید آنرا دوباره نوشت.

دکتر موسی حقانی با اشاره به اینکه مشروطه خواهی در دوران ثقه الاسلام جزو مطالبات جدی مردم، روشنفکران و علما بود، اظهار کرد: در این میان نقش این شهید والامقام ظهر عاشورا که به شدت با افراطیون در مبارزه بود، در تراز علمی بزرگی، چون شیخ فضل الله نوری، سیدعبدالله بهبهانی و آخوند خراسانی است که هر کدان به طریقی در راه مبارزه با استعمار و اسبتداد مسیر شهادت را طی کردند.

وی واکاوی زندگی سیاسی و اجتماعی ثقه الاسلام را مسیری واقعی و درست در پیدا کردن راز و رمز و فرازو فرود‌های تاریخ مشروطه دانست و گفت: اینکه تعداد ۵۴ نفر از یاران نزدیک ثقه الاسلام و از مشروطه خواهان تبریز تنها در عرض چند روز پیش از واقعه عاشورای غم انگیز ۱۳۳۰ قمری توسط روس‌ها به شهادت می‌رسند، داستان بسیار عبرت آموز از دسیسه و توطئه‌های بیگانگان علیه استقلال ایران است که باید این مسایل برای نسل جدید و جوان به خوبی تبیین و تشریح شود.

حقانی با تاکید بر زمان شناسی و آگاهی سیاسی بالای شهید ثقه الاسلام، گفت: در روز هفتم محرم ۱۳۳۰ قمری و زمانی که به دعوت سرکنسولگری روسیه در تبریز، ثقه الاسلام برای مذاکره به این مکان می‌رود، به خوبی اگاه بود که هدف اصلی روس‌ها اجرای بند‌های مربوط به قرارداد ۱۹۰۷ است تا ایران را به سه بخش بین روس ها، انگلیسی‌ها و آمریکایی‌ها تقسیم کنند و در این میان آذربایجان باید سهم روس‌ها می‌شد.

وی مقاومت تبریزی‌ها در برابر بیگانگان را بیشتر از تهران توصیف و اضافه کرد: در این میان نقش شهید ثقه الاسلام بسیار برجسته بود، هر چند او به هیچ عنوان دنبال درگیری نبود، اما عده‌ای در تبریز و تهران به شدت، بروز درگیری در تبریز را دنبال می‌کردند.

حقانی با بیان اینکه روس‌ها در محرم سال ۱۳۳۰ به دنبال قتل عام در تبریز بودند، عقلانیت و آگاهی به مسایل پنهان تزار روس توسط ثقه الاسلام را عامل مهم و اصلی در فروکش کردن کشتار وحشیانه آن‌ها دانست و در عین حال گفت:، اما این مهم با دخالت‌های نادرست و غرب گرایانه کسانی، چون تقی زاده میسر نشد و در همان روزها، تبریز شاهد کشتار‌هایی توسط عمال روس بود.

وی ثقه الاسلام را مظهر عقلانیت در نهضت مشروطه خواند و ادامه داد: او روش خود را اصلاح می‌دانست و به همین دلیل با شیخ سلیم یکی از یاران خود به اختلاف رسید، چون شهید اصلاح طلبی بود که مصالح دین، کشور و مردم را در یک ظرف می‌دید.

حقانی از روز هشتم محرم به عنوان اوج کشتار مردم تبریز به دست روس‌ها طبق اسناد و مدارک تاریخی یاد کرد و افزود: در همین روز‌ها ترس و اظطراب مردم این شهر را فرا گرفته بود و بر خلاف ادعای برخی از مورخان هیچ خبری از عزاداری‌های محرم در میان نبود و همه به فکر فرار از شهر بودند.

به گفته وی تمام اخبار و گزارش‌ها مربوط به اینکه در زمان به دار آویخته شدن ثقه الاسلام مردم تبریز مشغول عزاداری روز عاشورا بودند، کذب و دروغی بیش نیست، چون در تبریز کسی باقی نمانده بود تا دسته‌های عزاداری فعال باشند و قشون روس از نهم محرم وارد تبریز شده و خانه‌ها را یک به یک بازرسی و مردم را دستگیر می‌کردند.

حقانی علت اصلی انتشار چنین گزارش‌هایی را اهداف استعماری مبنی بر بی توجهی مردم تبریز به ماجرای شهادت ثقه الاسلام و یارانش و نیز لائیک نشان دادن مذهبی‌های طرفدار مشروطیت دانست.

وی اندیشه‌های سیاسی شهید ثقه الاسلام را مشروطه خواهی دین پایه دانست و با اشاره به اینکه شهید ثقه الاسلام هیچگاه به دنبال برکناری محمدعلی شاه و سقوط او نبود، یادآور شد: او در پی تن دادن شاه به قانون بود که اسناد و تلگرام‌های این ۲ در شهر باسمنج آن‌ها را اثبات می‌کند.

وی انتقاد از مردم، مجاهدان و افراطیون را از شاخص‌های زندگی سیاسی و اجتماعی شهید ثقه الاسلام بیان کرد و افزود: در این میان حتی انتقاداتی نیز به باقرخان داشت و حتی منطق او به حدی گیرا و مثبت بود که دیدگاه هایش را محمدعلی شاه پذیرفت.

حقانی مخالفت با فتح تهران توسط مشروطه خواهان را از دیگر سلوک سیاسی ثقه الاسلام برشمرد و ادامه داد: شخصیت این شهید به گونه‌ای بود که نه محمدعلی شاه که دموکرات‌ها به سرکردگی تقی زاده تصمیم به ترور او گرفته بودند.

مورخ و پژوهشگر تاریخ معاصر نیز با اشاره به نقش تاریخی تبریز و آذربایجان در دفاع از استقلال ایران و آگاهی سیاسی بالای مردم این دیار، گفت: این شعور سیاسی و اجتماعی در دوران مشروطیت در قالب شخصیت بی مانند ثقه الاسلام متجلی است.

دکتر محمدحسن رجبی دوانی افزود: با وجود اینکه ثقه الاسلام عالم معتبری بود، اما حاضر نشد برای دور اول مجلس شورای ملی که از تبریز نفر اول انتخاب شده بود، وارد مجلس شود و شاید این موضوع جزو اشتباهات او بود که باعث ایجاد فاصله بین او و شیخ فضل الله نوری شد، چه بسا با حضور ثقه الاسلام در تهران ائتلاف قوی تری برای مشروطه مشروعه شکل می‌گرفت.

وی با اشاره به فضایل بی شمار علمی ثقه الاسلام، از او به عنوان عالم آگاه به زمان و تاریخ جهان و ایران یاد کرد که شگرد‌های استعماری را به خوبی می‌شناخت.

رجبی دوانی ادامه داد: از نظر این شهید روز عاشورا نبود اتحاد سیاسی سلاطین اسلامی در مقابل استعمارگران، استبداد سیاسی، اتکا به دولت‌های استعماری و تبلیغات مسیونر‌های مذهبی علیه اسلام از علل ضعف و عقب ماندگی مسلمانان است.

وی با بیان اینکه ثقه الاسلام در حوزه‌های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی نظریه‌های جامع داشت، یادآور شد: ایجاد امنیت، تقویت توان نظامی و دفاعی، ترویج و توسعه آموزش‌های همگانی، توسعه علوم و فنون و رونق تولید ملی به نظر او راهکاری مناسب برای توسعه جوامع اسلامی است.

رحبی دوانی به اشتراکات نظری ثقه الاسلام با شیخ فضل الله نوری اشاره و اضافه کرد: مشروطه شدن کشور، مخالفت با اقتباس قانون اساسی از خارج، اعتراض به ایجاد هرج و مرج و آشوب و بلوا، غوغاسالاری و نیز منتقدین مجلس شورای ملی و جراید هتاک از جمله این نقاط اشتراک است.

وی وجوه افتراق بین ثقه السلام و شهید نوری را مورد تایید قرار داد و گفت: ثقه الاسلام همواره در جریان مبارزات خود ملاحظه کار در برابر تندور‌ها بود که آیت الله نوری چنین عقیده‌ای نداشت و مخالف صبر و حوصله در مقابل این افراد بود که زمینه ساز و بسترساز استبداد بودند.

رجبی دوانی فرجام مشابه را سرنوشت مشترک ثقه الاسلام و شیخ فضل الله نوری دانست که هر دوی آن‌ها هرگز زیر بار بیگانگان نرفته و آنرا ننگ بزرگ قلمداد کردند.
منبع : ایرنا