استان بوشهر سرزمین آئین‌ها و مناسک مختلف است که هر کدام در محتوا و شکل اجرا حرف بسیاری برای گفتن دارند، در هر مناسبت مذهبی آئین و مراسمی از روزگاران گذشته به یادگار مانده و سینه به سینه تا به امروز رسیده است.

آئین‌های مذهبی ریشه در اعتقادات مردمان این سرزمین کهن دارد و هر سال با فرا رسیدن ماه‌ها و روزهای خاص از جمله ماه‌های رمضان، محرم و صفر آیین‌هایی را بر اساس زیست، هنر، اندیشه و آداب و رسوم برگزار می‌شود.

عزاداری در محرم شاید به دلیل کاروان‌های سینه زنی و سنج و دمام در نگاه اول چهره‌ای مردانه داشته باشد اما بخش‌هایی از این آئین‌ها در استان بوشهر زنانه است و زنان جایگاه ویژه‌ای در برگزاری آئین‌های سوگواری ایام محرم دارند که نسبت به دیگر نقاط کشور بی‌نظیر است.

به گفته دکتر اشرف سلطانی نیا مدرس دانشگاه، مراسم عزاداری امام حسین (ع) در بوشهر همگانی است؛ برخی از این آئین‌ها از جمله حجله قاسم، مختک‌گردانی و نان پوشی نوزادان خاص زنان و مراسمی مانند پامنبری، سینه زنی مردانه و زنجیرزنی نیز خاص مردان است.

بوشهر تنها استانی است که زنانش در تعزیه نقش بازی می‌کنند و مردان حق ندارند در جایگاه زنان قرار گیرند؛ به تعبیری در کنار عزاداری منحصر به فرد و شناخته شده مردان، عزاداری زنان این دیار نیز به همین میزان قوی برگزار می‌شود و زن‌ها نیز دوشادوش مردان در عزای اهل بیت (ع) سوگواری می‌کنند.

زنان بوشهری وارث مناسکی هستند که از پیشینیان این سرزمین به آنها به ارث رسیده؛ اینجا زنان تنها نظاره‌گر سوگواری مردان و شنونده روضه‌ها و دیگر مراسم مردانه نیستند بلکه سوز دل خود را در قالب آئین‌های مختلف به یاد شهدای دشت کربلا با نوای نوحه ساز می‌کنند، سینه می‌زنند و عزای کودکان و جوانان کربلا را همنوا با زنان داغ دیده کربلا فریاد می‌زنند.

یکی از این آئین‌های سنتی عزاداری‌های زنانه است که سال گذشته با همت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر به شماره ۲۸۳۳ به ثبت رسید؛ آئین سوگواری زنانه تمثیل حجله قاسم (ع) در شب هشتم ماه محرم در بوشهر است که برای دیدن این آئین باید به چهار محل قدیمی بوشهر یعنی کوتی، بهبهانی، شنبدی و دهدشتی و محله جبری رفت که از محله‌های قدیمی و ریشه‌دار بوشهر است.

در تمام حرکت‌های بزرگ اصلاح طلبانه و انقلاب‌های رهایی بخش حساس‌ترین مسئولیت‌ها بر عهده نیروهای توانمند جوان قرار داده می‌شود به نحوی که در نهضت عاشورا نیز جوانان مهمترین و سرنوشت سازترین نقش‌ها را عهده‌دار بودند که طی آن ۷۲ تن از بهترین مردان آن روزگار که بیشتر آنها جوان و نوجوان بودند شهید شدند.

به بیان سلطانی‌نیا مدرس دانشگاه؛ آئین حجله قاسم از جمله مناسک زنانه بوشهر است که وجه شاخص بودن آن استفاده از کودکان ( پسر و دختر ) است؛ آنها در نقش قاسم و عروس قاسم ظاهر می‌شوند و این آئین در یک زمان هم اتفاق سور و هم سوگ را به نمایش می‌گذارد، از این روی " سروگ "خوانده می‌شود.

روز هفتم محرم؛ روز حضرت قاسم

ایشان فرزند امام حسن (ع) و یکی از نوجوانانی بود که در سن ۱۳ سالگی همراه با عموی خود امام حسین (ع) در حماسه عاشورا به شهادت رسید؛ همزمان با این روز در نقاط مختلف کشور به یاد این شهید نوجوان از سوی هیات‌ها و دسته‌های عزاداری آئین‌هایی برگزار می‌شود.

در استان بوشهر به این مناسبت آئین سوگواری زنانه تمثیل حجله قاسم (ع) بعنوان یکی از آئین‌های خاص و باشکوه از غروب روز هفتم محرم در حسینیه‌ها و خانه‌هایی که مراسم روضه خانگی دارند برگزار می‌شود.

به گفته کارشناس ثبت آثار اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر در این آئین حجله نمادین قاسم (ع) را با پارچه‌ها و نوارهای رنگی تزئین و چراغانی می‌کنند، ۲ نوجوان ۱۳ ساله (دختر و پسر) در حالی که به طور کامل صورت خود را با پارچه‌های سبز پوشانده با لباس مردانه و زنانه به شکل نمادین در نقش قاسم بن الحسن و عروسش حاضر می‌شوند.

سودابه معموری می‌گوید: افزون براین سینی‌هایی که با پارچه‌های سبز پوشانده شده و حاوی حنا، شمع، شیرینی، عود، میوه، مشکل گشا و گل تزئین می‌شوند و پس از آغاز مراسم سینه‌زنی و خواندن شعرهایی با این مضمون که "حجله عیش ببندید که داماد آمد، قاسم تازه جوان با قد شمشاد آمد"عروس و داماد به یاد قاسم دشت کربلا می‌آیند، پشت سر آن‌ها نیز زنان با چهره های پوشانده و سینی‌های بر سر نهاده به صورت دواری وارد مجلس عزا می‌شوند.

زنان عزادار در ابتدا با دیدن عروس و داماد کل (kel) می‌کشند و وقتی پارچه سفید که نماد کفن است به تن داماد می‌کنند و تور سیاه روی صورت عروس می‌اندازند عزاداران این نواها را سر می‌دهند " ای سیاه بختون بیایین جمله امداد کنید - می‌شود داماد رود خرم و شاد کنید، تشت بیارین تا حنا تر کنم- رخت زیبایش بیارین تا عروسش تن کند"؛ دراین هنگام است که عزاداران کل (kel) وارونه که به صورت ممتد و همراه با جیغ است و به تعبیر بومیان بعنوان لیک شناخته می‌شود می‌کشند و بر سر و صورت خود می‌کوبند و برای این داماد ناشاد امام حسین (ع) گریه و زاری سر می‌دهند.

برخی‌ها پارچه‌های سبزی که در سینی قرار داده شده را به نیت برآورده شدن حاجت گرو برمی‌دارند و سال آینده با برآورده شدن حاجت یک سینی به سینی‌های حجله قاسم اضافه می‌کنند به همین دلیل است که تعداد سینی‌هایی که زنان در مراسم حجله قاسم بر سر می‌گذارند از قبل مشخص نیست.

نگاه مادرانه زنان بوشهری در سوگواری قاسم

پیمان زند استاد دانشگاه، نویسنده و کارگردان تئاتر در استان بوشهر در خصوص آئین حجله قاسم در این استان توضیح می‌دهد: به لحاظ نگاه تاریخی هیچ حجله‌گاهی در صحرای کربلا وجود ندارد و در عمل چیزی بعنوان اینکه قاسم به دامادی برود و یا حنا ببندد وجود ندارد به تعبیری در واقعه کربلا فرصت این اتفاق نبود اما رویکرد آن در آئین با توجه به شبیه سازی‌های غنی که در آئین سوگ در بوشهر انجام می‌شود متفاوت است.

به اعتقاد زند شکل‌گیری آئین حجله قاسم هرچند قدمت زیادی دارد اما بعد از انقلاب و همزمان با جنگ تحمیلی و به شهادت رسیدن جوانان دم بخت و درست کردن حجله برای آنان به تاسی از حجله قاسم که او هم نوداماد بود و در رکاب امام حسین (ع) به شهادت رسید قوت بیشتری گرفت.

آنطور که زند در خصوص آئین حجله قاسم توضیح می‌دهد مردم بوشهر با برگزاری این آئین در عمل تصویرسازی بین صحرای کربلا و هشت سال دفاع مقدس می‌کنند که تا مدت‌ها در شب تاسوعا و عاشورا این آئین به صورت مردانه در مساجد برگزار می‌شد به این صورت که در انتهای عزاداری سنتی که به هیا مظلوم وصل می‌شد گروه طبل و موزیک و گروهی که حجله قاسم را بر دوش داشتن با نوای حجله عیش ببندید که داماد آمد وارد مسجد می‌شدند و شروع به عزاداری می‌کردند.

به اعتقاد این استاد دانشگاه یکی از ویژگی‌های آئین حجله قاسم در بوشهر سرائیدن شعرهای مادرانه است که مادر برای رود تازه داماد خود که دوست دارد روزی دامادی او را ببیند و توانسته به این آرزو برسد خوانده می‌شود و در اصل بیت خوانی، لالایی و حجله بستن نگاهی مادرانه است.

او ادامه می‌دهد: در آئین حجله قاسم از واژه "رود" استفاده می‌شود که بالاترین، کامل‌ترین وزیباترین واژه‌ای است که مادر می‌تواند برای فرزند خود استفاده کند و بالاتر از این کلمه غنی فارسی که تجلی نگاه مادرانه به فرزند است وجود ندارد.

از نظر زند یکی از دلایل ماندگاری آئین حجله قاسم همزاد پنداری با این آئین است چون هنوز مادرانی هستند که داغ جوان می‌بینند و تا تاریخ است داغ جوان و بستن حجله برای او وجود دارد و به دلیل اینکه منبع و ماخذ غنی همچون صحرای کربلا وجود دارد این آئین ریشه دارتر شده است.

به اعتقاد این نویسنده و کارگردان تئاتر در استان بوشهر سنت به دلیل تاریخ و عقبه‌ای که دارد با باور مردم عجین شده و به طور عمومی کمرنگ نمی‌شود به همین دلیل است که آئین در بوشهر با خون و جان مردم عجین شده و مردم استان با نگاه ارزشمندی که به سنتهای خود دارد آنها را حفظ کرده‌اند.

آئین سوگواری زنانه تمثیل حجله قاسم (ع) در بوشهر تنها بخشی از آئین‌های سنتی عزاداری این استان است که با وجود گذر زمان اما به دلیل ریشه‌دار بودن آئین‌ها همچنان شورآفرین، حزن انگیز و منحصر به فرد به دور از تقلید و تکرار برگزار می‌شود.

گرده بخشو، سینه زنی بوشهری، ساخت سازهای سنتی (سنج و دمام) و نواختن آن در ایام سوگواری،مراسم مَختَک یا گهواره علی اصغر، علم گردانی در روستای درودگاه، شهید کردن عَلَم در روستای هلیله، عَلَم کُشون در شهر خورموج ، آئیین گندم کوبی در شبانکاره، مراسم خاکسپاری شهیدان کربلا در شهر گناوه، پامنبری، شروه خوانی، هیا مظلوم (برحیدری)، نون پوشی، مراسم شب یازدهم در روستای هلیله بوشهر، تعزیه قانیان در بندرریگ، شبیه گردان عاشورا در بندر ریگ، تعزیه زنان در عاشورا و تاسوعا از جمله آئین‌های سوگواری استان بوشهر است که به ثبت ملی رسیده است.

همچنین در این بین فرهنگ پخت هریسه در شهر شُنبه و فرهنگ پخت آش بوشهری در مراسم ماه محرم نیز از جمله غذاهایی است که فرهنگ پخت آنها در استان بوشهر به ثبت آثار ملی رسیده است.

منبع: ایرنا