گرچه تنها ۱۹ سال از استان شدن خراسان‌شمالی سپری می گذرد اما تاریخ کهنش را می‌توان در لابه لای محوطه‌های باستانی نظاره کرد، اماکنی که گنجینه‌هایی غنی از بناها، آثار و ابزار زیست این خطه را در دل خود جای داده و هر یک به نوعی هویت تاریخی این منطقه را نمایان می‌کند.

این هویت‌ تاریخی که شمار آن در خراسان شمالی به ۵۲۵ مورد می‌رسد و هر یک دالانی برای سفر و آشنایی با نوع زندگی و فرهنگ آن عصر است، سال های سال از زیر ذره بین باستان شناسان دور مانده و تلاشی برای رمزگشایی از رموز تاریخی‌اش انجام نشده است.

گرچه در سال‌های بسیار دور برخی کاووش‌های کوتاه مدت و ناتمام در محوطه‌های ویرانشهر فاروج و تپه دوین شیروان انجام شد تا پنجره تازه‌ای از تمدن را نشان دهد اما تا همین پارسال به حال خود رها شده بودند.

حتی تعدادی بناهای تاریخی نیز زیر شلاق بی توجهی روند تخریب را نیز طی می‌کردند که دولت جدای از مرمت این گنجینه‌های تاریخی، فصل جدیدی از کاوش‌ها را برای رمزگشایی از تاریخ پر رمز و راز خراسان‌شمالی آغاز کرد تا هم زوایای تاریک تاریخ این دیار روشن شود و هم جانی دوباره به صنعت گردشگری بخشد.

تپه دوین شیروان، ویرانشهر فاروج و کلاته یاور بجنورد بخشی از محوطه‌های تاریخی است که رویکرد فرهنگ محور دولت، این محوطه‌های تاریخی را به زیر ذره بین باستان شناسان کشانده است.

تپه دوین شیروان

تپه تاریخی دوین در فاصله ۱۵ کیلومتری شرق شیروان در داخل روستایی به همین نام واقع است که در سال ۱۳۴۶ با شماره ۶۹۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

ثبت این تپه باستانی و رهایی آن موجب شده است تا در طول سالیان شماری از اهالی روستا، بدون توجه به ارزش تاریخی اثر، اطراف و بخشی از آن را ویران کرده و یا به ساخت و ساز خانه های خود بر روی آن بپردازند.

تپه دوین حدود ۱۰ متر ارتفاع و ۴۵۰ متر پیرامون آن است که در خاکبرداری های انجام شده از بخش پایینی تپه، خشت های عظیمی به طول ۴۵ و عرض ۲۲.۵ متر پیدا شده که شباهت زیادی به خشت های تپه "صاحب خان" درگز در خراسان رضوی دارد.

سرپرست اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شیروان در این خصوص می گوید: فصل جدید کاوش‌های باستان‌شناسی تپه دوین شیروان خراسان‌شمالی از تیرماه  به سرپرستی "محسن دانا"، عضو هیات علمی باستان‌شناسی دانشگاه تربیت‌مدرس تهران و گروهی ۱۵ نفره از دانشجویان از سرگرفته شد.

حمید رازقی می‌افزاید: فصل اول کاوش این محوطه تاریخی از سال ۹۳ با همکاری گروهی ۱۵ نفره از دانشجویان باستان‌شناسی دانشگاه تربیت‌مدرس تهران آغاز شده بود اما چند سالی به دلیل نبود اعتبار کاوش‌های آن متوقف ماند.

وی ادامه می‌دهد: تپه دوین با حدود ۱۰ متر ارتفاع دارای ۴۵۰ متر مساحت پیرامونی است که در خاکبرداری‌های بخش پایینی تپه، خشت‌های عظیمی به طول ۴۵ و عرض ۲۲.۵ متر پیدا شده که شباهت زیادی به خشت‌های "تپه صاحبخان" درگز در خراسان رضوی دارد.

سرپرست اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شیروان تصریح می‌کند: همچنین برخی سفال‌های ساده و قرمز لعاب‌دار یافت شده در این تپه مربوط به هزاره اول قبل از میلاد است.

محوطه ویرانشهر فاروج

محوطه تاریخی ویران شهر در حدود ۱۰ کیلومتری شمال شهر فاروج و در شرق استان خراسان شمالی واقع شده است، این منطقه که سرچشمه‌های اترک را در خود جای داده از دیرباز مورد توجه جوامع انسانی قرار داشته و عبور یکی از مهم‌ترین شریان‌های ارتباطی شرق به غرب بر اهمیت زیستی آن منطقه افزوده است.

معاون فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی در این باره  می گوید: فصل جدید کاوش‌های باستان‌شناسی محوطه ویرانشهر شهرستان فاروج از ۱۰ تیرماه  به سرپرستی «میثم لباف خانیکی»، عضو علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران و «روکو رانته»، پژوهشگر باستان‌شناسی موزه لوور پاریس از سر گرفته شد.

محمدرضا قهرمانیان می افزاید: بررسی و کاوش باستان‌شناسی محوطه ویرانشهر واقع در سه کیلومتری شهر تیتکانلو در استان خراسان شمالی، نشان داده است که ویرانشهر در دوران اشکانی و ساسانی مسکون بوده و در ناحیه دره اترک دارای مرکزیت سیاسی و اقتصادی بوده است.

وی بیان می کند: بر اساس بررسی بقایای معماری و شواهد سطحی، برج‌هایی به فواصل متوالی در طول دیوار تعبیه شده بود و سازه‌های معماری خرد و کلان در داخل محوطه برپا بوده‌اند که امروزه به‌صورت تپه‌ماهورهای نامنظم در پهنه محوطه قابل مشاهده‌ است.

قهرمانیان ادامه می دهد: این سکونتگاه به وسعت ۱۴ هکتار با دیواری دفاعی محصور می‌شده است و در گوشه شمالی آن بخش محصور دیگری قرار داشته که به‌عنوان ارگ، مقر حاکمان این سکونتگاه را تشکیل می‌داده است.

معاون فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی تصریح می کند: کاوش باستان‌شناسی در تپه جنوبی نیز نشان داد که در این بخش از محوطه بنایی یادمانی با کاربری مذهبی یا حکومتی برپا بوده و ساختار آن از دیوارهایی خشتی به پهنای سه متر بهره می‌برده است.

قهرمانیان یادآور می شود: ادامه کاوش‌ها در این محوطه تاریخی، اطلاعات ارزنده‌ای در باب تاریخ معماری ایران و نیز سنت‌های سفالی خراسان در دوران تاریخی را در اختیار پژوهشگران قرار خواهد داد.

تپه تاریخی کلاته یاور

از اوایل اردیبهشت ماه امسال بود که با تزریق اعتبار در حوزه میراث فرهنگی برای نخستین بار کاوش های باستان شناسی در کلاته یاور بجنورد آغاز و شواهد استقرار بشر از هزاره سوم پیش از میلاد در دشت بجنورد به دست آمد.

سرپرست طرح پژوهشی کاوش های باستان شناسی در تپه کلاته یاور بجنورد در این خصوص می گوید: کاوش های انجام شده تاکنون نشان دهنده شواهد مختصر معماری و بافت های تدفینی گسترده مربوط به هزار سوم پیش ازمیلاد در مساحتی بالغ بر هفت هکتار است.

علی اکبر وحدتی می افزاید: این شواهد مربوط به دو مرحله زمانی از نیمه اول هزاره سوم تا آغاز هزاره دوم پیش از میلاد است که شاخصه های فرهنگی متفاوتی را ارایه می کند.

وی ادامه می دهد: مرحله نخست در ارتباط با فرهنگ سفال خاکستری دشت گرگان و مرحله بعد مرتبط با تمدن خراسان بزرگ است که در اواخر هزاره سوم و اوایل هزاره دوم پیش از میلاد در مناطق وسیعی از شرق ایران و آسیای مرکزی (ترکمنستان، تاجیکستان، ازبکستان و افغانستان) وجود داشته است.

وحدتی یادآور می شود: آثار تمدن خراسان بزرگ پیش از این در چندین مکان باستانی خراسان شمالی از جمله تپه "چلو" در دشت جاجرم و تپه "عشق" در دشت بجنورد به دست آمده و نشانه های روشنی از ارتباط با فرهنگ های همزمان در آسیای میانه مشاهده شده است.

سرپرست طرح پژوهشی کاوش های باستان شناسی تصریح می کند: دشت حاصلخیز بجنورد شواهد مهمی از استقرارگاه های دوران تاریخی و اسلامی از جمله "کهنه کند" و تپه "معصوم زاده" را در خود حفظ کرده که پیش از این توسط باستان شناسان کاوش شده اند؛ اما این نخستین بار است که شواهد استقرار بشر از هزاره سوم پیش از میلاد در دشت بجنورد طی کاوش های علمی به دست آمده و نشان می دهد این منطقه با شروع عصر مفرغ و در آستانه شهرنشینی مورد توجه جمعیت های انسانی قرار گرفته است.

تحرک در کاوش ها؛ جذب ۸۶ میلیارد ریال در حوزه میراث

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان‌شمالی می گوید: ۲۳۹ میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال از محل اعتبارات سفر رییس جمهور برای حوزه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان جذب شد.

علی مستوفیان می افزاید: از این میزان اعتبار ۹۷ میلیارد و ۹۱۱ میلیون ریال در حوزه گردشگری، ۸۶ میلیارد و ۱۴۰ میلیون ریال در حوزه میراث و ۵۲ میلیارد و ۱۴۰ میلیون ریال در حوزه صنایع دستی جذب شده است.

وی با بیان اینکه کاوش‌های باستان شناسی و باستان سنجی در دولت تحرک و شدت بیشتری به خود گرفته است، بیان می کند: جدای از آغاز کاوش های باستان شناسی در سال جدید ، پارسال نیز کاوش های باستان شناسی در ۲ نقطه استان با اعتباری بالغ بر ۳۰ میلیارد ریال انجام شد.

وی ادامه می دهد: این کاوش های باستان شناسی در ۲ محوطه تاریخی "ریوی" شهرستان مانه و سملقان و "تپه حیدران" شهرستان جاجرم انجام شد.

مستوفیان تصریح می کند: بی تردید این فعالیت های مطالعاتی و کاوشی در محوطه های باستانی، یافته های ارزشمندی را از نحوه زندگی و تعاملات گذشتگان در اختیار باستان شناسان جامعه قرار می دهد.

مستوفیان با بیان اینکه بیش از ۵۰ سال از ثبت محوطه تاریخی ریوی در فهرست آثار ملی می گذرد، می گوید: اگر چه بخشی از این محوطه تخریب و تصرف شده است اما در باقیمانده این محوطه آنقدر شواهد قوی باستانشناسی وجود دارد که به ادامه کار لطمه وارد نمی کند.

تاکنون ۷۴۵ اثر خراسان شمالی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است که از این تعداد، ۵۲۵ اثر تاریخی، ۵۴ اثر طبیعی، ۱۰۹ اثر ناملموس، ۲۵ اثر منقول تاریخی و ۳۲ پرونده میراث ناملموس نیز با به‌صورت مشترک در حیطه خراسان ثبت شده است.

استان خراسان شمالی با داشتن هزار و ۲۰۰ اثر تاریخی شناسایی شده در شمال شرق کشور قرار دارد.

منبع: ایرنا