کشور ما ایران و به‌ ویژه آذربایجان‌شرقی با بحران شدید آبی مواجه است و اکنون کار از هشدار برای کم آبی گذشته و با فرا بحران مواجه شده‌ایم، البته سال‌هاست که کل جهان با بحران کم آبی و حتی بی‌آبی مواجه شده و دامن بخش‌های زیادی از کره زمین را گرفته، اما ایران با توجه به شرایط ویژه جغرافیایی و قرار گرفتن در منطقه خشک و کم‌باران از فلات با مشکل حادتری مواجه است و این مشکل در شرایطی خطرناک‌تر می‌شود که هنوز بافت اجتماعی کشورمان به لحاظ فرهنگی برای مصرف آب و جلوگیری از هدررفت آن به قدر کافی آماده نیست.

از دوران کودکی به یاد داریم با رسیدن تابستان و آغاز فصل گرما همواره در رسانه‌ها و صداو سیما راه‌های مصرف بهینه و صرف‌جویی در آب را آموزش می‌دادند، اما به نظر می‌رسد مردم کشور ما چندان به این مسئله اهمیت نداده و هشدار را جدی نمی‌گیرند چراکه باور نبود آب به نوعی برای آن‌ها محال است، با این حال وقتی یک ساعت آب خانه آن‌ها قطع می‌شود از عالم و آدم گلایه‌مند می‌شوند.

اکنون دیگر طنین بی‌آبی به روستا‌ها و شهرستان‌های کشورمان نیز رسیده است، حتی در آذربایجان‌شرقی نیز چندین روستا با نبود و کمبود آب در فصل تابستان روبه‌رو بوده‌اند؛ ماه گذشته رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی از گرم‌تر بودن تابستان امسال نسبت به پارسال خبر داد و گفت: "ادامه سال آبی چشم‌انداز مناسبی ندارد و پیش‌بینی می‌شود روز‌های سختی ازنظر تأمین آب و شرایط دمایی در انتظار باشد. "

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی از کاهش محسوس بارش‌ها و همچنین افزایش دما و میزان تبخیر آب در استان خبر داده و گفت: "سال آبی سختی پیش رو داریم بر این اساس صرفه جویی و اصلاح الگوی مصرف تنها راه عبور از بحران آبی ناشی از عوامل ذکر شده است. "

یوسف غفارزاده با بیان اینکه کاهش جریان آب در رودخانه‌ها و روان آب‌های استان از کاهش بارندگی، افزایش دما و تبخیر، افزایش برداشت و مصرف نشأت می‌گیرد، ادامه داد: این بارزترین نشانه وجود خشکسالی در آذربایجان شرقی است که به طور محسوسی قابل مشاهده است.

مدیر عامل شرکت آب و فاضلاب آذربایجان‌شرقی نیز طی یکی دو هفته گذشته از خشک شدن سد نهند خبر داد و گفت: "سد نهند خشک شده است و وضعیت آبی بسیار خراب است، یکی از منابع تولید آب تبریز نزدیک خشک شدن است و طی آماری که داریم تنها برای ۲۵ روز دیگر آب خواهیم داشت که به همین دلیل آب کمی برداشت می‌کنیم. "

محمد خانی افزود: "بعد از ۲۵ روز تعدادی از چاه‌ها را برای تأمین آب در نظر گرفته‌ایم و امیدواریم بتوانیم با کمک چاه‌ها تابستان امسال را به‌صورت سر به سر سپری کنیم. "

این اخبار حاکی از آن است که کار دارد از کار می‌گذرد، اما گوش شنوایی نیست تا به فکر راهکار مناسبی برای مقابله با بی‌آبی بیفتد، چراکه بنابه گفته‌ی کارشناسان زنگ خطر بحران آب در ایران خیلی وقت است به صدا در آمده و اگر صرفه‌جویی و فرهنگ‌سازی در زمینه کاهش مصرف آب در جامعه نهادینه نشود در ۲۵ سال آینده ایران به بیابانی خشک تبدیل می‌شود تا جایی که برخی صاحبنظران و فعالان نجات آب خبر از جنگ بر سر آب در آینده می‌دهند، چراکه بی‌آبی و افت شدید منابع آب زیرزمینی سوای از آنکه سبب فرونشست دشت‌ها و آسیب‌های زیست‌محیطی خطرناکی می‌شود، آلودگی آب‌ها را در بر دارد و مشکل کم‌آبی و آلودگی آب آشامیدنی می‌تواند تأثیر گسترده‌ای بر روند افزایش مهاجرت و تغییر مشاغل و همچنین افزایش تنش‌های اجتماعی داشته باشد.

البته کشور‌های بسیاری طی سال‌های اخیر با چالش کمبود آب مواجه بوده‌اند و با فرهنگ‌سازی، اصلاح الگوی مصرف و استفاده از روش‌های نوین در کشاورزی، صنعت و مصرف خانگی بر این مشکل فائق آمده‌اند در حالی که مسئولان کشور ما از کاشت محصولاتی در مناطق کویری دفاع می‌کنند که زیاد آب مصرف می‌کند و در شرایطی که نظام کشاورزی دنیا حتی در ممالک پرآب با تحول عظیمی روبرو شده و اغلب کشور‌ها به شیوه‌های نوین آبیاری و روش‌های صرفه جویانه مصرف آب روی آورده‌اند، ۸۵ درصد از کشاورزان ما همچنان از روش غرقابی و الگو‌های غلط تولید تبعیت می‌کنند که منابع آب را نابود می‌کند.

مدیرکل هواشناسی آذربایجان‌شرقی در رابطه با میزان بارندگی‌های سال جاری می‌گوید: میزان بارندگی‌های آذربایجان‌شرقی تا ۲۰ تیر ماه سال جاری ۲۰۸.۱ میلی‌متر بوده که نسبت به سال گذشته ۱۴.۵ درصد کاهش یافته است.

حبیب عبدلی ادامه می‌دهد: میانگین دمای استان نیز از اول مهر سال گذشته تاکنون ۹.۶ درجه سلسیوس بوده که نسبت به سال گذشته ۰.۷ درجه سلسیوس و نسبت به بلند مدت ۱.۵ درجه سلسیوس افزایش یافته است.

او می‌افزاید: استان ما متأسفانه در سطح کشور که به صورت میانگین اختلاف بارش‌ها ۴۶ میلی‌متر کاهش یافته، با کاهش ۸۱.۴ میلی متری جزو ۱۰ استان روبه خشکسالی است.

او خاطرنشان می‌کند: افزایش دمای میانگین کشور ۱.۱ درجه سلسیوس بوده که پس از خراسان شمالی، آذربایجان‌شرقی با افزایش ۱.۵ درجه سلسیوسی جزو استان‌های پر افزایش دما در رتبه دوم است و تا اواخر بهمن و نیمه اسفند ماه در دوره بلند مدت ۳۰ ساله تاکنون اینچنین کاهش بارشی نداشتیم، اما از نیمه دوم اسفند با افزایش بارندگی‌ها، میزان سبزینگی استان ۸ درصد به طور متوسط نسبت به نرمال افزایش یافته است.

عبدلی یادآور می‌شود: میزان تبخیر استان نسبت به بلند مدت ۳ درصد کاهش یافته است چراکه نوع باد و میزان ابرناکی نیز در آن تأثیرگذار بوده و کمتر اتفاق افتاده است.

او تاکید می‌کند: پیش‌بینی می‌شود بارش‌ها تا منتها الیه شهریور ماه سال جاری نسبت به دوره زمانی مشابه سال گذشته نرمال یا زیر نرمال باشد چراکه با انباشت خشکسالی مواجه هستیم و تا نهایت سال زراعی جاری خشکسالی خواهیم داشت.

رئیس دانشکده برنامه ریزی و علوم محیطی دانشگاه تبریز در خصوص کمبود بارش‌ها می‌گوید: میزان بارش‌ها کاهش یافته است و با کاهش میانگین ۱۴ درصدی مواجه بودیم که در مناطق مختلف بیشتر از این مقدار است و کاهش جریان در رودخانه‌ها بیشتر از ۱۴ درصد بوده و باتوجه به اینکه بخشی از آب هم تبخیر شده و در مسیر جریان به مزارع و یا به‌طرف سد‌ها منحرف شده، در نهایت به برکه‌ها و تالاب‌ها و به دریاچه، آب کمتری می‌رسد.

دکتر بهروز ساری صراف در رابطه با بحران آبی ادامه می‌دهد: وقتی بارندگی نسبت به دراز مدت ۳۰ الی ۴۰ درصد کمتر، تبخیر آب ۲۰ تا ۳۰ درصد بیشتر، جمعیت چهار برابر، مصرف آب در اراضی کشاورزی ۶ الی ۱۰ برابر باشد، شرایط از تنش آب گذشته و به بحران رسیده است و به فاجعه آبی نزدیک می‌شویم.

او خاطرنشان می‌کند: باران از منابع تجدیدپذیر بوده و طبق شاخص سازمان ملل اگر کشوری تا ۴۰ درصد منابع آب تجدیدپذیر خود را استفاده کند، با بحران مواجه نیست، اما اگر ۶۰ درصد استفاده کند، در بحران به سر می‌برد؛ کشور ما ۱۱۰ درصد منابع آب تجدیدپذیر را مصرف می‌کند که ۱۰۰ درصد آب باران و ۱۰ درصد منابع آب زیرزمینی را استفاده می‌کنیم و به مرز‌های فرابحران رسیده‌ایم.

او با تاکید بر اینکه تا زمانی که باور نکردیم، با بحران مواجه هستیم قادر نخواهیم بود مشکلات را برطرف کنیم، می‌افزاید: اگر بارندگی ما اضافه نشود چه چیزی جایگزین آب مصرف شده می‌شود؟ بارش کم، تبخیر و دما زیاد است که نشان دهنده این بوده امسال و تابستان‌های سال بعد با فرا مشکلاتی، چون فرونشست زمین، طوفان گردوغبار همراه با نمک و فلزات سنگین مواجه می‌شویم و صرفاً بحث کم آبی نیست، بحث‌هایی است که اکوسیستم را تهدید می‌کند.

صراف یادآور می‌شود: با این شیب ناآگاهی در استفاده از منابع به سوی از دست دادن تمدن می‌رویم و برخی از تمدن‌های گذشته مانند بابل به علت مصرف بیش از حد آب تمدن خود را از دست دادند و این مشکلی است که بسیاری از مسئولین ما قبول ندارند؛ توسعه اراضی کشاورزی، صنایع و شهرک‌ها تمدن ما را تهدید می‌کند نه فقط یک سال مصرف آب ما را.

او اضافه می‌کند: میزان بارش‌ها کاهش و دما ۳ الی ۷ درجه و تبخیر و تعرق به مقدار سه برابر افزایش یافته و تغییر کاربری و کاهش فضای جنگلی و مرتعی، موجب تبخیر بیشتر و خشکی بیشتر سرزمین می‌شود و تمام مناطق استان با شیب ملایم گاه تند به سمت بحران آب پیش می‌رود.

او می‌گوید: به‌طور بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی استفاده کرده و زمانی برای بازسازی منابع آب زیرزمینی نمی‌دهیم که تکنیک آبخیزداری را می‌طلبد؛ بنابراین با موج افزایش کشاورزی بدون رعایت فرهنگ کشاورزی، و بدون رعایت مفاهیم بهره‌وری آب و ارتقا سیستم آبرسانی، روستا‌های ما قطعاً با مشکلات آبی مواجه می‌شوند و تشویق به کشاورزی اجازه بازسازی آب زیرزمینی را نمی‌دهد.

رئیس دانشکده برنامه ریزی و علوم محیطی دانشگاه تبریز در ارتباط با وضعیت آبی امسال استان، تاکید می‌کند: دو پارامتر در این مسئله مهم است، نزولات جوی و تبخیر آب که تبخیر عامل طبیعی در هدر رفت آب است وقتی نسبت به سال گذشته ۴ تا ۷ درجه افزایش دما داریم، تغییرات اقلیم در حالت حاد خود به تخریب بیشتر طبیعت می‌انجامد.

او ادامه می‌دهد: وقتی بارشی نداریم و دما افزایش یافته با حسابرسی آب مواجه می‌شویم که اگر توجه کنیم میزان ورودی رودخانه‌ها کمتر و خروجی‌ها افزایش یافته و وضعیت استان و شهر‌های کشور ما روبه ورشکستگی آبی است چراکه جمعیت ما چهار برابر شده، بارش ۳۰ درصد کاهش و دما و تبخیر افزایش یافته است و منجر به هدر رفت آب و افزایش مصرف می‌شود.

او تاکید می‌کند: سد نهند با استناد به مصاحبه مدیرعامل آبفای استان، ۱۷ میلیون متر مکعب گنجایش آب داشت و اکنون که بارش ۱۴ درصد نسبت به سال گذشته کاهش یافته، ۴ میلیون متر مکعب آب دارد و تک‌تک رودخانه‌ها وضعیت نزدیک به بحران را دارند و به سمت ورشکستگی آب پیش می‌رویم.

صراف متذکر می‌شود: یکی از نشانه‌های فاجعه آبی، تغییر اکوسیستم سرزمین است که به طور محسوسی دمای پهنه سرزمینی استان افزایش یافته و ابر‌ها به سمت بالا و وزش باد به منطقه دیگر می‌رود و با گرم کردن سطح پهنه سرزمینی، باد به سرزمین دیگر می‌رود و بارندگی را از دست می‌دهیم که دلیل آن بازتابش بوده و منجر به کاهش بارش‌ها، خشکی رودخانه‌ها و افزایش تبخیر می‌شود.

او ادامه می‌دهد: دلیل عمده بحران آب عدم برنامه‌ریزی مناسب، افزایش مصرف و عدم باور مردم و مسئولان به کمبود آن است که نهایتاً به برنامه‌ریزی برای یکسال فکر می‌کنند، اما سال بعد هم همین مشکل را داریم و با یکسال بارندگی خوب از بحران آبی خارج نمی‌شویم.

او می‌افزاید: ایران در کمربندی خشکی جهانی قرار گرفته‌ و برنامه‌ریزی، اراده و سرمایه گذاری ملی، اصلاح برنامه آمایش سرزمین، تغییر الگو و سبک زندگی مردم و آموزش همگانی راه برون رفت ما از این چالش است، اما ما قوانین را رعایت نکرده و اقدامی در راستای کاهش مصرف آب کشاورزی، صنایع و شرب انجام نداده‌ایم.

رئیس دانشکده برنامه ریزی و علوم محیطی دانشگاه تبریز تاکید می‌کند: با پدیده خشکی و خشکسالی توأمان مواجه هستیم، اما افزایش مصرف در مدیریت و بحران آب مهم است و انجام پروژه‌های بزرگ در مقیاس ملی، خانه‌سازی‌ها و گسترش صنایع وضعیت را بدتر می‌کند، باید توجه داشت که کشور و استان ما فقط در یک سال خاص با بحران مواجه نیست، بلکه دامنه کم آبی در سال‌های پیش رو ادامه داشته و خواهد داشت و این اقلیم و یا مردم به تنهایی مسئول نیستند و عامل بزرگ برنامه آمایش سرزمین است که همچنان بر خلاف اصول توسعه پایدار در کشور ما اجرا می‌شود.

اگر بخواهیم با این بحران ناتمام که به سبب تمام شدن آب‌های زیرزمینی در برخی نقاط و افت شدید آن در برخی نقاط دیگر و در کنار آن کم‌بارشی و عدم جبران آن ایجاد شده، مبارزه کنیم باید به فکر چاره‌ای اساسی باشیم چراکه قطرات باقی مانده آب می‌تواند آینده «آب» را به رویایی دست‌نیافتنی بدل کند.

مهر