محسن روستایی مدیرکل خدمات آرشیوی سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران در این نشست تخصصی از فعالیت‌های سند پژوهی و سندشناسی در این سازمان قدردانی کرد و گفت: سند پژوهی در دوره‌های مختلف تاریخی از اهمیت بالایی برخوردار است که این مهم انگیزه برای تأسیس رشته سندشناسی در دانشگاه تهران را ایجاد کرد.

امین محمدی سندپژوه و مصحح کتابِ «سرشماری جمعیت در دوره قاجاریه» در ادامه این نشست با اشاره به این مطلب که قبل از عصر ناصری سرشماری رسمی از جمعیت در کشور وجود نداشته است؛ گفت: بررسی اسناد موجود حکایت از این مطلب دارند که والیان و حکام ایالات در مناطق مختلف ایران برای دریافت سهم بیشتر از مالیات مانع انجام سرشماری دقیق جمعیت می‌شدند و اغلب آمار سرشماری جمعیت تحت امر خود را کمتر از میزان واقعی آن اعلام می‌کردند.

وی ادامه داد: وحشت و بی‌اعتمادی مردم نسبت به حکام عامل تأثیرگذار دیگر در نبود سرشماری دقیق در دوره‌های قبل از قاجار بود و به استناد اسناد تاریخی، مردم از ترس پرداخت مالیات بیشتر، راضی به انجام سرشماری نبودند.این سندپژوه با ارائه اسناد تاریخی بر اهمیت ویژه جمع آوری مالیات و نیروی نظامی برای حکومت‌های پیش از قاجار تاکید کرد و در ادامه به معرفی کتابِ «جغرافیا و عدد نفوس اهالی مملکت کرمان» پرداخت و گفت: این کتاب برگرفته از اسناد منحصربه‌فرد آرشیو ملّی ایران در ارتباط با سرشماری جمعیت است و افزون بر داده‌های آماری دربارۀ جمعیت کرمان در دورۀ قاجار، اطلاعات مهمی از وضعیت کشاورزی، جغرافیایی، صادرات، راه‌ها، تنوع جانوری و گیاهی، معادن، اماکن مذهبی و زیرساخت‌های بهداشتی و اقتصادی شهر‌ها و روستا‌های این ایالت ارائه کرده است.

محسن روستایی سند پژوه در تکمیل صحبت‌های امین محمدی راد به اهمیت کتابِ مذکور اشاره کرد و گفت: این کتاب به لحاظ کاربردی بیشتر جنبه‌های جمعیت‌شناسی و مردم‌شناسی دارد. اما پژوهشگر به لحاظ سندشناسی و تاریخی می‌تواند نکات مهم و ارزنده‌ای را در آن یافت کند. به اعتقادمن اهمیت این کتاب در مقوله متن پژوهی و کرمان پژوهی است که به آن کمتر توجه شده است.

سیدمحمدعلی گلاب‌زاده کرمان پژوه و مدیر مرکز کرمان شناسی به وجود منابع ارزشمند در حوزه کرمان شناسی اشاره کرد و گفت: در مرکز کرمان‌شناسی، حدود ۴۰۰ کتاب با موضوع کرمان شناسی وجود دارد که تعداد ۴۱ اثر از این مکتوبات را بنده در حوزۀ تاریخ و فرهنگ کرمان به رشته تحریر درآورده‌ام.

این کرمان پژوه کتابِ «جغرافیا و عدد نفوس اهالی مملکت کرمان» را نقطه عطف برای تحقیقات بیشتر در زمینۀ کرمان‌پژوهی برشمرد.

گلاب‌زاده ضمن تاکید بر اهمیت اسناد سرشماری آرشیو‌های داخلی، به لزوم گردآوری اسناد جمعیتی موجود در آرشیو‌های خارج از کشور تاکید کرد و گفت: این مهم یکی از آرزو‌های زنده یاد استاد محمدابراهیم باستانی پاریزی است که امیدوارم در آینده این اسناد نیز گردآوری شوند.

اعظم علیخانی مردم شناس و پژوهشگر پژوهشکده اسناد دیگر سخنران دیگر این نشستِ تخصصی گفت: مطالعات باستان‌شناسی، شواهدی دال بر شمارش، ثبت و ضبط تعداد نفوس، نیرو‌های نظامی، ارقام و آمار مالیاتی و ... در قالب مفاهیمی نظیر «هامار» و «شامار» را در لوح‌ها وکتیبه‌های ایرانی مشاهده و ثبت کرده اندو دوره قاجاریه نیز از این مقوله بی‌بهره نبوده است. از همین رو گزارش‌های را از شمارش ولایات و اهالی ایالات می‌توان در اسناد تاریخی آن دوره مشاهده کرد.

این مردم شناس اطلاعات موجود در کتابِ «جغرافیا و عدد نفوس اهالی مملکت کرمان» را مفید ارزیابی کرد و گفت: این کتاب بر اساس اسناد تاریخی اطلاعات مفیدی درباره جمعیت‌شناسی دوره قاجار به دست می‌دهد و بسیار شایسته بود که مصحح در مقدمه کتاب بیان می‌کرد که چگونه به این نتیجه رسیده است که این اثر مبتنی بر روش سرشماری جمعیت انجام شده است و شرایط شمارش جمعیت در ایالت کرمان در آن دوره تاریخی و نیز ساختار کل این فرایند چگونه بوده است.

وی تصریح کرد: علاوه بر این موارد، مفاهیمی نظیر جمعیت، خانوار، مملکت، بلوکات، ایلات، بلد و ... که از مهم‌ترین فاکتور‌های جمعیت‌شناسی محسوب می‌شوند؛ نیاز به تعریف دارند. در این راستا مصصح می‌توانست در حوزه محاسبات جمعیت‌شناسی، راهنمایی گرفتن از کارشناس این حوزه، آن‌ها را راهگشای حذف شبهات ناشی از تقابل‌های انجام شده با دیگر کتاب‌ها نظیر رساله دهات قرار دهد و تفاوت‌های فاحش میان ارقام ناشی از خوانش تعداد خانوار‌ها و تقابل با دیگر کتاب‌ها را کاهش دهد.

علیخانی پژوهشگر پژوهشکده اسناد شناخت و کشف چالش‌های جمعیتی جامعه، تجزیه و تحلیل اطلاعات، پیش‌بینی و یا جهت‌دهی عملکرد افراد و در نهایت سیاستگذاری برای جامعه را مسیر هدف یک مطالعه جمعیت‌شناسانه عنوان کرد و گفت: این اثر با داشتن اطلاعاتی از جنس مؤلفه‌های اقتصادی، فرهنگی و جنسیتی در خصوص تعداد نفرات، جنسیت، شغل، قومیت، دین و همچنین تعداد ابنیه و ویژگی‌های آب و هوایی و محصولات کشاورزی می‌تواند یکی از منابع مفید برای مطالعات در زمانی و همچنین پژوهش‌های گذشته‌نگر در رشته‌های مختلف علوم اجتماعی، به‌ویژه مردم‌شناسی باشد.