امروز یازدهم ذی القعده سالروز میلاد با سعادت حضرت امام علی بن موسی الرضا علیه آلاف التحیة و السلام است. سبک زندگی امام علی بن موسی الرضا علیه السلام دارای بالاترین درجه اخلاق و انسانیت است. اخلاق، یکی از عناصر مهم شخصیت انسان است، و کاشف کیفیت ذات، و درون اوست. امام رضا علیه‌السلام به اخلاق عالی و ممتاز، آراسته بودند و بدین سبب دوستی عام و خاص را به خود جلب کردند، همچنین انسانیت آن حضرت، یگانه و بی‌مانند بود، و در حقیقت تجلی روح نبوت، و مصداق رسالتی بود که خود آن حضرت، یکی از نگهبانان و امانت‌داران و وارثان اسرار آن به شمار می‌رفت. از ابراهیم بن عباس صولی نقل شده، که گفته است: من حضرت ابوالحسن الرضا علیه السلام را هرگز ندیدم در سخن گفتن، با کسی درشتی کنند. من ابوالحسن الرضا علیه السلام را هرگز ندیدم سخن کسی را پیش از فراغ از آن، قطع کند. هرگز درخواست کسی را، که قادر به انجام دادن آن بود، رد نفرمودند.

زهد امام علی بن موسی الرضا علیه السلام جامع تمام فضائل بودند، به طوری که تمام صفات عالی در ایشان جمع شده بود. خصایص شریف امام رضا علیه السلام قسمتی از صفات جدش، بزرگترین پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود که از میان پیامبران ممتاز بودند. ایشان درباره زهد به نقل از پدرانشان می‌فرمودند زاهد آن است که حلال دنیا را از ترس حساب و کتاب و حرام دنیا را از ترس عقاب ترک می‌کند.

محمد بن عباد درباره رفتار زاهدانه آن حضرت می‌گوید: پوشش ابوالحسن علیه السلام در طول تابستان همواره یک بوریا بود. ایشان در طول زمستان با همه عظمت و وقاری که داشتند پوششی ساده داشتند و به دور از هر گونه علامت‌گذاری و یا این که رنگ مخصوصی داشته باشد همیشه لباس زبر به تن می‌کردند مگر آن که می‌خواستند پیش مردم و به دیدن آنها بروند که در آن وقت بهترین لباس خود را می‌پوشیدند.

بر همین اساس برای واکاوی سیره تربیتی امام رضا (ع) در خانواده با حجت الاسلام قاسم ترخان عضو هیأت علمی گروه کلام و دین پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به گفتگو پرداختیم که در ادامه تقدیم مخاطبان می‌شود.

*با توجه به آموزه‌های اسلامی حضرت امام رضا (ع) درباره مباحث تربیتی چه نگاهی دارد؟

اسلام نگاهی جامع به امور تربیتی دارد و از جمله مباحثی که در حوزه تربیت مطرح می‌شود مربوط به خانواده است؛ مقصود از نگاه جامع اسلام آن است که به همه ابعاد مباحث تربیتی توجه می‌کند. طبیعتاً امام رضا (ع) نیز به عنوان یک امام معصوم (ع) که وظیفه هدایت دیگران را نیز بر عهده دارد نگاه جامعی به مباحث تربیتی در حوزه خانواده دارد.

مراد از نگاه جامع آن است که امام به همه ابعاد و نیازها توجه می‌کنند که آن نیازها شامل نیازهای مالی، عاطفی، تربیتی و غیر می‌شود ایشان این مطالب را بیان می‌فرمایند تا پاسخ مناسب به این نیازها داده شود تا در پرتوری این نیازها و پاسخگویی به این نیازها انسان‌ها به کمال برسند و تربیت شوند.

* مباحث مالی و تهیه امکانات مالی برای خانواده بسیار مهم است‌؛ در این زمینه حضرت چه رهنمودی دارند؟

امام رضا (ع) در این زمینه روایاتی دارند و تاکید و سفارش می‌کنند که پیروان ایشان تلاش کنند تا گشایشی را در زندگی و برای خانواده پدید بیاورند و در واقع رفاه اهل خانه را تأمین کنند در روایتی دیگر می‌فرمایند کسی که از نعمتی برخوردار است و دست و بالش باز است و می‌تواند کاری را انجام دهد نباید بر خانواده و فرزندانش سخت بگیرد بلکه باید گشایش برای رفاه آنان ایجاد کند؛ بنابراین در اسلام به رفاه خانواده توجه شده است و علت آن است که خود همین مساله باعث تولید محبت در خانواده می‌شود و رابطه عاطفی را قوی می‌کند.

در روایت دیگری نیز می‌فرمایند شایسته است مرد بر اهل خانه اعم از زن و فرزندانش از لحاظ مخارج زندگی گشاده دستی داشته باشد و با گشاده دستی برخورد کند و به گونه‌ای سخت نگیرد که اعضای خانواده آرزوی مرگ او را داشته باشند تا با مرگ او ارثی به آنان برسد؛ متأسفانه امروزه یکی از ناهنجاری‌های موجود در جامعه یک چنین چیزی است. برخی دیده می‌شود با اینکه پدر خانواده وضع مالی خوبی دارد اما از نظر مالی به گونه‌ای پسندیده رفتار نمی‌کند و شرایط خوبی را برای فرزندان فراهم نمی‌سازد. در آن نگاه جامع‌نگری که امام رضا به این مساله داشتند تأمین نیاز مالی خانواده از یک جایگاه مهمی برخوردار است.

امام رضا این شرایط مالی را در شرایطی مطرح می‌کنند که برخی از نگاه‌ها این گونه بود که فکر می‌کردند مسلمانی و یا زاهد بودن اقتضا می‌کند که با سختی زندگی کنند؛ اگر کسی می‌خواهد بر خودش سخت بگیرد خود خواسته است اما نسبت به خانواده این معنای زهد نیست که مرد، خانواده را از داشتن امکانات محروم سازد. برخی نیز البته از سوی دیگر افتاده و دچار افراط شدند به گونه‌ای که همه تلاششان این است که بتوانند نیازهای مالی خانواده را پاسخ دهند تا جایی که شبانه روز کار می‌کنند تا تأمین کننده نیازهای مالی خانواده باشند. در حالی که همه نیازها مالی نیست و نیاز عاطفی مهمترین نیاز اعضای خانواده به شمار می‌رود.

*متأسفانه امروزه در عصر مجازی به این جنبه از جنبه‌های تربیتی کمتر توجه می‌شود و والدین نسبت به نیازهای عاطفی که فرزندان نیاز دارند توجه نمی‌کنند یا زوجین نسبت به نیازهای عاطفی یکدیگر بی توجه هستند؛ امام رضا (ع) در این زمینه چه نکاتی را متذکر می‌شوند؟

امام رضا (ع) با یک نگاه جامع‌نگر درباره نیازهای مالی و دیگر نیازها اعم از نیازهای عاطفی و روانی و… که می‌تواند اعضای خانواده داشته باشند مطالبی را مطرح می‌کنند. والدین نسبت به فرزندان وظیفه دارند که نیازهای عاطفی آنها را برآورده کنند و این نیاز عاطفی اگر در خانواده پاسخ داده نشود موجب ناهنجاری‌های فراوانی در سطح جامعه می‌شود چرا که در این حالت فرزندان تصور می‌کنند که آن نیازها باید در یک جای دیگر پاسخ داده شود از این رو بیرون از محیط خانواده آن نیازها را جست جو می‌کنند. همیشه نیز پاسخ درست و سالمی برای این نیازها دریافت نمی‌کنند از این رو دچار آسیب‌های اجتماعی می‌شوند.

از جمله روایاتی که امام رضا در این زمینه نسبت به تربیت فرزندان و توجه به نیازها عاطفی آنها دارند این روایات است که فرمودند خدا خیلی نسبت به زنان مهربان‌تر از مردان است؛ نکته اخلاقی و تربیتی این روایت آن است که آنها نیاز به توجه و نگاه خاصی دارند گرچه اسلام نگاه عدل محور را مطرح می‌کنند و مسلمانان را به رعایت عدالت توصیه می‌کند اما در برخی مواقع نیاز است که اینگونه رفتار شود برای مثال روایت است زمانی که می‌خواهید به دختر و پسرتان هدیه بدهید اول هدیه را به دختر بدهید این توجه به دلیل نیاز عاطفی دختر است که بیش از پسر است گرچه آنجا هم نباید غفلت شود.

درباره نیاز عاطفی همسر نسبت به شوهر نیز اسلام نگاهی جامع دارند به گونه‌ای که در فرمایشات امام رضا هست که می‌فرمایند پیامبر اکرم فرمودند اگر کسی کنار همسر خود بنشیند و به نیاز عاطفی آن توجه کند به حرف‌های او گوش دهد و درد و دل کند حضرت ثواب این کار را از اعتکاف در مسجدالنبی بالاتر می‌دانند. اگر کسی در مسجدالنبی یک رکعت نماز بخواند ثواب صد هزار رکعت نماز برایش ثبت می‌شود این روایت بیانگر اهمیت توجه شوهر به همسر است. همچنین از سوی دیگر در روایتی از پیامبر است که می‌فرمایند اگر سجده کردن به غیر خدا جایز بود من به بانوان می‌گفتم به شوهران خود سجده کنید؛ این نشان می‌دهد باید محبت و عاطفه در خانواده تقویت و تأمین شود. بنابراین اگر کسی می‌خواهد فرزندان خوبی تربیت کند و اعضای خانواده در کنار هم رشد کنند و به کمال برسند باید به نیازهای عاطفی پاسخ دهد.

*آیا یکی از مهمترین دلایل افزایش طلاق در جامعه را می‌توان عدم پاسخ به نیازهای عاطفی زوجین دانست؟ امام رضا (ع) برای کاهش این آسیب آیا توصیه‌ای دارند؟

بسیاری از طلاق‌ها که اتفاق می‌افتد و خیلی از ناهنجاری‌هایی که رخ می‌دهد در سطح جامعه به خاطر آن است که به این نیاز عاطفی پاسخ داده نمی‌شود امام رضا نسبت به تأمین نیاز عاطفی در خانواده از یک طرف به شوهر از سوی دیگر به بانوان سفارش می کندو روایتی را از پیامبر نقل می‌کند و می‌فرمایند کسی که ایمانش نسبت به دیگران برتر است اخلاقش هم نسبت به خانواده نیکو تر است و کسی نمی‌تواند مدعی ایمان باشد اما نسبت به خانواده بد اخلاقی کند؛ نشانه بالا بودن ایمان خوش اخلاقی است.

حضرت می‌فرمایند من نسبت به خانواده‌ام مهربان‌تر از همه هستم؛ نسبت به خوش رفتاری درباره همسر روایاتی است که می‌فرمایند هر مردی زنش را خشنود کند خدا در روز قیامت از او خشنود می‌شود این وظیفه مرد نسبت به زن خودش است؛ و در روایت دیگری است در قیامت کسی به من نزدیک تر است که در دنیا خوش اخلاق تر باشد و نسبت به خانواده‌اش از همه بهتر باشد این روایات روایاتی مهم است که مربوط به توجه به نیاز عاطفی خانواده است هم از سوی زن نسبت به مرد و هم از طرف مرد به زن است.

*در تعریفی که از خانواده در اسلام می‌شود آیا خانواده تنها اختصاص به فرزندان و زن و شوهر دارد؟ امام رضا (ع) در این زمینه چه تعالیمی دارند؟

خیر.

خانواده یک دایره وسیعی را شامل می‌شود که شامل پدر و مادر هم هست. حتی نیاز عاطفی پدر و مادر در روایات دیده شده است است و دستور اسلام است که به پدر و مادر احترام گذاشته شود امام رضا (ع) می‌فرمایند مبادا کاری را انجام دهید که عاق والدین شوید: اگر کسی نافرمانی والدین خود را انجام دهد این حرام است این نافرمانی که همراه با عاق والدین است همراه با نافرمانی از اطاعت خداست.

در روایت دیگری نیز امام رضا تاکید به ضرورت اطاعت از والدین را مطرح می‌کنند و سخن از احترام گذاشتن آنان به میان می‌آورند. در واقع این نیاز عاطفی باید پاسخ داده شود این نیاز عاطفی در واقع هم پدر و مادر نسبت به فرزندانشان و هم فرزندان نسبت به والدین باید انجام دهند و این دوطرفه است. از فرمایش جالبی که در فرمایش حضرت به آن توجه شده احترام نسبت به برادر بزرگ‌تر است چرا که برادر بزرگ‌تر به منزله پدر و جایگزین پدر است از این رو انسان باید تلاش کند تا این حریم حفظ شود.

*امام رضا (ع) چرا تا این حد به نکات تربیتی در خانواده توجه داشتند؟

این در واقع توجه و سخنان و نگاه تربیتی که امام رضا دارند برای آن است که امنیت روانی در خانواده ایجاد شود و نیازها پاسخ مثبتی بگیرد و این پاسخ‌ها در خارج از خانواده جست جو شود که بعضاً در برخی مواقع منتج به آسیب‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی شود. امروز متأسفانه جامعه ما با ناهنجاری‌های فراوانی روبرو است و خیلی از ناهنجاری‌ها و آسیب‌ها منشأ و عاملش این است که ما نتوانستیم خانواده‌ای را بنیان گذاری کنیم که امام رضا و اهل بیت از ما خواسته‌اند در یک جمله اگر بخواهیم عرض کنیم این است که امام رضا از حیث تربیتی در بحث خانواده به دنبال تشکیل خانواده‌ای هستند که ما شیعیان و مردم خانواده‌ای را تشکیل دهیم که در این خانواده در کنار هم با هم به کمال برسیم در صورتی ما در کنار هم و با هم به کمال می‌رسیم که بتوانیم در این خانواده به نیاز شرعی و عاطفی و مالی خودمان پاسخ مناسب دهیم و امام رضا تاکید به نیازهای عاطفی دارند.

بالاتر از مساله عاطفی مساله زناشویی است که حتی در فرمایشات امام رضا به آن توجه شده است در روایتی از حضرت است که ایشان روزی خودشان را آراسته می‌کردند و محاسن خود را رنگ می‌کردند یکی از اصحاب از حضرت دلیل این کار را پرسیدند و امام در مضمونی مساله آماده سازی مردان را مطرح می‌کنند و تأثیری که در عفت زنان می‌گذارد؛ مرد در خانواده باید به نیاز زناشویی همسرش پاسخ مناسب دهد و بر عکس. این امر باعث سرریز شدن عفت در جامعه می‌شود و مانع بروز خیلی از ناهنجاری‌ها خواهد شد.

منبع:‌ مهر