نمایش غم انگیز تخریب خانه‌های تاریخی در بافت کهن اصفهان
هرچند وقت یکبار خبر تخریب یک خانه در بافت تاریخی اصفهان به گوش می‌رسد؛ رها شدگی و محکوم به ویرانی و سرانجام چراغ سبز برای تخریب بنا.
هفته میراث فرهنگی از ۲۸ اردیبهشت تا ۳ خرداد است و وزارتخانه میراث فرهنگی پیام ملی هفته میراث فرهنگی امسال را میراث فرهنگی؛ هویت ملی، نشاط اجتماعی اعلام کرده است.
هرچند وقت یکبار خبر تخریب یک خانه در بافت تاریخی اصفهان به گوش می‌رسد؛ رها شدگی و محکوم به ویرانی و سرانجام چراغ سبز برای تخریب بنا. دوستداران میراث فرهنگی، اما می‌پرسند، این تراژدی تکراری خانه‌های تاریخی تا کجا می‌خواهد ادامه داشته باشد؟!
همین هفته خانه حاجی شکری در میان یک کلنی خانه‌های تاریخی و واجد ارزش در محله بیدآباد اصفهان تخریب شد. خانه‌ای که ثبت ملی نبود، اما به گفته فعالان میراث فرهنگی واجد ارزش تاریخی بود و باید نگهداری و حفظ می‌شد، اما به حکم رهاشدگی وپایین آمدن طاق‌ها، مجوز تخریب گرفت.
این اتفاق در حالی رخ داد که در آستانه هفته میراث فرهنگی بودیم، هفته‌ای که قرار است بر حفاظت از میراث فرهنگی ارج و بر لزوم آن تاکید شود. همه اینها، اما در حالی بود که مدیر کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی اصفهان در پاسخ به واکنش رسانه‌ها و فعالان میراث فرهنگی در سایت اطلاع رسانی اداره متبوعش اعلام کرد که خانه حاجی شکری ارزش تاریخی نداشت و در پنج سال گذشته شاهد تخریب و تبدیل آن به ویرانه بوده اند.
به گفته وی امکان بازسازی مجدد این خانه به دلیل ثبتی نبودن بنا وجود ندارد و به همین دلیل مالکان می‌توانند با رعایت حقوق خانه‌های تاریخی مجاور، یعنی "مصورالملکی" و "طوسی زاده" ساخت و ساز کنند.
اما گذشته از خانه حاجی شکری در اصفهان که در روز‌های باقی مانده تا هفته میراث فرهنگی تخریب شد، پیشتر هم در فروردین ماه، سه خانه در جنوب میدان نقش جهان توسط مالکش تخریب و تبدیل به پارکینگ شد، پاسخ اداره کل میراث فرهنگی اصفهان هم در خصوص تخریب آن‌ها این بود که ملک، واجد ارزش تاریخی نبوده و با رعایت ضوابط بافت تاریخی مصوب موافقت کرده اند که تخریب و تبدیل به اقامتگاه سنتی شود.
از سویی دیگر، این موارد، تنها خانه‌هایی هستند که در همین بهارِ امسال با تکرار یک سرنوشتِ مشخص، محکوم به تخریب شدند. در سال‌های گذشته، اما همین ماجرا برای خانه‌هایی دیگر تکرار شده است. خانه پهلوی "هوایی" در محله عباس آباد اصفهان یکی از این خانه‌ها بود. این بنا در سال ۹۵ از سوی اداره کل میراث فرهنگی اصفهان واجد ارزش تاریخی و معماری و هرگونه تخریب و تفکیک و نوسازی آن ممنوع اعلام شد.
اما در اردیبهشت سال بعد به دلیل تخریب بخش‌های عمده آن، قابلیت حفظ و نگهداری آن نقض شد و هرگونه اقدام مقضی در ملک یاد شده از سوی اداره کل میراث فرهنگی اصفهان بلامانع دانسته شد. ماجرا، اما به همین جا ختم نشد و در حالی که خریدار خانه می‌توانست تخریب و نوسازی کند، مالک اولیه خانه، به دلیل تضییع حق وی شاکی و متوسل به شکایت شد.
اما آن طور که فعالان و کارشناسان میراث فرهنگی در اصفهان می‌گویند حکایت این خانه‌ها که همه محکوم به تخریب شده اند از این قرار است؛ اینکه خانه‌های تاریخی را با قیمت مناسب می‌خرند و به حال خود رها می‌کنند. ویرانی، اما نتیجه همین رهاشدگی ست. قدم جلوتر برای تسریع روند ویرانی، یک کَلَکِ قدیمی است که خیلی خوب هم جواب می‌دهد و آن اینکه مالک، آب پای پی‌ها می‌گذارد؛ خلاصه کَندن در‌ها و پنجره‌ها، تخریب‌های پنهانی و ده‌ها ترفند دیگر که نتیجه اش می‌شود ویرانی و بل اخره گرفتن حکم تخریب بنا به دلیل ناامن بودن یا تخریب ۹۰ درصدری بنا.
حالا قیمت ملکی که با نصف قیمت خریداری شده، چند برابر می‌شود و با ساخت و ساز یا شیوه‌های دیگر می‌توان به سود بهتری هم رسید. شوربختانه این حکایت برای خانه‌های بافت تاریخی اصفهان که ثبت ملی یا ستاره دار نیستند در حال تکرار است. برخی کارشناسان و فعالان میراث فرهنگی معتقدند، دلیل این اتفاق، ضعف نهاد ناظر یعنی میراث فرهنگی است و برخی دیگر معتقدند این نهاد تنهاست و باید نهاد‌های دیگر و سازمان‌های مردم نهاد یاریش کنند.
ماجرای یک بیزینس در بافت تاریخی اصفهان
یک معمار مرمت گر گفت: بهانه هایی، چون " این خانه فاقد ارزش یا تخریبش بالا بوده است" به هیچ وجه قابل قبول نیست؛ صد‌ها شهر تاریخی در دنیا با همین خانه‌های تاریخی و با همین مسائل وجود دارند، آن‌ها ده‌ها سال است که راه حل مواجه با چنین خانه‌هایی را پیدا کرده اند و عمل هم می‌کنند، ولی در این جا ما به دنبال این بهانه‌ها هستیم.
بهزار فلاحی با بیان اینکه بافت تاریخی، زنجیره به هم پیوسته است، افزود: نمی‌توانیم در بافت تاریخی بگوییم که یک بنا با ارزش و دیگری بی ارزش است. این کار نیاز به کارشناسی دارد و حتی بنا‌های الحاقی هم باید بر اساس ساختار اصولی بازسازی و مرمت شوند.
او یادآور شد: مدیریت شهری در درآمدشان مستقل شده است، یکی از این راه‌ها این است که مالکانِ خانه‌ها را ترغیب به تخریب و نوسازی کنند تا پولِ پروانه ساخت بگیرند، در واقع مرمت خانه درآمدی برای شهرداری ندارد؛ همین گزینه به منجر این می‌شود که مالک خانه‌های تاریخی هم ترغیب به ساخت و ساز شوند.
این فعال میراث فرهنگی در ادامه افزود: وقتی مالک به این سمت، سوق داده شد، مالکان یاد می‌گیرند چه کار کنند تا اگر یک خانه حتی ثبت ملی باشد، آن را از ثبت خارج کنند و به سمت تخریب و نوسازی پیش بروند. در واقع این کار به بخشی از کسب درآمد برخی افراد تبدیل شده است.
فلاحی در خصوص خانه حاجی شکری که هفته گذشته تخریب شد، گفت: مالک، خانه را به دلیل اینکه امکان تخریب نداشت، خیلی ارزان و با یک سوم قیمت، فروخت. همین نداشتن امکان تخریب دلیلی است برای اینکه مالکان به فروش نصفه یا یک سوم قیمت تن بدهند. در این بین افرادی پیدا می‌شوند که به دلیل ارتباطاتی که دارند می‌توانند خانه‌ها را بخرند و برای تخریب آن‌ها به صورت پله‌ای اقدام کنند.
او افزود: در خانه حاجی شکری، اول سقف‌ها را خراب کردند، بعد در‌ها و تیر‌ها را بردند. هر بار گوشه‌ای از خانه را خراب کردند و خانه‌ای که۲۰ درصد تخریب داشت تبدیل به خانه‌ای با ۸۰درصد تخریب شد. این روند تخریب را می‌توانید از روی نقشه‌های گوگل زمین هم مشاهده کنید.
فلاحی با اشاره به اینکه تخریب‌ها در خانه حاجی شکری رفته رفته زیاد و به هشتاد درصد رسید، گفت در همین شرایط است که مالک می‌گوید هشتاد درصد خانه خراب است و باید به ما مجوز تخریب و ساخت و ساز بدهید. این در حالی است که اگر خانه ارزشمند است می‌توان آن را بر اساس اسناد موجود بازسازی کرد و آنچه گفته می‌شود، یعنی "تخریب بالا" صرفا یک بهانه است.
به گفته فلاحی هدف خریدارتخریب است و این کار را پله پله انجام می‌شود تا جایی که مالک یک زمین آماده دارد که علاوه بر سود ناشی از تورم، ارزش افزوده‌ای به سبب نوسازی هم عایدش می‌شود.
این فعال میراث فرهنگی ادامه داد: یکسری مسائل حقوقی این وسط هم هست و آن اینکه حق مالک پیشین تضییع شده است. خانه شکری در منطقه‌ای با یک کلنی از خانه ها‌ی تاریخی واقع شده بود. این محدوده از معدود کلنی‌های باقی مانده از خانه‌های تاریخی است که حالا عملا این حلقه گسسته شده است و این باز، آسیب و ضرری است که به همسایه‌های خانه حاجی شکری خورده است.
او با اشاره به تخریب خانه‌های جنوب میدان نقش جهان افزود: این خانه‌ها را بازدید کرده بودم؛ ۲ باب خانه از خانه‌های زیبای پهلویِ حیاط مرکز با ساختار معماری اصفهانی بودند و یکی از آن‌ها قاجاری و ستاره دار بود. اگر قرار است ارزش این خانه‌ها را میراث فرهنگی نفهمد، قرار است چه کسی در این مملکت ارزش آن‌ها را بفهمد؟!
فلاحی یادآور شد: حتی اگر میراث فرهنگی ارزش این سه خانه را متوجه نشود باید گفت بخشی از بافت ارزشمند جنوب میدان نقش جهان بودند. متاسفانه ارزش آن بافت درک نمی‌شود و دستور به تخریب چنین جایی داده می‌شود.
این معمار مرمتگر ماجرای سه خانه تخریب شده در جنوب میدان نقش جهان را تکرار ماجرای خانه شکری دانست و گفت: در رابطه با این خانه‌ها هم، چون مالک نمی‌توانست تخریب کند، ارزان فروخت و خریدار هم با رویه یاد شده شروع به تخریب پلکانی و گرفتن مجوز تخریب و ساخت و ساز در حالی که ارزش ملک چند برابر شده است، کرد؛ در واقع این کار تبدیل به یک بیزینس در بافت تاریخی اصفهان شده است.
به گفته وی گاهی اوقات در ماجرای تخریب برخی از این خانه‌های تاریخی، فشار از بالا هم اضافه می‌شود و در واقع مافیایی وجود دارد که شغلشان همین کار است.
اندک لکه‌های بافت تاریخی اصفهان هم با همین فرمان رو به تخریب است.
اما در همین پیوند و در رابطه با خانه هوایی واقع در محله عباس آباد اصفهان که در سال ۹۶ مجوز تخریب گرفته است، یک پژوهشگر میراث فرهنگی و متخصص بافت و بنا‌های تاریخی گفت: در رابطه با این خانه پهلوی، سال ۹۵ از میراث فرهنگی اصفهان استعلام شده است، گفته اند که خانه هوایی حایز اهمیت و ارزش است و به هیچ عنوان نباید تخریب شود، اما یک سال بعد در جواب استعلامِ دوباره، گفته شده است که چیز ارزشمندی وجود ندارد و جواز تخریب داده شده است. پرسش این است که اگر جایی ارزشمند بوده است، چگونه در عرض یک سال از حایز ارزشمند بودن افتاده است؟!
از نگاه محمد مهدی کلانتری مساله این است که میراث فرهنگی در شناسایی خانه‌های ارزشمند و راجع به ستاره دار کردن آن‌ها و اگر لازم باشد، در رابطه با ثبت ملی آن‌ها کوتاهی می‌کند: شهرداری جواز تخریب می‌دهد چراکه تنها ارگانی که وظیفه دارد اعلام کند بنایی نباید تخریب شود، میراث فرهنگی است.
او افزود: میراث، اما برای تخریب سه خانه ارزشمند در پشت مسجد جامع عباسی و در جنوب میدان نقش جهان هم جواز داد. برای عبور گذر آقا نجفی، جواز داد. برای تخریب‌های شمال مسجد جامع عتیق هم جواز داد. تکلیف میراث فرهنگی در این سال‌ها مشخص است! خانه از پایبست ویران است؛ اگر میراث فرهنگی تغییر رویه بدهد، ارگان‌های دیگر نمی‌توانند به این راحتی تخریب کنند یا جواز تخریب بدهند.
به گفته این متخصص بافت و بنا‌های تاریخی چیزی به معنای بافت در اصفهان باقی نمانده و تنها لکه‌هایی در بعضی از نقاط باقی مانده است که این لکه‌ها هم در همین سال‌ها با جواز‌هایی که داده می‌شود رو به تخریب می‌رود.
او افزود: در جایی که خانه حاجی شکری بوده است، چهار یا پنج خانه تاریخی کنار هم بوده اند و این می‌تواند یک مجموعه تاریخی باشد؛ در زمان حاضر، اما یکی از آن‌ها تخریب شده است و معلوم نیست در بین این خانه‌های تاریخی چه چیزی عَلَم شود.
کلانتری ادامه داد: پرسش من این است که در خانه حاجی شکری، چون تاق اتاق‌ها پایین آمده بود، باید گفت ارزشمند نبوده است؟ این تاق‌ها می‌توانستند مجددا اجرا و به حالت اولیه برگردند. قطعا اگر میراث فرهنگی کوتاهی نمی‌کرد مالک نمی‌توانست کاری بکند. اگر شرایط به این شکل پیش برود، هر کسی چنین ملکی دستش است، به همین روش می‌تواند اقدام کند و از میراث فرهنگی هم مجوز تخریب بگیرد، با این وصف چه چیزی از میراث فرهنگی باقی می‌ماند؟
سازمان میراث فرهنگی تنهاست، باید یاریش کرد
در مقابل این دیدگاه ها، اما که معتقدند سازمان میراث فرهنگی در رابطه با وظایفش کوتاهی می‌کند، یک متخصص معماری، مرمت و احیا بنا‌های تاریخی معتقد است، میراث فرهنگی تنهاست و به تنهایی نمی‌تواند از پَس کار بربیاید، بلکه باید سازمان‌های مردم نهاد و نهاد‌های دیگر یاریش کنند.
لیلا پهلوان زاده به ایرنا گفت: تعدادی خانه تاریخی داریم که یا واجد ارزش شناخته شده و ثبت ملی شده اند، تعدادی هم ثبت ملی نیستند و ستاره دار هستند و تعداد بسیار زیادی هنوز ناشناخته هستند؛ یعنی نه در فهرست آثار ملی و نه ستاره دار هستند. این خانه‌ها تخریب هم می‌شوند و کسی هم متوجه نمی‌شود.
او افزود: رویه‌ای که اکنون باب شده، این است که کسانی که خانه‌های تاریخیِ ثبت ملی - مثل خانه کتابی در چهارباغ - دارند، از طریق دیوان عدالت اداری شکایت و آن را از فهرست آثار ملی خارج می‌کنند؛ اگر افراد بتوانند بنا‌ها را از فهرست آثار ملی خارج کنند، این جریان می‌تواند موقعیت میراث فرهنگی را به عنوان مسوولی که این بنا‌ها را شناسایی می‌کند، تضعیف کند.
پهلوان زاده وضعیت خانه‌های ستاره دار را سخت‌تر دانست و گفت: مالکانی که خانه هایشان در فهرست آثار ملی نیست و ستاره دار هستند کارشان راحت‌تر است؛ آن‌ها خانه‌ها را در ۲ یا سه سال تخریب می‌کنند و بعد با بهانه ناایمن بودند پروانه تخریب و ساخت و ساز می‌گیرند.
به گفته وی میراث فرهنگی به تنهایی نمی‌تواند مانع این جریان شود و همه نهاد‌ها باید به کمک آن بیایند: هویت شهر اصفهان بر دوش میراث فرهنگی است بنابراین باید همه دوستداران میراث فرهنگی بیایند کفِ میدان و سرمایه گذار بیاورند تا بتوانند کمکی به میراث فرهنگی در حفظ این بنا‌ها کنند.
پهلوان زاده با اشاره به دلیل عمده تخریب خانه‌های تاریخی در اصفهان گفت: از سویی مالک‌ها هم حق دارند، کسانی که خانه‌های تاریخی دارند، با هزاران مشکل مواجه هستند. ملک‌ها دارای وراث متعدد است و دیوار‌های اشتراکی دارند، از این رو برای گرفتن سند تک برگ با مشکل مواجه اند. در نتیجه باید فرایند گرفتن سند‌های تک برگ را برای آن‌ها تسریع کرد. این تنها یک مورد از مشکلات آنهاست و به دلیل همین مشکلات هم ارزش ملک شان پایین می‌آید و رغبت پیدا می‌کنند که خانه شان را به زمین مسطح تبدیل کنند تا بتوانند از مواهبی که یک ملک معمولی دارد، بهرمند شوند.
از نگاه این کارشناس باید یک آسیب شناسی کامل از مشکلات خانه‌های تاریخی بشود تا مالکان به دنبال تخریب بنها‌ها نروند: این وظیفه سازمان‌های مردم نهاد است که به مالکان و میراث فرهنگی کمک کنند تا آن‌ها متوجه بشوند این بنا‌ها چه ارزش افزوده‌ای می‌توانند داشته باشند.
او افزود: مالکان اگر متوجه بشوند که این بنا‌های تاریخی دارای چه ارزش‌هایی هستند و می‌توانند از مالیاتِ پروانه معاف باشند یا اینکه می‌توانند برای پرداخت هزینه‌های مرمت از مالیات معاف شوند و الی ماشاالله تسهیلاتی که برای بنا‌های تاریخی وجود دارد، قریب به ۹۰ درصد آن‌ها را تخریب نمی‌کنند بلکه آن‌ها را وارد چرخه کار می‌کنند.
استان اصفهان دارای بیش از ۶۰۰ باب خانه تاریخی است که بیش از نیمی از آن‌ها در شهر اصفهان قرار دارد.
منبع: ایرنا
