شهر‌های قدیمی و دارای تمدن دیرینه، میراث گرانبها از گذشتگان هستند که دگرگونی‌ها و تحولات از گذشته تاکنون را به نمایش گذاشته و در واقع یادگارانی از نیاکان هر دیار به شمار می‌روند.
شهر تاریخی بیرجند در شرق ایران و مرکز خراسان جنوبی در گذر تاریخ طولانی خود فراز و فرود‌های بسیاری از سر گذرانده است.
اشعار حکیم نزاری، وجود محله‌ای در بافت قدیمی شهر، کاوش‌های به عمل آمده از قلاع دختر در بند دره و قلعه دره، کتیبه به دست آمده از کال جنگال در روستای ریچ از توابع خوسف، تخته سنگ لاخ مزار واقع در روستای کوچ، سنگ نگاره و کتیبه‌های پهلوی اشکانی در دره استاد تنگل نشانه قدمت چند هزار ساله بیرجند است.
شواهد نشان می‌دهد که آبادانی و رونق شهر بیرجند از دوره صفویه به بعد بوده که تقریبا تا اواسط دوره قاجاریه معماری و بافت هماهنگی را در برداشته است؛ یادمان‌های تاریخی بی‌شمار در این شهر، خانه‌های گلی و گنبدی شکل و کوچه‌های پیچ در پیچ، قراولخانه‌های بیدار و کاروانسرا‌های پرجنب و جوش حکایت از دفاع در برابر دشمن بیگانه دارد.
بیرجند دارای ۱۹ محله معتبر و مهم بوده، اما آنچه امروز بیش از سایر محلات در تیررس بازدید گردشگران داخلی و خارجی به عنوان نمادی از بافت تاریخی شهر قرار دارد، محله «سرده» است که در زمان‌های قدیم طبقه اعیان و اشراف در این منطقه ساکن بودند.
این محدوده تاریخی، افزون بر ظرفیت بالایی که برای توسعه گردشگری فرهنگی دارد، مکانی برای بازنمایی هویت تاریخی و فرهنگی شهر بیرجند محسوب می‌شود و به مثابه موزه هنر‌های بصری است که گردشگران می‌توانند در گذرگاه‌های آن بخشی از میراث ملموس به جا مانده از گذشته را تماشا کنند.
سکوت، آرامش، تمیزی و خلوت بودن بافت تاریخی بیرجند جاذبه خاصی برای گردشگران و مسافران نوروزی به ویژه گردشگران خارجی دارد و هر جایی از آن که پا بگذارند ردی از تاریخ و تمدن اصیل را می‌توانند مشاهده کنند.
شروع گذرگاه بافت تاریخی بیرجند
خیابان منتظری معروف به خیابان خاکی در مرکز شهر یکی از راه‌های ورود به بافت تاریخی بیرجند است و نخستین بنایی که نظر‌ها را به خود جلب می‌کند، حسینیه تاریخی آراسته است؛ این بنای با ارزش تاریخی به دلیل معماری زیبا در فهرست میراث ملی ثبت شده است و زمان ساخت آن به دوره قاجار بر می‌گردد.
چند متری این حسینیه پستخانه قدیم بیرجند، بنای تاریخی خواجه خضر و مدرسه شوکتیه قرار دارد.
اداره پست قدیم بیرجند در اواخر قاجاریه و اوایل پهلوی ساخته شد؛ این بنا ابتدا در دوره قاجاریه به عنوان «غورخانه» استفاده می‌شد و بعد‌ها به عنوان پست و تلگراف بیرجند فعال شد.
سازمان میراث فرهنگی وقت در سال ۱۳۵۸ آن را خریداری و مرمت کرد و در قالب ساختمان اداری پایگاه میراث فرهنگی شهر بیرجند احیاء شد.
بنای خواجه خضر هم از معدود بنا‌هایی با کاربری مسجد و آرامگاه است که با توجه به شواهد موجود به نظر می‌رسد این بنا ۲ بانی به نام‌های خواجوی و منصف داشته و ایام نوروز در این مکان نمایشگاه صنایع دستی فعال است.
اما مدرسه شوکتیه بیرجند یکی از پیشینه‌های ارزشمند خراسان جنوبی است که بعد از دارالفنون تهران و رشدیه تبریز به عنوان سومین مدرسه نوین ایران در شهر بیرجند سر برآورد تا مردان نامداری را سرآمد جهان کند.
مرمت این اثر ثبت ملی از اوایل آذر ۱۳۹۴ با همکاری اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی و اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان شروع شد و با صرف یک میلیارد تومان اعتبار از محل درآمد رقبات موقوفه حسینیه امام رضا (ع) بیرجند بازسازی شد.
مدرسه شوکتیه به سبک معماری کویری ایران به صورت چهار فصل ساخته شده که شامل یک فضای مرکزی به صورت حیاط و بخش پیوسته دور تا دور آن است و سال‌هاست با عنوان حسینیه امام رضا (ع) یا حسینیه شوکتیه، مراسم عزاداری ماه محرم در این مکان برگزار می‌شود.
شگفتی‌های آب انبار محسن زاده
در ادامه مسیر بافت تاریخی بیرجند می‌توان از آب انبار محسن زاده دیدن کرد، یکی از سازه‌های آبی قدیمی که زمان ساخت آن به اواسط دوره قاجار برمی‌گردد و در محله دم قلعه، ابتدای کوچه خواجه‌ها و کنار خانه مسکونی مرحوم احمد محسن زاده واقع است که به همین جهت به آن آب انبار محسن زاده می گویند ولی بانی واقف آن حاجی خان بوده است.
مخزن این آب انبار یک میلیون و ۶۰۰ هزار لیتر گنجایش دارد به‌طوری که وقتی وارد فضای خنکای این مخزن می‌شوید، بزرگی آن باعث می‌شود تا چند لحظه سکوت کنید و به فکر فرو روید.
عملیات مرمت این آب انبار که در دستور کار اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی قرار گرفت، مخزن آب انبار کشف و بازسازی شد.
آب انبار محسن زاده با شماره ثبت ۲۹۰۷ در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسیده و یکی از مقاصد مسافران نوروزی در بیرجند است.
گنجینه سادگی و اصالت در خانه‌های تاریخی
انتهای محله «سرده» بیرجند موزه لباس و منسوجات سنتی در محل خانه تاریخی پُردلی قرار دارد که با بازدید از آن در واقع می‌توان یک تیر با دو نشان زد؛ هم پوشش‌های سنتی خراسان جنوبی از لباس‌های ابریشمی دستبافت، اطلس، کرباس، برک، قارت و عروس گرفته تا پارچه‌های سنتی برک، کرباس و مله را دید و هم بنای تاریخی پردلی ارزش دیدن دارد.
خانه‌ای با جلوه‌های بصری زیبا که معماری‌اش چشم هر بیننده‌ای را نوازش می‌دهد، در این بنا عناصری مانند سر در ورودی، هشتی، دالان، حیاط مرکزی، ایوان ستون‌دار و اتاق‌های اطراف حیاط ساختار معماری بنا را شکل داده‌اند.
بعد از خانه پردلی و گذشت از یک مسیر سنگفرش شده به ۲ خانه قدیمی به نام خانه بی بی مرادی (موزه حیات طبیعی) و خانه مشهور به خانه فروتنی می‌رسیم که تبدیل به موزه عروسک‌ها شده است.
معماری خانه فروتنی و بی بی مرادی نیز مانند خانه پردلی زیبا و جذاب است و قدمت آن به دوره قاجار بر می‌گردد، در خانه فروتنی عروسک‌های ساخته شده توسط اهالی روستای تاجمیر همچنین عروسک اقوام ایرانی به نمایش گذاشته شده است.
طبقه بالای خانه فروتنی نیز ۲ اتاق بسیار بزرگ به نام مهمانخانه وجود دارد که نوع فرش و بالشت‌های چیده شده در آن به سبک مردمان قدیم بیرجند است.
مسجد چهار درخت و لذت عبادت در سکوت و آرامش
یکی از قدیمی‌ترین و باشکوه‌ترین بنا‌هایی که در بافت قدیمی بیرجند قرار دارد، مسجد چهار درخت است؛ مسجدی که اکنون نیز مردم برای اقامه نماز و بسیاری از آداب و رسوم مذهبی از آن استفاده می‌کنند.
این مسجد در حقیقت نمادی از ذوق و سلیقه و هنر اصیل ایرانی است که ۲ ورودی دارد و یک در از محل میدان به صحن مسجد می‌رسد و ورودی دوم در ضلع جنوبی مسجد، مستقیم به شبستان ستون‌دار منتهی می‌شود.
بیشتر بخوانید
ورودی اول دارای تزئینات آجرکاری بوده و ساخت آن مربوط به اواخر دوره قاجار یا اوایل دوره پهلوی است، ولی ورودی دوم که مستقیماً به شبستان می‌رسد دارای طاق جناغی و تزئینات رسمی بندی است و به زمان ساخت خود مسجد برمی گردد.
این بنا دارای ۲ محراب بوده که یکی از این محراب‌ها به دلیل احترام گذاشتن به قبله اول مسلمین در مسیر بیت‌المقدس قرار گرفته است؛ طبق کتیبه موجود در مسجد، این بنا در سال ۱۳۴۹ قمری مرمت شده و می‌توان گفت مربوط به اواخر دوره صفویه است.
جذابیت معماری اصیل برای گردشگران
یکی از گردشگران و مسافران نوروزی که مشغول بازدید از بافت تاریخی بیرجند بود، مهمترین شاخص این مجموعه را نوع معماری اصیل و سازه‌های آن عنوان کرد.
موسوی که نوروز ۱۴۰۲ از مشهد به بیرجند سفر کرده است، افزود: با اطلاعاتی که در اینترنت و فضای مجازی از مکان‌های دیدنی بیرجند به دست آوردیم تصمیم گرفتیم به همراه خانواده از بافت تاریخی بیرجند هم دیدن کنیم.
وی ابراز امیدواری کرد در سفر دو روزه خود به بیرجند بتواند از همه مکان‌های تاریخی و گردشگری این منطقه دیدن کند.
ترابی با تاکید بر اینکه نوجوانان علاقه خاصی به شنیدن در مورد فرهنگ و تمدن قدیم دارند، اظهار کرد: تلاش می‌کنم در این بازدید‌ها اطلاعات مورد نیاز آن‌ها را ارائه دهم.
توجه به هویت فرهنگی بافت تاریخی
شهروند دیگری که مشغول گشت و گذار در مدرسه شوکتیه بود، گفت: هرچند قبلا چند بار به دیدن این بنا آمده‌ام، اما باز هم جذابیت دارد.
ربانی که از اهالی بیرجند است با اشاره به ارزش‌های بافت تاریخی اظهار کرد: فرهنگی که در گذشته برای چنین ساخت و ساز‌هایی مد نظر بوده اکنون کمتر دیده می‌شود یا وجود ندارد که قابل تامل است.
او افزود: البته در طول سال بیشتر این مکان‌های تاریخی بسته است و بلااستفاده مانده که انتظار می‌رود با توجه به ارزش‌های معماری و تاریخی آن‌ها برایشان کاربری‌هایی تعریف شود تا هم مردم به راحتی بازدید کنند و هم به فراموشی سپرده نشود.
برخی اماکن تاریخی شهر بیرجند مانند ارگ کلاه فرنگی و ارگ بهارستان که سال‌های گذشته بسته بود نیز امسال بازگشایی شد و در ارگ کلاه فرنگی، باغ و عمارت شوکت‌آباد، ارگ بهارستان و اخیرا باغ امیرآباد نیز امکان بازدید گردشگران فراهم شده و استقبال خوبی نیز از این بازگشایی صورت گرفته است.
منبع: ایرنا
