دیرگچین، مادر کاروانسراهای ایران یادگاری از دوران ساسانی در دل کویر قم در ایام نوروز، گردشگران را مجذوب عظمت و شکوه بنای عظیمش کرده است.

این کاروانسرای پرشکوه که در حاشیه کویر مسیله و حوض‌سلطان و در حاشیه جاده قم- گرمسار قرار گرفته فاصله آن تا استان قم حدود ۶۵ کیلومتر است.

این اثر تاریخی زیبا واقع در شهر قم بخش مرکزی بعد از روستای کورگل است که در اواخر سال ۱۳۸۲ با شماره ۱۰۴۰۸ در فهرست آثار ملی کشورمان به ثبت رسیده است.

این بنای پرشکوه به سبب وسعت بسیار و با دارا بودن تمام امکانات اقامتی، خدماتی، رفاهی و پذیرایی از جمله مسجد، آسیاب، حیات خلوت، حمام و توالت عمومی به عنوان مادر کاروانسراهای ایران نامگذاری شده است.

کاروانسرای دیرگچین از یادگارهای با ارزش معماری ایران، از روزگاران کهن است که به دلایل گوناگون ارتباطی، اقتصادی، نظامی، جغرافیایی و مذهبی احداث شده است که حد فاصل بین شهر قم با دیگر شهرهای کشور قرار گرفته است و در دوران‌های مختلف به تدریج توسعه یافته است.

این کاروانسرا در متون تاریخی به نام‌های «دژ کردشیر»، «دیرالجص»، «قصرالجص»، «قصرگچ» و «قلعه دیر» نیز خوانده شده و به عنوان منزلگاهی بسیار مهم در مسیر یکی از راههای باستانی منزلگاه‌های ایران بوده است.

کاروانسرا در فرهنگ دهخدا به عمارتی که در آن کاروان منزل کند تعبیر شده است و طبق مستندات تاریخی پر رونق‌ترین دوره احداث و مرمت کاروانسراها مربوط به دوره صفویه است، در این دوران بود که شاه عباس یکم با توجه به تدبر خود، تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم کرد و یکی از الزام‌های این کار را احیای کاروانسراها می‌دانست، هر چند که ممکن است این کاروانسراها مربوط به دوران‌های قبل باشند ولی در زمان صفویه احیا شده‌اند.

در کتاب تاریخ قم از این بنا به عنوان دیرالجص اسم برده شده می‌شود.

ابن حوقل در کتاب صوره الارض (۳۶۷ هجری) می‌نویسد «دیرجص» رباطی است از گچ و آجر که بدرقه سلطان (گارد سلطنتی) در آن نشیند، در این میان توصیف ابودلف از همه روشن‌تر است، این دژ را دارای برج‌های بسیار بزرگ و بلند، حصار ضخیم و مرتفع که با آجرهای بزرگ ساخته شده و در داخل دژ ساختمان‌های مستطیل و سقف‌های ضربی دیده می‌شود می‌نویسد، مساحت محوطه را شامل دو جریب و بیشتر ذکر می‌کند.

به گفته بعضی از محققین بنای این کاروانسرا از دوره اردشیر بابکان وجود داشته و قدمت آن به حدود ۱۷۵۰ سال پیش می‌رسیده که تعریف و توصیف آن در کتب جغرافی‌دانان و سیاحان غرب و مستشرقین خارجی آمده است.

ابودلف مورخ قرن چهارم هجری در کتاب خود به نام سفر نامه ابودلف از این بنا به نام دیرکرد اردشیر و مربوط به زمان عاد (اقوام زمان جاهلیت عرب ها) اسم برده است.

در کتاب تاریخ قم از این بنا به عنوان دیرالجص اسم برده شده می‌شود.

ابن‌حوقل در کتاب صوره الارض (۳۶۷ هجری) می‌نویسد «دیرجص» رباطی است از گچ و آجر که بدرقه سلطان (گارد سلطنتی) در آن نشیند، در این میان توصیف ابودلف از همه روشن‌تر است، این دژ را دارای برج‌های بسیار بزرگ و بلند، حصار ضخیم و مرتفع که با آجرهای بزرگ ساخته شده و در داخل دژ ساختمان‌های مستطیل وسقف‌های ضربی دیده می‌شود می‌نویسد، مساحت محوطه را شامل دو جریب و بیشتر ذکر می‌کند.

این کاروانسرای از نوع کاروانسراهای چهار ایوانه است که به دلیل وزش بادهای کویری در ضلع شمال شرقی، جنوب غربی احداث شده است. وسعت محوطه کاروانسرای دیر گچین به ۱۲ هزار متر مربع می‌رسدکه بنای کاروانسرا با وسعتی حدود هشت هزار متر مربع در میان آن احداث شده است.

این بنای ارزشمند دارای ۴۳ حجره، ایوان شاه نشین، حیاط خلوت و هشت شترخانه، دارای منظر شاهی و دو مغازه برای نگهداری کالا، حمام و مسجد است.

ساختمان کاروانسرا روی پایه‌های اولیه بنا دوباره ساخته شده و قسمت‌های تغییریافته بنا از روی آجرهای دوره سلجوقی، عهد صفویه و قاجاریه به خوبی مشهود است.

بنای فعلی عبارت است از تلفیق بنای ساسانی تغییر شکل یافته در دوره سلجوقی، با بنایی که در دوره صفویه به شکل کاروانسرای چهار ایوانه بازسازی شده است، در ورودی بنا رو به جنوب و پلان بنا مربع است.

کاروانسرا دارای شش برج می‌باشد که چهار برج به قطر شش متر در گوشه هاو دو برج نیمه مدور در طرفین ورودی قرار دارد مجموع مساحت این دژ و ملحقات آن در خارج از کاروانسرا شامل بنایمخروبه خشتی کنار کاروانسرا، کوره آجر پزی، آب انبار و قبرستان حدود ۱۹ هکتاراست.

اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قم برای احیا و بازسازی این کاروانسرا اقداماتی از جمله انجام پژوهش و پیگیری‌های باستان‌شناسی، پاکسازی، مستندسازی، بازسازی پوشش خارجی سقف‌ها، پاکسازی ایوان‌ها و سکوهای اطاق‌های مشرف بر حیاط و حجره ها، بازسازی ایوان‌ها و سکوهای اطاق‌های مشرف بر حیاط و قابل استفاده کردن فضا برای بازدید گردشگران پرداخته است.

نکته قبل توجه اینکه قرارگیری نام کاروانسرای دیرگچین در مجموعه ثبت جهانی کاروانسراهای جاده ابریشم از سوی وزارت میراث‌فرهنگی فرصت ارزشمندی برای احیای جاده ابریشم و معرفی ظرفیت‌های فرهنگی تاریخی استان قم در سطح بین‌المللی خواهد بود.

این کاروانسرا به خاطر قرار گرفتن در حاشیه جاده قم- گرمسار طرح حرم تا حرم که از سه استان قم-تهران-سمنان عبور می‌کند می‌تواند باعث جذب گردشگران شود ضمن اینکه اجرای برنامه‌هایی از جمله کویرنوردی، پرنده نگاری، شترسواری و رصد ستارگان نقش مهمی بر حضور گردشگران در این منطقه کویری دارد.

این کاروانسرا از نوع چهار ایوانه است در دوره‌های اسلامی از طرح چهار ایوانی برای بنیادهای مذهبی و غیر مذهبی مانند مدرسه‌ها، مقبره ها، مسجدها، و کاروانسراها استفاده می‌شد و تقریبا این طرح نقشه ثابتی برای احداث این گونه بناها شد، به خصوص از دوره سلجوقی به بعد کاروانسراهای بسیاری با طرح چهار ایوانی احداث گردید که آثار آن در تمامی ایران پراکنده است.

این نوع معماری در کاروانسرا به دلیل وزش بادهای کویری در ضلع شمال شرقی، جنوب غربی احداث شده است. وسعت محوطه کاروانسرای دیر گچین به ۱۲ هزار متر مربع می‌رسد که بنای کاروانسرا با وسعتی حدود هشت هزار متر مربع در میان آن احداث شده است. این بنای قدیمی دارای ۴۳ حجره، ایوان شاه نشین، حیاط خلوت و هشت شترخانه، دارای منظر شاهی و دو مغازه برای نگهداری کالا، حمام و مسجد است.

ساختمان کاروانسرا روی پایه‌های اولیه بنا دوباره ساخته شده و قسمت‌های تغییر یافته بنا از روی آجرهای دوره سلجوقی، عهد صفویه و قاجاریه به خوبی مشهود است و بنای فعلی عبارت است از تلفیق بنای ساسانی تغییر شکل یافته در دوره سلجوقی، با بنایی که در دوره صفویه به شکل کاروانسرای چهار ایوانه بازسازی شده است، در ورودی بنا رو به جنوب و پلان بنا مربع است. کاروانسرا دارای شش برج می‌باشد که چهار برج به قطر شش متر در گوشه‌ها و دو برج نیمه مدور در طرفین ورودی قرار دارد.

مجموع مساحت این دژ و ملحقات آن در خارج از کاروانسرا شامل بنای مخروبه خشتی کنار کاروانسرا، کوره آجر پزی، آب انبار و قبرستان حدود ۱۹ هکتار است.

ستون‌های مستحکم و با ابهت این کاروانسرای گویای ایستادگی‌اش در طول دوران تاریخی است که در برهه‌ای از زمان کاروان‌هایی در گذر از جاده‌های سفر به این کاروانسرای بین راهی رسیده‌ و ساعاتی اقامت کرده‌اند.

معماری شگفت‌انگیز کاروانسراهای تایخی یادگاری از ذوق هنر معماران، بنایان و استادکارانی است که در دوره‌های مختلف تاریخی هنرنمایی کرده‌اند و این چنین آثاری را از دل تاریخ برای نسل‌ها به یادگار گذشته‌اند.