یکی از جشن‌های به جامانده از دوران باستان عید بازگشت به زندگی در طبیعت یا همان عید نوروز است. ایران کشوری با تنوع قومی بسیار است کرد، لر، بلوچ و... همه کم و بیش آداب قبل از رسیدن سال نو را می‌دانند و از ماه‌ها قبل برای اجرای شان برنامه ریزی می‌کنند.

اقوام کرد به عنوان یکی از اقوام اصیل ایرانی، جشن نوروز را با شکوه خاصی برگزار می‌کنند و در بزرگداشت این جشن باستانی آیین‌ها و آداب و رسوم ویژه‌ای را برپا می‌دارند که نشانگر سابقه تاریخی و فرهنگی این قوم است.

تحقیقات مورخان و آثار کشف شده باستان شناسان حاکی از آن است که منطقه مهاباد از سده‌های هزاره اول قبل از میلاد یکی از مناطق مسکونی ایران باستان بوده است. شهری کردنشین که از تاریخ پیدایش آن حدود چهارصد سال بیش نمی‌گذرد.

مردم کرد زبان مهاباد هر سال با برگزاری آیین‌های ویژه‌ای به استقبال سال نو رفته و با شرکت در این آیین‌ها سال جدید را آغاز می‌کنند.

نوروز نخستین روز بهار است که طبیعت از خوابی طولانی بیدار میشود و جانی دوباره می‌گیرد. 

به عقیده گذشتگان نوروز پس از غلبه کیومرث بر اهریمن روز پیروزی کاوه آهنگر بر ضحاک پادشاه ظالم و ستمگر هم هست. به هرحال شب آخرین روز سال مردم برحسب سنت‌های دیرین با برپایی آتش در داخل شهر و بربلندی ها، نوروز را جشن می‌گیرند.

آیین‌های سنتی نوروزی در مناطق کرد نشین با محور شناساندن فرهنگ فولکلور

مراسم کوسه به داس

کوسه به داس از جمله مراسم‌های سنتی این منطقه که شادی را به همگان هدیه می‌دهد، رسمی قدیمی که زنده شدن دوباره طبیعت وسرسبزی را مژده می‌دهد.

ناصر صدفی رئیس اداره میراث فرهنگی و گردشگری مهاباد در این باره به خبرنگار ما گفت: مراسم کوسه به داس از جمله بازی‌ها و نمایش‌هایی است که توسط گروه‌های ۲ تا ۶ نفره در شب عید برگزار می‌شود.

وی اضافه کرد: در این رسم قدیمی دسته‌ای از جوانان با هم جمع شده و یکی از آن‌ها لباس خاصی را پوشیده، روی صورتش را نقاشی کرده و ریش و سبیل انبوهی گذاشته و برخی آن را شبیه پیرمردی با مو‌های سفید، عروس و داماد، شبیه میمون و دیگر حیوانات آماده می‌کنند و به در خانه‌ها می‌روند و با نواختن ساز‌های محلی دف و دهل شعار کوسه هاتوه بو هیلکه خاوه ن مال زو به ریی که، (کوسه برای گرفتن هدیه آمده صاحب خانه هدیه را بهش بده) از صاحب خانه تقاضای عیدی می‌کنند.

مردم نیز در مقابل به استقبال کوسه شتافته و هدایایی به مناسبت نوروز مانند انواع خشکبار، روغن، کره و تخم مرغ هدیه می‌دهند.

مراسم بوکه بارانه

آیین زیبای باران خواهی یکی از سنت‌های قدیم ایرانیان در مناطق کردنشین با عنوان بووکه بارانه (عروس باران) که در برخی از مناطق روستایی در هنگام بروز خشکسالی و سال‌هایی که میزان بارندگی کم است با شور و اشتیاق خاصی برگزار می‌شود «بووک» به معنی عروس و عروسک است.

در مراسم بووکه بارانه بچه‌ها با کمک مادر و مادربزرگ‌های شان عروسکی با تکه پارچه‌هایی با رنگ شاد و چوب درست میکنند و سپس آن عروسک را در دست می‌گیرند برای آمدن باران در محله‌های روستا می‌گردند و شعر
گول و گه نم گشت سیساوبوو
مات و غه مین دایک و باوکمان
ده سیان ئه گرت به ره و ئاسمان
ئه‌ی خوا هاوار بو باران
بووکه بارانه بووکه بارانه
بووکه بارانه ئاوی ده وی
را می‌خوانند.

هنگام عبور «بووکه باران» از کوچه‌ها اهالی بر آن عروسک آب می‌پاشند به نیت این که باران و گندم در آن سال فراوان باشد. اهالی هدایایی مانند تخم مرغ، پول و یا گردو به دختران می‌دهند. دختران پس از گذراندن بووک (عروسک) از همه کوچه‌ها آن را به قبرستان و یا زیارتگاه موجود در روستا می‌برند، سپس آن را می‌سوزانند و یا به آب می‌اندازند و هدایای جمع‌آوری شده را بین خود تقسیم می‌کنند.

بوکه بارانه، در میان مردم مناطق کُردنشین، نمادی برای دفع بلای خشکسالی، عروسکی برای دعا و نیایش جمعی مردم به درگاه پروردگار، تقویت روحیه تعاون و سهیم شدن کودکان در فرهنگ رسوم و باور جامعه است.

مراسم بیلن دانه

جشن باشکوه بیلن دانا از آیین‌های پیشواز برای عید باستانی نوروز بوده و آتش به عنوان عنصر اصلی این سور است که برگزار کنندگان آن که بیشتر جوانان هستند.

در این مراسم هیزم‌ها را در محوطه‌ای جمع و چهار بیل چوبی (پارو) برای آتش زدن در وسط تله هیزم‌ها قرار می‌دهند.هر کدام از بیل‌های چوبی در این آیین نمادی از چهار محصول (گوشت، آب، نان و بلوط) است.

پس از روشن کردن آتش هر بیلی که زودتر از دیگری بسوزد و به سمت نماد‌های دیگر خم شود اهالی می‌پندارند که در سال آینده آن محصول پر رونق‌تر از دیگری است.

گوشت به نشانه ازدیاد دام، آب به نشانه سالی پر آب، نان به نشانه افزایش رزق و روزی و میوه درخت بلوط به نشانه افزایش محصولات جنگلی هستند.

این مراسم در واقع شکرگزاری برای گذشتن از سرمای سخت کوهستان و همچنین طلب زیادت روزی در سال پیش روی است و برخی از کارشناسان معتقدند تاریخ زایش و خاستگاه رویش این جشن به همان دوران حدود سه تا چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح در منطقه زاگرس بر می‌گردد.

هیلکه شکینه (تخم مرغ شکستن)

هیله مارانی " تخم مرغ شکستن یکی از بازی‌هایی است که در دوران قدیم رواج بسیاری داشت. یکی از هدایایی که درسال جدید می‌دهند تخم مرغ است. برای هدیه دادن آن ابتدا تخم مرغ را در پوست پیاز وآب می‌جوشانند تا تخم مرغ کاملا قرمز رنگ و پخته شود، آنگاه آن را هدیه می‌دهند.

لی لی کارشناس باستان شناسی مهاباد در این باره به خبرنگار ما گفت: این بازی به صورت برد و باخت انجام می‌شد و در هر مرحله دو نفر با هم روبرو می‌شدند هر کدام از طرفین تخم مرغی را محکم در دستش نگه می‌داشت به طوری که یک سر تخم مرغ به طرف بالا باشد و دیده شود سپس فرد دیگری تخم مرغ خود را از طرف سر آن به تخم مرغ طرف مقابل می‌زد اگر تخم مرغ یکی از آن‌ها ترک بر می‌داشت این بار دو سر دیگر تخم مرغ را به هم می‌زدند اگر این بار نیز همان تخم مرغ ترک بر می‌داشت صاحب این تخم مرغ بازنده محسوب می‌شود و باید تخم مرغ خود را به طرف مقابل بدهد و اگر هر دو ترک برمی داشتند آن طرفی بازنده محسوب می‌شد که تخم مرغش بیشتر شکسته باشد به این طریق یک فرد ممکن بود در روز چند تخم مرغ را صاحب شود.

مراسم حلاوه ملاوه

حه لاوه ملاوه یک اسم یا یک عبارت است که در زبان کردی معنای خاصی ندارد و اصطلاحی است که کودکان برای گرفتن عیدی خود از خانواده‌ها آن را به کار می‌برند. آیین دیرینه هه لاوه ملاوه یک مراسم خاص نوروزی مناطق کردنشین است که ویژه کودکان و نوجوانان بوده و در روز‌های پایانی سال برگزار و حال و هوای دیگری به این مناطق می‌بخشد.

کارشناس باستان شناسی مهاباد همچنین گفت: حه لاوه ملاوه" از ساعات اولیه صبح آخرین روز سال آغاز می‌شود و تا غروب ادامه دارد قبل از شروع این مراسم بیشتر خانواده‌ها نیز تدارکات خاصی را برای این روز انجام می‌دهند و هدایایی از قبیل بیسکویت، آب نبات، شیرینی، تخم مرغ رنگ شده و سکه را به اندازه مورد نیاز تهیه می‌کنند.

مهابادی‌ها با آیین حه لاوه مه لاوه به استقبال از نوروز می‌روند و کودکان و نوجوانان به در خانه‌ها رفته بدون آنکه در خانه‌ها را بزنند با صدای بلندی فریاد می‌زنند.

حه لاوه مه لاوه، بیستانی سوور و ساوا، کورتان ببی به زاوا، کچ تان نه بی به چاوا، شتیک مان بو بخنه بن تاوا ((هه لاوه مه لاوه، بوستان تان سرسبز و آباد، پسرتان داماد شود، دخترتان چشم نخورد، چیزی برایمان بیاور))

کاک رحمان یکی از اهالی روستا اگریقاش مهاباد به خبرنگار ما می‌گوید: در روستا‌ها جوانان و نوجوانان این کار را در شب هنگام انجام می‌دهند بطوری که سطل‌های تزیین شده یا کمربند‌هایی را از محل نورگیر یا تنورک سقف بام خانه‌های روستایی که برای ورود نور و خارج شدن هوای نامطبوع تعبیه شده است آویزان می‌کنند.

خانواده‌ها هدایای نوروزی را که اغلب تخم مرغی رنگ شده با پوست پیاز و یا تنقلات و پول است را برایشان در داخل سطل گذاشته یا به کمربند می‌بندند و شخص آن را بالا می‌کشد، این آیین با همان شعار و به صورت فردی و دسته جمعی اجرا می‌شود.

مراسم میر نوروزی (میر میرن یا امیر بهاری)

مراسم میر نوروزی در بیشتر شهر‌های ایران برگزار می‌شود. یکی از مراسم‌های این منطقه که از دیرباز در میان کرد‌ها رواج دارد و هر سال به مناسبت فرا رسیدن نوروز با تشریفات شکوه خاصی برگزار می‌شود "میرمیرین" یا امیر بهاری است.

(میر میرن) مراسمی است که در آن فردی برای حکومت در روز نوروز از میان عامه مردم انتخاب می‌شود؛ و اگر کمترین خنده یا تبسمی از او دیده شود با خشونت تمام از مسند حکومت کنار می‌رود و از سوی مردم تنبیه خواهد شد. این پاداش باید برای دربار خود افرادی را به عنوان خدمه حکومت انتخاب کند. این افراد عبارتنداز:

(کونه وزیر) کهن وزیر که مشاور میر است واز میان پیرمردان نکته پرداز انتخاب می‌شود. وزیر دست راست که مامور اجرای اوامر عادی می‌باشد. وزیر دست چپ که مامور اجرای دستور‌های غیر عادی وسخت است. میرزا که باسواد است و سمت منشی گری را برعهده دارد. مردی که تشریفات دربار را به جا می‌اورد.

ویشکه رین که لباسی از پوست حیوانات می‌پوشد. افرادی باسمت‌های خدمتگزاران وخنجر گزاران و نوازندگان و آرامشگران محلی در دستگاه امیر گرد هم می‌ایند.

ویشکه رین که لباسی از پوست حیوانات پوشیده و لودگی می‌کند افرادی با سمت‌های خدمتگزاران و خنجر گزاران و نوازندگان و ارامشگران محلی، که در دستگاه امیر گرد هم می‌آیند.

میر نوروزی همراه با خدم و حشم خود در محله‌های مختلف شهر یا روستا دور می‌زدند ودر هر جا فرمانی صادر می‌کردند.

بیشتر این فرمان‌ها بخصوص در روستا‌ها به ازدواج جوانان مربوط می‌شود که در واقع بازگویی خواسته دل خودشان در قالب مراسم میر میرین است، یا برای کینه زدایی و برقراری صلح و صفا به طرفین دعوا دستور‌هایی می‌دهد و بخشی از فرمان‌ها نیز جنبه هزل و مطایبه دارد.

اگر دولت میر میرین در پناه چهره عبوس او تا پایان نوروز ابقاء شود، در روز آخر مردم برای چیرگی لبخند بر آن چهره سنگ تمام می‌گذارند تا در میان خنده و ولوله همه دولت و دستگاه او را بر هم زنند؛ بنابراین میر میرین در اولین فرصت گریخته و به خانه یکی از بزرگان یا قاضی پناه می‌برد و به این ترتیب نشان می‌دهد که حکم میر نوروزی بیش از پنج روزی نیست.

تدارکات اسکان بیش از هزار نفر مسافر نوروزی در مهاباد

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری وصنایع دستی مهاباد گفت: برای اسکان بیش از هزار نفر روز مسافر در این شهرستان، تدارکات دیده می‌شود.

شهرستان مهاباد در جنوب آذربایجان غربی و ۱۱۶ کیلومتری مرکز استان واقع شده و یکی از شهر‌های کردنشین این منطقه به شمار می‌رود و مهمان نوازی کرد‌های غیور زبانزده خاص و عام است.

هر چند تعدادی از این آداب هم اکنون تا حدودی زیادی رنگ باخته و نیاز است برای احیای آن و آشنایی نسل جوان با این فرهنگ ها، جشنواره‌ها یا همایش‌هایی در سطوح مختلف برگزار شود

با این حال گردشگران با آمدن به مناطق کردنشین به ویژه مهاباد می‌توانند به فراخور زمانی که میمانند این آیین‌ها را از نزدیک مشاهده کنند و از سفرخود به این خطه از کشورمان لذت ببرند.

گزارش از سپیده خشمن