خواف پیش از اسلام جزوی از قلمرو پارتیان بوده و سابقه تاریخی آن به چندین هزار سال قبل می‌رسد که در عهد اشکانیان و ساسانیان جزو شهر‌های آباد ایران بود، اما امروزه وسعتی حدود یک دهم خواف آن روزگار را دارد.

این شهرستان مرزی از شمال به شهرستان رشتخوار، از شرق به کشور افغانستان و شهرستان تایباد، از جنوب به شهرستان قاین در خراسان جنوبی و از غرب به شهرستان‌های گناباد و تربت حیدریه محدود می‌شود.

شهرستان خواف در طول تاریخ محل عبور شاخه‌ای از جاده ابریشم به طول ۱۰ هزار کیلومتر بوده است که در قرن اول قبل از میلاد، پایتخت چین را از طریق هرات به ایران متصل می‌کرده است.

آسباد‌های خواف، آمیزه‌ای از خلاقیت و هنر

موقعیت شهرستان خواف و بادخیزی منطقه، به ویژه وزش باد‌های ۱۲۰ روزه از آن، مردم این شهرستان را از دیرباز بر آن داشته است تا آسباد (آسیاب‌هایی که با بهره‌گیری از نیروی باد فعالیت می‌کردند) برای خرد کردن گندم و تهیه نان استفاده کنند.

از مجموع ۲۰۰ آسباد شناسایی شده در مناطق شهری و روستایی شهرستان خواف، اکنون ۱۳۰ فقره باقی مانده و ۷۰ آسباد به مرور زمان تخریب شده است، که در سالیان اخیر مرمت آسباد‌های باقی مانده در دستور کار اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری این شهرستان قرار داشته است.

آسباد‌های خواف، که عمدتا در منطقه "نشتیفان" این شهرستان متمرکز است، در حقیقت آمیزه‌ای از هنر، صنعت، فناوری، هوش و ذکاوت نیاکان و پیشینیان ما به شمار می‌رود که همچون نگینی در مرکز جاذبه‌های تاریخی این شهرستان می‌درخشد.

آسباد در حقیقت ابزار آرد کردن گندم با استفاده از نیروی باد است و آسباد‌های نشتیفان در شهرستان خواف خراسان رضوی از بزرگترین مجموعه‌های خشت، گل و چوبی تاریخی ایران و قدیمی‌ترین مجموعه آسبادی جهان محسوب می‌شوند، که سنگ بنای آن‌ها در این منطقه پیش از اسلام گذاشته شده و در ادوار بعدی تجدید بنا شده و توسعه یافته اند و در واقع از آسباد می‌توان به فناوری بدیع ترکیب هنر و باد، در خرد کردن گندم به منظور تهیه گندم یاد کرد.

در روزگار و مکانی که هیچ نیروی خاصی برای برطرف کردن نیاز‌های بشر وجود نداشته است، مهار باد و استفاده از آن برای آرد کردن گندم، سبب افزایش کارایی آسباد‌های خواف و از جمله در شهر نشتیفان شده است.

ثبت جهانی آسباد‌های نشتیفان، در گرو رفع مشکلات حریم

ثبت آسباد‌های نشتیفان خواف، به عنوان دومین مورد از آثار تاریخی خراسان رضوی، بعد از قنات "قصبه" گناباد، در فهرست آثار جهانی سازمان یونسکو، از سال‌ها قبل مطرح و مورد توجه بوده است، ولی تاکنون به دلیل مشکلاتی از جمله وجود ساخت و ساز‌های غیرمجاز در حریم آن هنوز روی تحقق نیافته است.

محمود باعقیده  رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خواف وجود برخی از ساخت و ساز‌های مسکونی و صنفی را از موانع اصلی ثبت آسباد‌های نشتیفان این شهرستان در فهرست آثار جهانی برشمرد.

او افزود: تغییر کاربری واحد‌های مسکونی موجود و متناسب سازی آن با فرایند جذب گردشگر و انتقال صنوف واقع در حریم آسباد‌ها به نقاط دیگر، از جمله اقداماتی است که این اداره برای برطرف کردن مانع پیش روی جهانی شدن این آثار تاریخی، به صورت جدی دنبال می‌کند.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خواف ادامه داد: بر این اساس به جای انتقال واحد‌های مسکونی ساخته شده در حریم آسباد‌های نشتیفان به دیگر نقاط، که نیازمند صرف هزینه‌های زیاد است، سعی شده تا این واحد‌ها با حفظ اصالت تاریخی خود و یا ایجاد مراکز رفاهی و تبدیل به موزه‌های گندم و صنایع دستی، به مکان‌هایی جذاب برای گردشگران داخلی و خارجی تبدیل شود.

باعقیده بیان کرد: برخی صنوف غیرمرتبط با این مجموعه نیز از محدوده آسباد‌های نشتیفان به مناطق دیگر منتقل شد، که پیگیر انتقال دیگر صنوف واقع در این محدوده نیز هستیم.

تفاهم‌نامه همکاری بین میراث فرهنگی و مرکز تحقیقات کشاورزی

بسترسازی و انجام امور مقدماتی برای ثبت آسباد‌های نشتیفان در فهرست آثار جهانی، نیازمند همکاری‌هایی است که امضای تفاهم‌نامه سه‌جانبه بین میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان خراسان رضوی و پایگاه میراث فرهنگی آسباد‌های ایران با این هدف صورت گرفته است.

او تصریح کرد: همکاری و مشارکت در زمینه‌های علمی، پژوهشی، مشاوره‌ای و کارآفرینی در حوزه نفوذ آسبادها، به عنوان یک عنصر مهم در بخش میراث کشاورزی و اهمیت پژوهش و معرفی و نقش عملکرد اجتماعی و اقتصادی گذشته آسباد‌ها در منطقه خواف، از محور‌های اصلی این تفاهم نامه است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خواف تاکید کرد: توجه به موضوع حفاظت کالبدی و ساختاری آسبادها، بهره‌برداری بهینه از این آثار و لزوم ساماندهی و نمایش استاندارد محتویات مرتبط با آسباد‌ها (گندم و جو) به عنوان غلات حیاتی و موثر در معیشت و زندگی مردم قرون گذشته، از دیگر محور‌های تفاهم نامه مزبور است.

باعقیده اظهار کرد: موضوعات این تفاهم نامه محور اصلی فعالیت‌های اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خواف در سال جاری و سال آینده است و از همه ظرفیت‌های موجود برای رفع مشکلات زیرساختی به منظور سرعت‌بخشی به روند ثبت آسباد‌های نشتیفان در فهرست آثار جهانی استفاده می‌شود.

او با اشاره به اینکه ثبت آسباد‌های نشتیفان خواف در فهرست آثار جهانی، اولویت نخست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خواف است، ابراز امیدواری کرد که با رفع موانع موجود و ایجاد بستر‌های لازم، شاهد تحقق این امر مهم در آینده نزدیک باشیم.

تخصیص ۲ میلیارد ریال اعتبار برای مرمت آسباد‌های خواف

از مجموع ۲۰۰ آسباد در نقاط مختلف شهری و روستایی خواف ۷۰ اثر به تدریج و در سده‌های گذشته تخریب شده است، اما حدود ۱۳۰ آسباد همچنان ماهیت اصلی خود را حفظ کرده اند که برخی از آن‌ها هنوز در زمینه خرد کردن گندم و تهیه آرد فعالیت دارند.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خواف با بیان اینکه از مجموع آسباد‌های این شهرستان ۲۸ آسباد در داخل محدوده مرکزی شهر خواف قرار دارند، ادامه داد: امسال ۲ میلیارد ریال اعتبار برای مرمت تعدادی از این آسباد‌ها اختصاص یافت که با صرف اعتبار فوق، مرمت پنج آسباد در دستور کار قرار گرفت.

باعقیده بیان کرد: از این میزان اعتبار یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون ریال ریال تاکنون تخصیص یافته و بقیه نیز در آینده نزدیک تخصیص خواهد یافت.

منبع: ایرنا