کتاب، دوست و یاور همیشه مهربان که از هفت سالگی دست ما را می‌گیرد و تا پایان عمر ما را منتفع می‌سازد. کتاب از دیرباز به عنوان بهترین منبع آموزش و بهترین وسیله برای انتقال علوم و تجربیات از نسلی به نسل‌های بعد شناخته می‌شود.

بیشتربخوانید

• دلبستگی به «نت» دلزدگی از «کتاب»

کتاب به دلیل فراوانی و سهل الوصول بودن، پدیده جذابی برای آموزش بوده و در سده‌های اخیر همواره دارای مقام و ارزشی معنوی در بین تمام مردم جهان بوده است.

کتاب‌ها با توجه به موضوعات و ساختار مشخصی که دارند بین گروه‌های اجتماعی مختلف مردم طبقه‌بندی شده و جایگاه خاص خود دارند. انواع گروه‌های کتب درسی، ریاضیات، تاریخ و جغرافیا، رمان و انواع داستان‌ها و خاطره‌ها در چهارچوب کُتبی با طرح و جلد‌های زیبا و خوش رنگ و لعاب، مخاطب را مسحور خود کرده و شیوایی بیان آن‌ها با اشتیاق و ذوق نویسنده و طراحان، مطالعه و خوانش کتاب را برای مخاطبان لذت بخش می‌سازد.

کتاب، با تمام ویژگی‌های مثبت و اعجاب‌آور خود سعادت خواننده را می‌طلبد و او را از علوم مختلف آگاه می‌سازد. اما حدود دو دهه است که میزان مطالعه در جامعه ایرانی کاسته شده و کتاب، این یار همیشه مهربان جای خود را به موبایل، تبلت یا کامپیوتر داده است. این اتفاق علاوه بر پیشرفت تکنولوژی و تغییر در سبک زندگی همه ما دلایل متعدد دیگری نیز دارد.

در این گزارش سعی بر این شده تا با استناد بر سخنان شهروندان و مسئولین امرِ شهرستان اردبیل، مقدار سرانه مطالعه و دلیل کاهش آن را جویا شده و به بررسی محدودیت‌های نفی کننده آحاد مردم از مطالعه بپردازیم.

علت اول: زمان کافی برای مطالعه ندارم!

شرایط امروزه کشور به دلیل وجود تحریم‌ها و مشکلات متعدد اقتصادی و نبود بازده مالی مناسب یا به قول قدیمی‌ها «جور نیامدن دخل و خرج» باعث شده تا دیگر مانند گذشته (حداقل دو دهه گذشته) عموم مردم رغبت و میلی به مطالعه از خود نشان نداده و درگیر مسائل روزمره کاری و مشغولی‌های گذران زندگی باشند.

پرس‌وجو‌های اعمال شده از کثرت افراد جامعه در شهرستان اردبیل این آمار را به رقم می‌رساند که متاسفانه بیش از ۶۰ درصد افراد حاضر در جامعه یعنی حدودا ۲ نفر از هر ۳ نفر، فرصت و زمان کافی برای مطالعه نداشته یا با محدودیت‌های مختلفی مواجه هستند.

روزانه بیش از ۱۲ ساعت کار در محیط بیرون از منزل و نبود فرصت کافی برای استراحت یا حضور در جمع خانواده، پاسخی است که از اکثر شهروندان به دست می‌آید.

علت دوم: اشتیاق و تمرکز لازم برای مطالعه از بین رفته است!

تورّم غیرقابل باور کشور در یک دهه گذشته نه تنها مردم را از لحاظ اقتصادی تضعیف کرده بلکه اشتیاق لازم آن‌ها برای امور عادی زندگی را نیز سلب کرده است. کتاب خواندن و انگیزه مطالعه و سوادآموزی نیز یکی از همین مسائل است.

سرپرست خانواده ترجیح می‌دهد به جای چند ساعت استراحت یا رسیدگی به امور شخصی، اضافه‌تر کار کند تا مخارج و مایحتاج زندگی را در سطح مطلوب تامین کند. از طرف دیگر این دانش‌آموزان و دانشجویان هستند که بیش از هر قشر دیگری تقاضای کتاب می‌کنند و مشتاق مطالعه هستند، اما این نسل جوانِ پویا و شاداب نیز با مشاهده سختی‌های زندگی خانواده و فشار اقتصادی- اجتماعی حاکم بر جامعه، انگیزه و نشاط اولیه خود را از دست داده و با ذکر تاسف، کار کردن، پول درآوردن و پس‌انداز کردن را به مطالعه درسی یا غیردرسی ترجیح می‌دهد.

علت سوم: کتاب خیلی گران شده!

دیگر دلیل مهمی که میزان مطالعه در یک دهه گذشته را بسیار کاهش داده، افزایش قیمت کاغذ و متقابلا تاثیر آن بر قیمت کتاب بوده است. با افزایش تحریم‌ها، ارزش کاغذ نیز مانند خیلی دیگر از کالا‌های مصرفی روزانه شهروند ایرانی، سربه فلک کشیده و در کنار تاثیر منفی آن بر صنایع تولیدی نظیر چاپخانه‌ها یا نشریه‌ها، ضربه جبران ناپذیری به قسمت فرهنگی کشور وارد کرده است.

از همین رو با پرس‌و‌جو‌هایی که از چند تن از دانشجویان اردبیلی داشتم متوجه شدم که با افزایش قیمت کتاب، علاقه‌مندان همیشگی این یاور مهربان، کتاب‌های الکترونیکی را به کتاب‌های فیزیکی با قیمت سرسام‌آور ترجیح داده و به ناچار مجبور به خواندن کتاب در موبایل یا لپتاب شده‌اند.

موارد فوق از جمله مهم‌ترین دلایلی است که طبق تعاریف اصحاب مختلفِ مشاغل و اقشار مردم در شهرستان اردبیل به ثبت رسیده‌اند. با استناد بر گفتگو‌های انجام یافته و طبق آمار، دلایل تضعیف سرانه مطالعه در بین مردم ریشه در موارد فوق دارد. حال سوال اساسی این است که، «چگونه می‌توان با برطرف ساختن نقوص فوق، میزان سرانه مطالعه در بین مردم را افزایش داد»؟.

کتابخانه‌ها یکی از ارکان اصلی مطالعه در بین آحاد مردم بوده و همواره نقشی پررنگ در میزان علم و سوادآموزی ایفا می‌کنند. کتابخانه‌ها به دلیل جامع بودن منابع و امتیازات خاصی که نسبت علاقه‌مندان می‌سازند، تاثیر به سزایی بر افزایش میزان مطالعه در بین مردم دارند.

بر همین اساس گفت‌وگویی با مدیرکل کتابخانه‌های اردبیل داشتم تا آمار دقیق مراجعه به کتابخانه‌ها و شرایط حاکم بر آن را جویا شوم.

پروانه رضاقلیزاده مدیرکل کتابخانه‌های استان اردبیل در خصوص میزان مراجعه شهروندان به کتابخانه‌ها گفت: «میزان عضویت»، «میزان امانت» و «میزان مراجعه» سه شاخص هستند که در این حوزه استفاده می‌شود. برای نمونه، مراجعه روزانه به کتابخانه مرکزی استان، به‌طور متوسط ۷۰۰ تا ۸۰۰ نفر است و یک چهارمِ این مراجعان، یعنی حدود ۲۰۰ نفر کتاب به امانت می‌برند.

با محاسبه این ارقام برای ۲۵ روز، عدد تقریبی برای میزان مراجعه و امانت ماهانه این کتابخانه را نشان می­‌دهد که ۲۰ هزار مراجعه و ۵ هزار نسخه امانت کتاب است.

اردبیل از لحاظ سرانه کتابخوانی در جایگاه متوسط کشوری قرار دارد

رضاقلیزاده سرانه مطالعه در استان اردبیل را در متوسط عنوان کرد و ادامه داد: آخرین آماری که مرکز آمار کشور اعلام کرده مربوط به سال ۱۳۹۹ است که بر اساس نتایجی که از بررسی میزان مطالعه افراد ۱۵ سال به بالا در کشور صورت گرفته، سرانه مطالعه این افراد ۸ ساعت و ۱۸ دقیقه در ماه برآورد شده است که اگر روزانه محاسبه کنیم، ۱۶ دقیقه و ۳۶ ثانیه می‌شود. این رقم، میزان متوسط کشوری را نشان می‌­دهد و در استان­‌های مختلف، اندکی بیشتر و کمتر است.

وی افزود: استان ما اگر در رده‌­های بالای جدول نباشد، در رتبه­‌های پایین هم نیست و وضعیت استان اردبیل را باید تقریباً نزدیک به متوسط کشوری دانست. باید توجه داشت که تفسیر این آمار و تمرکز بر جزئیات آن از منظر‌های گوناگون، نتایج مختلفی به دست می­‌دهد که موضوع بحث ما نیست و مجالی فراخ­تر می‌­طلبد.

همه مردم می‌توانند از کتابخانه‌ها استفاده کنند

رضاقلیزاده در پاسخ به این سوال که عمدتا مراجعه کنندگان به کتابخانه‌ها از چه گروه سنی تشکیل شده‌اند، گفت: پسوند «عمومی» برای کتابخانه‌­ها نشان­دهنده این است که همه اقشار و طبقات اجتماعی به کتابخانه­‌ها مراجعه می­‌کنند و ما محدودیتی در این زمینه نداریم.

از نوسوادان تا دارندگان مدرک دکتری (PH.D)، از کودکان تا میانسالان و بازنشستگان، از دانش‌آموزان و دانشجویان تا صاحبان مشاغل آزاد و کارگران، از ورزشکاران تا اقشار آسیب­‌پذیر و معلول نظیر نابینایان و ناشنوایان که ما برای آن­ها بخش‌­ها، منابع و امکانات ویژه­ای ایجاد کرده‌ایم، همه و همه عضو فعال کتابخانه­‌های عمومی هستند.

مدیرکل کتابخانه‌های استان اردبیل تصریح کرد: البته نباید حضور پررنگ سه گروه «کودک»، «دانش‌­آموز» و «دانشجو» را نادیده گرفت. اغلب اعضای ما چه برای استفاده از سالن­‌های مطالعه و اتاق­‌های مطالعه انفرادی و چه برای دریافت منابع مکتوب و دیجیتالی از میان این سه قشر هستند.

باید توجه ویژه‌ای به کتابخوانی بخش کودک و نوجوان داشته باشیم

رضاقلیزاده از اجرایی شدن برنامه‌های متنوع برای قشر کودک و نوجوان خبر داد و عنوان کرد: این­‌که بخش ویژه­ای برای گروه سنی کودک و نوجوان در کتابخانه‌­های عمومی ایجاد شده، هم نشان از مراجعه بیشتر این قشر دارد و هم حاکی از توجه و تمرکز کتابخانه­‌های عمومی برای آینده­‌سازی و برنامه­‌ریزی بلندمدت برای ساختن نسلی کتاب­خوان است.

وی بیان کرد: برنامه‌­هایی که در بخش­‌های کودک برای اعضا اجرا می­‌شود، در پرورش صحیح شخصیت کودکان، عادت­ دادن آن­‌ها به مطالعه و همچنین در تکوین و تقویت باور‌های مبتنی بر فرهنگ اسلامی- ایرانی نقش اساسی دارد.

مدیرکل کتابخانه‌های استان اردبیل اظهار کرد: برگزاری دوره‌­های آموزشی متنوع در رشته­‌های هنری و ادبی ضمن حرفه­‌آموزی و استعدادپروری، به تقویت روحیه مطالعه و پژوهش آن­‌ها نیز کمک می­‌کند. اگر بخواهم در یک کلام بگویم، کتابخانه­‌های عمومی بیشتر توان خود را مصروف گروه سنی کودک و نوجوان می­‌کند، چون همه پیمایش­‌ها و پژوهش­‌ها بر این دلالت دارد که مطالعه، امری نیازمند تمرین و ممارست است و مناسب­‌ترین سن برای نهادینه­‌کردن عادات و خصایل نیکو دوره کودکی و نوجوانی است.

رضاقلیزاده اذعان داشت: ما می‌خواهیم نسل فردا، خلأ‌ها و کمبود‌های نسل­‌های گذشته را در امر سواد عمومی، حقوق و آداب شهروندی، همدلی با فرهنگ اسلامی- ایرانی و ... نداشته باشد؛ بنابراین ضروری است تا آن­ها را در گام نخست به مطالعه کتاب عادت دهیم و در گام‌های بعدی سیر مطالعاتی آن­‌ها را در بستر‌های مهم و اصولی هدایت کنیم.

کتابخانه‌­ها از نظر سخت­‌افزاری نیازمند اختصاص اعتبار است

وی افزود: بهبود شرایط کتابخانه‌­ها از نظر سخت­‌افزاری نیازمند اختصاص اعتبار است. با افزایش اعتبارات، ما فضای مطالعاتی، منابع به‌­روز و مورد نیاز، امکانات کتابخانه‌ه­ای و... را تأمین کرده و بویژه در مناطق کم­‌برخوردار توسعه خواهیم داد.

مدیرکل کتابخانه‌های استان اردبیل اضافه کرد: در کنار این نباید از وجه نرم‌­افزاری غفلت کرد. آموزش مستمر کتابداران، جذب و پرورش نیرو‌های کارآمد، هدایت سرمایه انسانی در مسیر اهداف تعیین­‌شده و... امری است که نیازمند برنامه‌­ریزی‌­های کوتاه، میان و بلندمدت است.

رضاقلیزاده گفت: یکی از اهدافی که در توسعه کتابخانه­‌های عمومی بدان توجه می‌شود، در دسترس بودن کتاب برای کلیه شهروندان است. گاهی برای تحقق این امر، لازم است در روستا‌ها به ساخت کتابخانه مبادرت کنیم و گاهی می­‌توان با کتابخانه سیار و در سال­‌های اخیر ایجاد «پیشخوان خدمات کتابخانه‌ه­ای» به این هدف دست یافت.

هوشمندسازی کتابخوانی مفید است یا مضر؟

وی استفاده از کتاب‌های مجازی را اقدامی مثبت برای آموزش دانست و گفت: به موازات پررنگ شدن نقش تکنولوژی و تجهیزات رایانه‌ه­ای و امکانات دیجیتالی در دهه گذشته، استقبال از انواع جدید کتاب­‌ها و مقالات و منابع اطلاعاتی نظیر صوتی و پی­دی­اف و مطالعه آنلاین و نرم‌افزاری و... افزایش پیدا کرده است.

مدیرکل کتابخانه‌های استان اردبیل بیان کرد: باید اعتراف کرد که در بسیاری موارد، این اشکال جدید امکان مطالعه را تسهیل کرده­‌اند و از این منظر ارزشمند هستند، اما باید توجه داشت که در سراسر دنیا رسالت اصلی کتابخانه­‌های عمومی جمع‌­آوری، طبقه­‌بندی و حفاظت از میراث مکتوب است.

رضاقلیزاده تصریح کرد: نسخه­‌های متفاوت میراث مکتوب، دستاورد علوم جدید است، اما هرگز جایگزین نسخه اورجینال آن نیست. حداقل این­‌که هنوز برای عبور از نسخه مکتوب و واگذاری همه ­چیز به جانشین‌­های دیجیتالی، نه ضرورتی وجود دارد، نه امکانی و نه حتی ذائقه عموم مردم موافق آن است.

تاثیرگذاری قشر جوان و نوجوان در ترویج فرهنگ کتابخوانی من را مجاب کرد تا گفت‌و‌گویی نیز با یکی از جوانان دوستدار کتاب و کتابخوانی داشته باشم.

عدم جذابیت کتاب‌ها یکی از عوامل کاهش کتاب‌خوانی

امین داداش‌پور، دانشجوی رشته تاریخ دانشگاه محقق اردبیلی و عضو فعالِ کتابخانه مرکزی اردبیل، کمرنگ شدن کمیّت مطالعه در بین هم‌سن و سالان خود را نبود اشتیاق کافی و کمبود جذابیت کتاب نسبت به رسانه‌های نوین دانست و گفت: ظهور تلفن همراه و متعاقبا پدیدار شدن رسانه‌های نوین مثل اینستاگرام و تلگرام تا حد بسیاری بر روحیات و روابط جوان و نوجوان تاثیر گذاشته و به نوعی سبک زندگی همه ما را دگرگون ساخته است.

وی افزود: جوانِ امروزی ترجیح می‌دهد به جای چند دقیقه مطالعه روزانه کتاب، وقت خود را در اینستاگرام صرف کند و مطالب دسته بندی نشده را پسند کند. فضای مجازی علاوه بر بی‌حوصله کردن قشر جوان و نوجوان، لذت مطالعه را نیز از ما گرفته است.

دغدغه‌های مالی و نبود مشوّق عوامل بازدارنده مطالعه است

دانشجوی دانشگاه محقق اردبیلی نقش معلمان و اساتید مدارس و دانشگاه‌ها را در سوق دادن نوجوان و جوان امروزی به مسیر کتابخوانی را موثر دانست و عنوان کرد: سیستم تدریس اشتباه و سخت گیری‌های بیش از اندازه در مدارس و پس از آن، ظهور یک جامعه بزرگ به نام دانشگاه که بیشتر هدف را کسب نمره قرار داده تا ارتقای سطح آموزش، از دلایل مهمی است که ممکن است نسل امروزی را از مطالعه غیردرسی دور سازد.

داداش‌پور ادامه داد: نوجوان و جوان امروزی با تعمیم سیستم آموزشی مدارس و دانشگاه به خوانش کتاب‌های عمومی و غیردرسی، نوعی بیگانگی نسبت به مطالعه در ذهن خود به وجود می‌آورد و این خود سرآغاز دور شدن از خردمندی است. در این بین، اما نقش معلمان و اساتید در رویکردی مثبت بر خلاف سیستم آموزشی اشتباه، بسیار مهم است. آن‌ها باید با تدبیر و درایت خاص خود میل و علاقه به مطالعه را در جوان ایرانی زنده نگه داشته و کتابخوانی را عنصری مثبت برای موفقیت در مراحل زندگی تعریف کنند.

وی افزود: مورد مهم دیگر در کمرنگ شدن کتابخوانی، مشکلات مالی و دغدغه‌های اقتصادی است. فکر و خیال بیش از اندازه به ساختن آینده‌ای رویایی توسط جوان ایرانی، بخش اعظمی از ذهن او را درگیر کرده و فرصت تمرکز روی مطالعه را از او سلب می‌کند. جوان ایرانی و علاقه‌مند به کتابخوانی، زمانی که عزم رفتن به کتابخانه می‌کند، با سیل عظیمی از انتقادات دوستان و همکلاسی‌هایش مواجه می‌شود، این عده سعادت را در کسب ثروت می‌دانند و ممکن است با طرز فکر اشتباه خود، یک عاشق واقعی کتاب را از مسیر مثبتی که در پیش گرفته دور سازند. تاثیر دوستان و افرادی که با آن‌ها مراوده می‌کنیم نیز در شدت این تصمیم‌گیری بی‌تاثیر نخواهد بود.

در گفت‌و‌گوی دیگری که با یکی از دانش‌آموزان دبیرستانی داشته‌ام، نتایج مشابهی به دست آوردم. محمدحسین بابانژاد، دانش‌آموز مقطع دبیرستان، نبود انگیزه و شوق مطالعه را دلیل اصلی دور بودن خود و همکلاسی‌هایش از کتاب دانسته و می‌گوید: فشار اجتماعی و وضعیت اقتصادی خانواده‌ها، تمرکز کافی را از ما گرفته و مشکلات متعددی به وجود آورده است.

وی افزود: ظهور شبکه‌های اجتماعی هم یکی از عوامل دورافتادگی ما از کتاب است، ولی نمی‌تواند عامل اصلی دور بودن از کتاب و مطالعه باشد.

مطالعه باید در بطن فرهنگ ما گنجانده شود

پس از گفتگو با چند تن از جوانان و شنیدن درد و دل‌هایشان از جدا افتادگی با یار دیرین، ریشه مشکل را این بار از شخصی مجرب جویا شدم.

نادر صمیمی، مدرس دانشگاه محقق اردبیلی، مشکل کمبود سرانه مطالعه در استان و خصوصا در کشور را ریشه در فرهنگ ما دانسته و می‌گوید: همان‌گونه که نان و غلات به عنوان اصلی‌ترین منابع غذایی ایرانیان به شمار می‌روند، کتاب و مطالعه نیز باید جایگاه رفیعی در فرهنگ ما داشته و جزو نیاز‌های اساسی ما محسوب شود. از این رو دولت موظف است همان‌طور که به نیاز اساسی نان و غلات سوبسید می‌دهد، هزینه کاغذ، چاپ و انتشار کتاب را نیز مشمول یارانه کند تا قیمت بالای کتاب، باعث فراری شدن علاقه‌مندان از کتاب نشود.

وی افزود: اردبیل به عنوان یکی از کم توسعه یافته‌ترین استان‌های ایران، به دلیل جبر جغرافیایی یا خلق و خوی مردمانش، کمتر اهمیتی به مطالعه و علم‌آموزی داده و این مهم، ریشه در فرهنگ و سبک زندگی ما دارد.

این استاد دانشگاه گفت: با یک نگاه اجمالی به کشور‌های اروپایی، متوجه کمترین تلاش‌های ممکن برای گسترش سرانه مطالعه در کشور خود می‌شویم. کوچکترین مثال برای تشویق به مطالعه در اکثر کشور‌های اروپایی، قرار دادن کتابخانه‌هایی در درون واگن‌های مترو است. مسافران مترو در حدود چند دقیقه‌ای که روی صندلی نشسته‌اند؛ کتاب‌هایی برگزیده و تا رسیدن به مقصد مطالعه می‌کنند. این یک حرکت نمادین برای گنجاندن فرهنگ مطالعه در بطن جامعه است. اتفاقی که به ندرت در کشور ما و به خصوص در استان‌هایی مانند اردبیل رخ می‌دهد.

مطالعه عنصر حیاتی و یکی از اصلی‌ترین منابع سازنده زیرساخت یک ملت به شمار می‌رود. وضع موجود و نگرانی‌هایی که به وجود آمده، زنگ خطری جدی برای نسل آینده به شمار می‌رود.

آینده‌سازان کشور امروزه بیش از هر زمان دیگری از کتاب و مطالعه دور مانده و این موضوع می‌تواند عواقب جبران ناپذیری به بار آورد. امیدواریم با تلاش مسئولین و همّت معلمان و خانواده‌ها، کودک، جوان و نوجوان دوباره به آغوش کتاب بازگردند و مانند سال‌های نه چندان دور، کتاب‌خوانی به یکی از علاقه‌مندی‌های این قشر پرشور به شمار رود.

منبع: فارس