اگر نام ایلامی‌ها را شنیده باشید و کمی با این تمدن باستانی و تاریخ آن آشنا باشید، پس حتما نام چغازنبیل نیز به گوشتان خورده است یا حتی آن را دیده‌اید. محوطه چغازنبیل در واقع یک شهر به‌جای مانده از دوره ایلامی است که ۱۰۰ هکتار وسعت دارد. زیگورات چغازنبیل یا معبد چغازنبیل بنایی مطبق، شگفت‌انگیز، شاخص و مهم‌ترین بنای باقی‌مانده از این شهر باستانی است.

این شهر در نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد به دستور یکی از قدرتمندترین پادشاهان ایلامی ساخته شد و در سال ۶۴۰ پیش از میلاد، به فرمان آشور بانی پال، پادشاه آشوری‌ها در جنگ با هومبان هالتاش، آخرین شاه ایلام ویران شد.

چنانچه در کتیبه‌ای آمده است:من زیگورات شوش را که از آجر‌هایی با سنگ لاجورد لعاب شده بود، شکستم … معابد عیلام را با خاک یکسان کردم … شوش را تبدیل به یک ویرانه کردم … ندای انسانی و بانگ شادی به دست من از آن جا رخت بربست... با توجه به اهمیت و ارزشمندی چغازنبیل، در دی‌ماه سال ۱۳۴۸ یک اثر ملی شناخته شد و در سال ۱۹۷۹ میلادی به‌عنوان نخستین میراث جهانی ایران در فهرست میراث یونسکو به ثبت رسید. در ادامه از این بنای شگفت‌انگیز بیشتر خواهیم گفت.

رمز و راز نامگذاری

زمانی که چغازنبیل کشف شد و پیش از کاوش‌های علمی و باستان‌شناسی این محوطه، یک تپه بزرگ و شبیه یک سبد برگشته بود به همین دلیل به نام محلی چغازنبیل معروف شد. این اسم مرکب از دو واژه «چُغا» که در زبان لری به آن تپه می‌گویند و «زنبیل» به معنی سبد است؛ اما نام اصلی این مکان بر اساس کتیبه‌ها و آجرنوشته‌های به دست آمده از این محوطه، به زبان ایلامی «ال- اونتاش» (Al Untash) و به زبان اکدی «دور اونتاش» (Dur Untash) است. در همین کتیبه‌ها آمده که این شهر در دوران اوج شکوه و عظمت ایلام به دستور اونتاش ناپیریشا، یکی از پادشاهان مقتدر این امپراتوری بنا شده است؛ به همین دلیل آن را ال اونتاش یعنی شهر یا قلعه اونتاش می‌گفتند.

گذری در تاریخ

امپراتوری ایلام پیش از به حکومت رسیدن ماد‌ها در ایران حکومت می‌کردند. یکی از پادشاهان معروف این امپراتوری به نام اونتاش گال، در سال ۱۲۵۰ پیش از میلاد دستور ساخت شهری مذهبی و سلطنتی به نام دوراونتاش در نزدیکی رودخانه دز و شهر باستانی شوش صادر کرد. این شهر و معابد آن برای پرستش دو خدای بزرگ و حامی امپراتوری ایلام یعنی ناپیریشاه (خدای شهر انشان) و این شوشینک (حامی شهر شوش) احداث شده و در مراسم‌های آیینی پذیرای زائران بود و سکونت دائمی نیز در آن وجود داشته است. در این شهر سه حصار تو در تو ساخته شده است که هفت دروازه دارد و در فاصله بین هر دو حصار کاخ‌ها، بناها، معابد و سازه‌های متعددی قرار دارند.

شاهکار معماری عصر

ساخت زیگورات چغازنبیل در دو مرحله صورت گرفته است. در مرحله اول زیگورات روی سکویی با اضلاعی به طول ۱۰۵ متر ساخته شد و شامل یک حیاط مرکزی مربع بود که پیرامون آن رواق‌ها و اتاقی‌های باریک قرار داشت. ورودی بعضی از اتاق‌ها در حیاط مرکزی و بعضی دیگر از بیرون بوده است. در مرحله دوم، ورودی رواق‌ها و ورودی اتاق‌هایی که از حیاط مرکزی دسترسی داشتند، مسدود شده و حیاط با خشت در سه ارتفاع مختلف پر شده که به‌ترتیب طبقات دوم، سوم و چهارم را شکل داده‌اند؛ در واقع پی هر سه این طبقات از کف طبقه اول شروع می‌شود؛ بنابراین زیگورات چغازنبیل بنای خشتی است که روی آن را با آجر پوشانده‌اند. روی طبقه چهارم، معبد کوچک اعلی به‌صورت یک اتاق ساخته شده بود. این معبد اعلی یا همان کوکونوم Kukunum به ناپیریشا، یکی از خدایان بزرگ مردم نواحی مرتفع ایلام تقدیم شده است. شمار کمی از افراد والامقام و کاهنان اجازه ورود به این بخش را داشتند. امروزه معبد اعلی وجود ندارد و تنها گل میخ‌ها و آجر‌های لعابداری از آن باقی مانده است.

زیگورات چغازنبیل دارای چهار دستگاه پلکان است که همگی به ورودی طبقه اول وصل بودند و با استفاده از پلکان جنوب غربی می‌توانستند به طبقات بالاتر راه پیدا کنند. تعداد پلکان‌های آجری و سنگ‌چین زیگورات تقریبا یکسان به‌نظر می‌رسد و فقط در جا‌هایی که زمین شیب داشته، تعداد آن‌ها متفاوت بوده است. این پله‌ها آجری هستند و با لایه‌ای از سنگ‌چین حفاظت می‌شدند. روی بخش‌هایی از پلکان‌ها که در نهایت به معبد اعلی می‌رسید، طاق‌های هلالی ساخته‌اند و برخی از قسمت‌ها نیز به‌منظور داشتن نور، فاقد طاق است. در اطراف ورودی‌ها مجسمه حیوانات به‌عنوان نگهبانان زیگورات قرار داده می‌شد که دو نمونه از این مجسمه‌ها در کاوش‌ها پیدا شدند. یکی مجسمه شیردال یا شیر عقاب است که در موزه هفت تپه نگهداری می‌شود و دیگری مجسمه گاو نر که در موزه ایران باستان می‌توانید از آن دیدن کنید.

جالب است بدانید که زیگورات دارای ناودان نیز بوده تا آب باران به آن آسیب وارد نکند. در هریک از دیوار‌های طبقه اول چهار ناودان وجود دارد که آب‌های سطح را جمع می‌کنند و یک ناودان نیز آب‌های پلکان و در‌ها را دفع می‌کند. این ناودان‌ها وقتی به سطح مصطبه می‌رسند، به‌صورت آبراهی سرپوشیده با طاق هلالی امتداد می‌یابند و در صحن نیز احتمالا از طریق آبراهی به چاه‌های موجود سرازیر می‌شدند. در هر سمت طبقه دوم زیگورات نیز دو ناودان وجود داشته است که به طبقه اول وصل می‌شدند. این ناودان‌ها و آبراه‌ها با قیر و گچ پوشیده شده‌اند و در بعضی قسمت‌ها برای جلوگیری از سقوط عمودی و تند آب، آن‌ها را به‌صورت پلکانی می‌ساختند.

سنگ نوشته‌های باستانی

آجرنوشته‌ها و کتیبه‌های چغازنبیل نقش بسزایی در معرفی و شناخته شدن این بنای عظیم و شگرف دنیای باستان دارند. مجموعه‌ای از هزاران کتیبه که بخشی از آن‌ها زیگورات چغازنبیل را همچون کمربندی در میان گرفته‌اند و بخشی نیز روی آثار و اشیای دیگر نوشته شده‌اند. این کتیبه‌ها به خط و زبان عیلامی هستند. در نوشته‌ها به‌دلایل ساخت زیگورات، نام سازنده، مصالح و تزیینات اشاره شده است.

ترجمه یکی از این کتیبه‌ها چنین است:من اونتاش نپیریشا با آجر‌های طلایی رنگ، نقره‌ای رنگ، سنگ‌های عقیق سیاه، سنگ‌های سفید و سنگ‌های... این معبد مطبق را ساختم و به خدایان نپیریشا و این‌شوشینیک از محله مقدس هدیه کردم. کسی که آن را ویران کند و کسی که آجر‌های آن را منهدم کند، کسی که طلا و نقره‌اش را، سنگ‌های عقیق سیاه، سنگ‌های سفید و سنگ‌های... و آجرهایش را بر دارد و به محل دیگری ببرد، باشد که نفرین خدایان محله مقدس نپیریشا، اینشوشینک و کریریشا بر سرش نازل شود و باشد که نسل او در زیر خورشید برچیده شود.

تاکنون چیزی در حدود ۶،۵۰۰ قطعه از این آجر‌ها خوانده شده است و در متن تمامی آن‌ها نام اونتاش گال دیده می‌شود و این نشان می‌دهد که این شهر و معبد، به دستور این پادشاه ساخته شده است.

سنگ‌نگاره یادبود اونتاش

یکی از آثار باستانی دوره عیلام، سنگ‌نگاره یادبود اونتاش ناپیریشا است. روی این سنگ‌نگاره باستانی نقش زنی حکاکی شده که دم ماهی دارد و ۲ مار در دست‌هایش گرفته است. می‌توانید بالای تصویر کامل سنگ‌نگاره، کاهنه‌های معبد که در حال عبورند را ببینید. جنس آن از ماسه‌سنگ و مربوط به ۱۳۴۰ تا ۱۳۰۰ پیش از میلاد است. در سدهٔ دوازده پیش از میلاد آن را از چغازنبیل به شوش آوردند و امروزه و در موزه لوور است.

منبع: برنا