سقاخانه در صحن عتیق یا همان صحن انقلاب قرار دارد. سنگ بنای این سقا خانه را نادرشاه افشار گذاشته است. پیش از دوره نادرشاه افشار نهری از شمال شهر مشهد که از چشمه‌ای به نام چشمه گیلاس یا چشمه «گُلسب» سرچشمه می‌گرفت، پس از عبور از ۶ فرسنگ از بالای خیابان وارد صحن کهنه می‌شد و حوض‌های واقع در صحن را پرآب می‌کرد و با سرریز شدن حوض‌ها، آب به نهری بازمی‌گشت و با امتداد در مسیر پایین خیابان (نواب صفوی فلی) از محدوده حرم مطهر رضوی خارج می‌شد.

براساس آن‌چه در متون تاریخی آمده است در دوره تیموریان، توسط امیر علیشیر نوایی، آبراه رساندن آب چشمه گیلاس به حرم مطهر رضوی ایجاد شد و در دوره شاه عباس صفوی تکمیل شد. این نهر مشهد قدیم را به دو بخش تقسیم می‌کرد.

سقاخانه قبل از این‌که بنایی داشته باشد، چهار حوض در وسط صحن داشت که این حوزه‌ها به وسیله آب چشمه پر می‌شدند تا زائران از آن استفاده کنند.

این سقاخانه حد فاصل سال‌های ۱۱۴۴ تا ۱۱۴۵ هجری قمری در زمان نادرشاه افشار بنا شد و سنگ مرمری به دستور نادرشاه با ظرفیت ۳ کر آب معادل هزار و ۱۳۰ لیتر در آن قرار گرفت. این سنگ از هرات به مشهد منتقل شد.

البته به دلیل فصلی بودن این چشمه در ایامی از سال خشک می‌شد و زائران با مشکلاتی مواجه بودند تا اینکه در سال ۱۳۳۰ چاهی برای تأمین آب حفر شد و چهار حوض جدید هم به‌عنوان وضوخانه در اطراف آن ساخته شد و به این صورت مشکل آب حرم حل شد.

ماجرای ساخت سقاخانه

بنای فعلی سقاخانه که اکنون در صحن انقلاب، عتیق یا کهنه قرار دارد، به همت یکی از سرداران فتحعلی شاه قاجار به نام اسماعیل‌خان سنگسری ساخته شده است. ساخت سقاخانه نیز داستان جالب و جذاب دارد.

روزی بسته‌ای به عنوان هدیه به دربار فتحعلی شاه رسید و ظاهر قضیه به این صورت بود که در درون این بسته هدیه‌ای برای پادشاه ارسال شده است اسماعیل‌خان به این بسته مشکوک شده و فوری آن را از پادشاه دور کرد که پس از باز کردن، بسته منفجر شد.

فتحعلی شاه به خاطر این هوش و ذکاوت اسماعیل‌خان و به رسم تکریم از دوراندیشی اسماعیل‌خان، دستور داد به اندازه وزنش به او طلا بدهند و اسماعیل‌خان هم با این هدیه ستون‌ها و گنبد سقاخانه حرم امام رضا (ع) را طلایی کرد. از آن زمان این سقا‌خانه با نام سقاخانه اسماعیل طلا معروف شد.

سقاخانه تا سال ۱۳۴۵ دارای پنجره‌هایی بود و در سال ۱۳۴۶ تجدید بنا شد، پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم هنگام ساخت رواق دارالحجه در زیر صحن انقلاب بنای سقاخانه بازسازی و مقاوم‌سازی شد.

بنای کنونی سقاخانه در مرکز صحن انقلاب و روبروی ایوان طلا با پایه‌هایی از سنگ مرمر و کاشی تزئین شده و گنبد آن هم مزین به کاشی‌های مطلا است که عاشقان امام رئوف با حضور در این صحن و نوشیدن از آب سقاخانه جانی تازه می‌کنند و آب گوارای آن را عنوان تبرک می‌نوشند.

امروزه حوض‌ها از اطراف سقاخانه حذف شده‌اند و در سال ۱۳۹۰ شیر‌های سقاخانه تغییر کردند (دارای چشم الکترونیکی شدند) و کاسه‌های طلایی برنجی نیز به علت شرایط بهداشتی جایشان را به لیوان‌های یک‌بار مصرف داده‌اند.