محمود نورایی پژوهشگر و معتقد هنری با اشاره به معنا در هنر مکتبی گفت: اگرچه هنر مکتبی ریشه در هنر اسلامی و هنر سنتی دارد، اما در ماهیت رویکرد متفاوتی را دنبال می‌کند. این هنر در شکل فلسفی و عرفانی صورت و معنا در هنر اسلامی، که صورت تجلی اسماء الهی در عالم ظاهر است و رسیدن به معنا، همان حقیقت موجود در پس هر یک از اسماء الهی است، وجه مشترک دارد، اما بنابر تعالیم فرهنگ شیعی خود را محدود به ارائه تصویر جمال ازلی نمی‌کند، بلکه رویکردی ارشادی برای تغییر زندگی انسانی ارائه می‌دهد. شکل ارائه اثر هنری نیز متفاوت است، زیرا به جای توجه به موضوع فرم در هنر اسلامی، به محتوا اولویت می‌بخشد.
او ادامه داد: این تغییر نگرش هنر مکتبی را به هنری مبارز بدل می‌کند، که ریشه آن در فرهنگ شیعه است. هنرمند مکتبی در حقیقت به دنبال بت‌شکنی و مبارزه با طاغوت است و گفتمان اصلی خود را از آموزه‌های اهل بیت (ص) می‌گیرد و راه عدالت، از خودگذشتگی، ایثار، شهادت، ارشاد و راهنمایی شناخت حق از باطل را برمی‌گزیند؛ بنابراین هنر اصیل، از دریچه نگاه هنرمندان مکتبی بر آموزه‌های فرهنگ شیعی بنا می‌شود.
نورایی در تعریف جامعی از هنر مکتبی بیان کرد: هنری مورد قبول قرآن است که صیقل‌دهنده اسلام ناب محمدی (ص)، اسلام ائمه هدی (ع)، اسلام فقرای دردمند، اسلام پابرهنگان، اسلام تازیانه خوردگان تاریخ تلخ و شرم‌آور محرومیت‌ها، باشد. هنری زیبا و پاک است که کوبنده سرمایه‌داری مدرن، نابودکننده اسلام رفاه و تجمل، اسلام التقاط، اسلام سازش، اسلام مرفهین بی‌درد و در یک کلام، اسلامی آمریکایی باشد. هنر نشان‌دهنده نقاط کور و مبهم معضلات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است. هنر ترسیم روشن عدالت، شرافت و انصاف و تجسم تلخ‌کامی گرسنگان مغضوب قدرت و پول است.
او اظهار کرد: بر اساس آموزه‌های بنیانگذار جمهوری اسلامی، هنر مکتبی برخلاف هنرهای تزئینی و فرم‌گرای اسلامی که نیاز به کشف معنا داشت، هنری با بیان صریح و روشن اخلاقی، ارشادی و واقع‌گراست که وظیفه تبلیغ دیدگاه‌های مذهبی و دینی را دارد. جواد محدثی در کتاب «هنر مکتبی» تاکید می‌کند: وظیفه هنر این است که مفاهیم و ارزش‌هایی که در فرهنگ اسلامی و بخصوص شیعی ما وجود دارد و در اندیشه‌های و فرهنگ‌های دیگر نیست را مطرح، تعیین و تبلیغ کند. او در این کتاب رسالت هنر مکتبی را طرح مسائل بشری از گذرگاه عقیده ذکر می‌کند.
نورایی گفت: پس می‌توان نتیجه گرفت هنر مکتبی در اصل در پی مضامین اسلامی و فرهنگ مبارزاتی شیعه است. با این نگاه صحنه اول هنر جایی برای مبارزه با طاغوت‌های زمانه، مبارزه با نفسیات و اشاعه‌دهنده فرهنگ از خودگذشتگی و ایثار است و در ثانی تجلی معنویت و تعهد انسان به اخلاقیات را نمایان می‌کند.
ظهور هنر مکتبی
پژوهشگر و معتقد هنری گفت: نقطه ظهور عینی هنر مکتبی، نمایشگاه «سیری در انقلاب اسلامی» بود که در حسینیه ارشاد در اسفند سال ۵۷ برگزار شد. این نمایشگاه که با استقبال مردم روبرو شد، پس از تهران در ۱۰ شهر دیگر از جمله قم، مشهد و اصفهان نیز برپا شد. در حقیقت اغلب هنرمندان حاضر در این نمایشگاه دانشجویان دانشکده هنرهای زیبا بودند که بیشتر متاثر از فرهنگ انقلابی و اسلامی بودند و بعد‌ها به هسته مرکزی هنر مکتبی بدل شدند. حبیب الله صادقی با تابلو قیام، حسین خسروجردی با تشیع علوی و کاظم چلیپا با تابلو مرگ قهرمان از چهره‌های حاضر در این نمایشگاه بودند.
نورایی افزود: استقبال از این نمایشگاه و تاسیس حوزه اندیشه و هنر اسلامی در حسینیه ارشاد که بعد‌ها به حوزه هنری تغییر نام داد، به هنر مکتبی و بنیان‌های نظری و اندیشه‌ای آن قوام بخشید و پس از آن انقلاب فرهنگی و تاسیس سازمان تبلیغات اسلامی و حوزه هنری، عملاً هنرمندان این عرصه فعالیت گسترده‌ای پیدا کردند و هنر معترض و ملی‌گرا را به حاشیه راندند.
عناصر تصویری هنر مکتبی
او با اشاره به اینکه هنر مکتبی از شروع انقلاب عناصر واحدی را برای بیان بصری انتخاب کرد اظهار کرد:
• روایت: روایت اصلی‌ترین نشانه‌ای است که در آثار هنر مکتبی قابل بازخوانی است. روایتگری در این آثار جدا از تصویرسازی‌های خیالی که پیشتر در هنر مردمی عصر قاجار نمود پیدا کرده بود، است. اما این روایت نشات گرفته از رویداد‌های تاریخی معاصر و ثبت و حفظ آنهاست.
• تصویرسازی اسوه‌ها و شخصیت‌های دینی: برای پیوند بیشتر مردم با هنر، هنرمندان این عرصه تصویری از شخصیت‌های دینی در کنار رویداد‌های تاریخی ارائه می‌کردند تا زمینه ایجاد تمثیل میان نگرش انقلاب اسلامی با تشیع علوی را نشان دهند.
• اماکن مقدس: بازنمایی تصاویر اماکن مقدس و تاریخی که جنبه عقیدتی و ایدئولوژیک اسلامی داشتند یکی از عناصر تصویری هنر مکتبی هستند. در دوران انقلاب تصویر قدس و در زمان جنگ تصویر کربلا از موضوعات پر تکرار در آثار هنری است.
• اخلاقیات: تصویر فقر و نابرابری اجتماعی و همچنین مذمت انسان از خود بیگانه در جامعه مصرفی، یکی دیگر از عناصر اصلی هنر مکتبی است.
• مبارزه: ارائه تصاویری از مبارزه با امپریالیسم و استکبار و نشان دادن سقوط چنین جوامعی از دیگر مضامین هنر مکتبی است.
