محرم حکایت سوگ‌های بی‌پایان است و چنان با این سوگ و ماتم‌ها انس گرفته‌ایم که گویی همیشه تاریخ و از همان سال شهادت حضرت سیدالشهدا با این شور و حال و بدون هیچ منعی برگزار می‌شد. در حالی که تاریخ می‌گوید عزای حسینی فراز و نشیب‌های زیادی داشته است.

حکومت‌های گوناگون آمدند و رفتند، یکی می‌خواست نام حسین (ع) را پرآوازه کند و دیگری تلاش می‌کرد نور حسین (ع) خاموش شود، ولی حسین (ع) نوری است که شعله‌های آن در سراسر گیتی و در امتداد تاریخ پخش شده است.

عزاداری سید و سالار شهیدان در طول تاریخ چهره‌های مختلفی داشت که در گفتگو با دکتر میکاییل جمال پور پژوهشگر، نویسنده و استاد دانشگاه و رئیس دانشگاه پیام نور آذربایجان‌شرقی به بررسی شیوه‌های عزاداری در زمان حکومت‌های مختلف و برخی موضوعات پیرامون قیام حسینی پرداخته‌ایم که ماحصل این گفتگو پیش روی شماست.

اولین مراسم عزاداری برای حضرت سیدالشهداء توسط چه کسانی برگزار شد؟

ابتدا به یک مقدمه‌ای اشاره کنم، بعد از مرگ معاویه حکومت پسرش یزیدبن معاویه آغاز شد و حکومت یزید بسترساز حادثه تلخ و ناگوار واقعه عاشورا شد.
آن زمان شهر مدینه محل سکونت اهل بیت و امام حسین علیه السلام بود. " ولید بن عقبه" نماینده یزید در مدینه به دستور یزید می‌خواست از امام حسین (ع) بیعت بگیرد و آن حضرت نیز در جواب فرمودند مِثْلِی لَا یُبَایِعُ مِثْلَهُ" فردی مثل من با فردی مثل یزید بیعت نمی‌کند".

پس از آن امام حسین علیه السلام با خانواده از مدینه به مکه حرکت کرد که چهار ماه طول کشید. آن حضرت در طی این سفر با تهدید‌های زیادی از طرف یزید مواجه می‌شد و هر لحظه امکان داشت به شهادت برسد.

از سوی دیگر در طی این مدت تعداد بی‌شماری نامه از طرف مردم کوفه دریافت کرد که ایشان را به کوفه دعوت کرده و خواستار تشکیل حکومت بودند.

در هشتم ذی الحجه آن حضرت به طرف کوفه حرکت کردند، اما قبل از رسیدن به کوفه با عهد و پیمان شکنی کوفیان و حکومت نظامی ابن زیاد و عمربن سعد مواجه شدند.

در مسیر کوفه حربن یزید ریاحی راه حرکت امام حسین (ع) به طرف کوفه را بست و آب را به روی آن‌ها قطع کرد و امام به سمت کربلا حرکت کند و در ادامه با لشگری انبوه به فرماندهی عمربن سعد مواجه شد و در روز دهم محرم (عاشورا) واقعه دردناک شکل گرفت و نتیجه این جنگ خونین به شهادت رسیدن امام حسین علیه السلام و یاران اندک ایشان بود.

سپاه یزید به فرماندهی عمربن سعد به این جنگ تلخ و ناگوار بسنده نکرد و بعد از شهادت آن حضرت و سایر شهدا و جوانان بنی هاشم و شیعیان آن حضرت به خیمه‌های اهل بیت حمله کرده و بازماندگان از جمله زنان و دختران را به اسارت برده و سر شهیدان را به نیزه می‌کنند و همراه با اسراء از جمله امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) پیش " عبیدالله بن زیاد " می‌برند و سپس آن‌ها را به صورت دلخراش راهی سرزمین شام می‌کنند.

حادثه عاشورا چنان جانکاه و ناگوار بود که تاریخ نگاری واقعه عاشورا شکل می‌گیرد و در طول تاریخ سئوالات زیادی مطرح می‌شود از جمله اینکه اولین عزاداران امام حسین (ع) چه کسانی بودند؟

عزاداری از روز واقعه آغاز شد

تاریخ می‌گوید: عزاداری برای امام حسین علیه السلام از همان روز واقعه یعنی عاشورا و از کربلا آغاز می‌شود. بدون شک اولین افرادی که در این ماتم عظیم به سوگ نشسته‌اند اهل بیت امام حسین (ع) و قبیله بنی‌هاشم بودند. روز ۱۱ محرم سال ۶۱ هجری قمری که اهل بیت در کنار پیکر‌های مطهر شهیدان غرق در ماتم و عزا بودند نقطه آغازین این عزاداری تاریخی محسوب می‌شود.

همان طور که عاشورا یک واقعه تاریخی بود عزاداری این واقعه نیز عزاداری تاریخی بود که با هیچ عزاداری قابل مقایسه نیست وقتی اسراء به کوفه منتقل می‌شوند امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) و حضرت ام کلثوم عزاداری و سخنرانی کرده و از آن حادثه عظیم می‌گویند به طوری که مردم به شدت گریه و زاری می‌کنند. این عزاداری تا زمان رسیدن اسراء به شام ادامه داشت و زمانی که به شام می‌رسند به مدت سه روز عزاداری می‌کنند که این عزاداری دومین عزاداری محسوب می‌شود.

بعد از شام حضرت زینب (س) و خاندان پاک و مطهر آن حضرت برای امام حسین (ع) مراسم اربعین گرفته و عزاداری می‌کنند.

مدینه کانون عزاداری حسینی

بعد از اربعین مدینه کانون عزاداری می‌شود. وقتی اهل بیت به مدینه می‌رسند، حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع) واقعه عظیم عاشورا را تعریف کرده و ام‌السلمه همسر پیامبر عظیم الشان اسلام مراسم عزاداری برگزار می‌کند و به این ترتیب مدینه مرکز عزاداری و کانون به سوگ نشستن عزاداری حضرت سیدالشهداء تبدیل می‌شود.

وقتی مراسم عزاداری به اوج می‌رسد عمربن سعد موضوع را به یزید اعلام می‌کند و در اثر افشاگری‌های حضرت زینب (س) یزید او را از مدینه به شام تبعید می‌کند.

با همه فراز و نشیب‌ها عزاداری‌ها در طول تاریخ ادامه پیدا می‌کند. همه امامان در عصر خودشان در دهه اول محرم برای مصیبت جدشان و سایر شهدای کربلا به روش‌های مختلف عزاداری می‌کنند.

اولین آئین عمومی عزاداری یا به عبارتی شکل سازمان یافته و رسمی عزاداری چه زمانی مرسوم شد؟

عزاداری‌ها تا قرن سوم هجری قمری توسط ائمه اطهار ادامه داشت و از قرن چهارم باید گفت برپایی عزاداری‌ها به صورت سازمان یافته در زمان حکومت آل بویه مرسوم شد.

تاریخ نوشته است حکومت آل بویه به معارف اهل بیت علاقه‌مند بودند و مردم را به عزاداری سیدالشهدا تشویق و ترغیب می‌کردند.

سلاطین آل بویه اعلام کرده بودند عزای عمومی برگزار شود، مردم لباس مشکی بپوشند و بازار‌ها تعطیل شود. به این ترتیب اولین آئین عمومی عزاداری شکل می‌گیرد.

نکته جالب اینکه در عزاداری آل‌بویه اهل سنت نیز همراه با شیعیان عزاداری کرده و خاک بر سر ریخته و بر قاتلان آن حضرت لعنت می‌فرستادند که در زمان آل‌بویه به این مراسم " النیاحه "گفته می‌شد.

نکته دیگر اینکه در زمان آل‌بویه با توجه به فاصله نزدیک عید غدیر تا محرم و روز عاشورا اهل سنت به برگزار نشدن مراسم جشن عید غدیر حساسیت نشان دادند و سلاطین آل بویه بعد از ۴۰ سال حکومت و در سال ۳۹۳ هجری قمری ممنوعیت و مخالفت با عزاداری عاشورا و برپایی جشن عید غدیر خم را اعلام کردند و این کار با مخالفت علنی شیعیان مواجه شد.

ولی بعد از ۱۰ سال وزیر سلطان ال بویه بهاءالدوله برگزاری عزاداری در روز عاشورا در ایران را آزاد اعلام می‌کند و بعد از چهار سال دوباره بر ممنوعیت عزاداری تصمیم گرفته می‌شود.

به این ترتیب ممنوعیت یا آزادی برگزاری عزای سیدالشهدا در طول تاریخ ادامه پیدا می‌کند.

رویکرد سلاطین سلجوقی به عزاداری سیدالشهداء چگونه بود؟

در قرن پنجم هجری حکومت سلجوقیان آغاز شده است. ملکشاه سلجوقی در اقدامی قابل ذکر به زیارت کاظمین، نجف و کربلا می‌رود و یکی از دانشمندان اسلامی درباره حادثه جانکاه عاشورا و مظلومیت امام حسین (ع) و اهل بیت مرثیه سرایی می‌کند. ملکشاه تحت تاثیر این مرثیه و مظلومیت ائمه قرار گرفته و به مرثیه می‌پردازد و مخالفتی با برگزاری عزاداری ندارد.

بعد از تسلط مغول‌ها بر کشور‌های اسلامی رابطه آن‌ها با اسلام چگونه بود؟

حکومت بنی عباس توسط مغول‌ها در بغداد سقوط کرد و به این ترتیب مغول‌ها بر بخش‌های زیادی از کشور‌های اسلامی تسلط پیدا کردند.

حکومت مغول‌ها با اسلام میانه خوبی داشتند به طوری که الجایتو مذهب رسمی شیعه را انتخاب می‌کند و مراسم عزاداری آزادانه و به طور کامل برگزار می‌شود.

در این میان نباید اقدامات ارزشمند و ماندگار دانشمند اسلامی خواجه نصیرالدین طوسی که ۱۸ سال در مراغه و آذربایجان حضور داشت نادیده گرفته شود. مسلمان شدن پادشاه مغول تحت تاثیر او و شاگردانش از جمله علامه حلی در زنجان بود.

در ادامه الجایتو نام خود را به سلطان محمدخدابنده تغییر می‌دهد و گنبد سلطانیه را در زنجان احداث می‌کند. هدف او از احداث گنبد سلطانیه انتقال مرقد امام حسین (ع) به زنجان بود که اعلام می‌کنند بر اساس مذهب و آیین شرعی امکان‌پذیر نیست و او آنجا را به آرامگاه خانوادگی خود تبدیل می‌کند.

عزاداری در قرن هشتم تا دهم چه سیری داشته است؟

بعد از دوران مغول به سلسله تیموریان می‌رسیم که مصادف با قرن هشتم و نهم هجری قمری بود. در دوره تیموریان منقبت خوانی ائمه اطهار در ملاء عام، مداحی و نوحه خوانی بر سر زبان‌ها افتاد.

در حالت کلی عصر تیموریان با رواج و رونق آیین‌های مذهبی به یژه مراسم عزاداری برای امام حسین (ع) همراه بود و بستر مناسبی را برای برگزاری و پاسداشت این آیین‌ها در عهد صفوی فراهم کرد، تا آنجا که به جرأت می‌توان گفت سبک بزرگداشت این آیین‌ها و شیوه برگزاری این مراسم در عصر صفوی، برآمده از عصر تیموری بوده است.

تاج گذاری شاه اسماعیل صفوی و اوج عزاداری حسینی

در قرن دهم با روی کار آمدن صفویه مذهب رسمی ایران شیعه اعلام شد و شاه اسماعیل صفوی در مدرسه طالبیه تاج گذاری کرد. به این ترتیب تبریز پایتخت جهان تشیع گردید.

در زمان حکومت صفوی برگزاری مراسم شعرخوانی در مدح ائمه اطهار و عزاداری برای حضرت اباعبدالله و شهدای کربلا ارزشمند می‌شود و این موضوع در برگزاری عزاداری محرم تاثیر زیادی می‌گذارد و برپایی این مراسم با عظمت با شکوه بیشتری هر سال گسترش پیدا می‌کند.

همچنین دراین دوران کتاب معروف " روضه الشهداء" توسط" ملا حسین واعظ کاشفی" فقیه، محدث و مفسر قران کریم به عنوان مقتل و ذکر مصیبت اهل بیت علیهم السلام و واقعه کربلا نوشته می‌شود، رفته رفته روضه خوانی این کتاب آغاز می‌شود و، چون اهل منبر از روى این کتاب مى‌خواندند به روضه خوان مشهور شدند.

باید اشاره کرد در زمان صفویه تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی وجود نداشت. اما قمه زنی در دوران صفویه مرسوم بود که در سفرنامه‌های مستشرقان به آن اشاره شده است.

بعد از صفویه کدام حکومت‌ها روی کار آمده و رویکرد آن‌ها به عزای حسینی چگونه بود؟

بعد از صفویه در قرن دوازدهم و سیزدهم حکومت افشاریه، زندیه و قاجاریه روی کار آمده بودند، نادرشاه با عزاداری امام حسین (ع) موافق نبود و محدودیت‌های زیادی ایجاد می‌کرد.

نادرشاه افشار بعد از تاج‌گذاری، مذهب شیعه را مورد حمایت قرار نداد و بیشتر به مسائل سیاسی و نظامی پرداخت.

حضور کم‌رنگ علمای شیعه در ساختار حکومت و به حاشیه رانده شدن آنها، تنزل مقام متولیان امور دینی، محدود شدن شدید منابع مالی و فعالیت‌های آموزشی علمای شیعه و مهاجرت آن‌ها به سرزمین‌های مجاور، تعامل حداقلی نادرشاه با شیعیان و علمای شیعه را نشان می‌دهد.

کریم خان زند و شروع تعزیه خوانی

مورخان شروع تعزیه خوانی را به زمان حکومت کریم خان زند نسبت می‌دهند، در تاریخ آمده است شخصی در مورد واقعه کربلا مطالبی درباره مصیبت اهل بیت برای کریم خان زند بیان می‌کند و کریم خان بعد از شنیدن این واقعه تحت تاثیر قرار گرفته و دستور می‌دهد نمایشنامه‌هایی برای بیان واقعه عاشورا نوشته و اجرا شود. بعد از آن بود که تعزیه‌خوانی، شبیه‌خوانی و پرده‌خوانی شکل می‌گیرد.

ناصرالدین شاه و برپایی تکیه دولت

بعد از حکومت زندیه با سلسله قاجار مواجه می‌شویم. پادشاهان دوران قاجار توجه ویژه‌ای به عزاداری داشته و آن را فرصتی برای عرض ارادت خودشان به اهل بیت می‌دانستند، همچنین مراسم‌هایی در دربار خودشان برگزار می‌کردند. همچنین اعلام می‌کردند با آغاز محرم خیابان‌ها و کوچه‌ها به نشانه عزا با پرچم‌های مشکی پوشانده شود.

ناصرالدین شاه برای اولین بار " تکیه دولت " را با ظرفیت هزار نفر تماشاگر ساخت تا عزاداری حسینی با آیین‌های مختلف در این تکیه برگزارشده و نمایش داده شود.

در دوران قاجار سخنرانی در مورد ابعاد گوناگون حادثه عاشورا یا مراسم‌هایی مانند تشت‌گذاری در شهر‌ها مانند اردبیل و تعزیه‌خوانی توسعه پیدا می‌کند. همچنین تکیه‌ها برای اولین بار شکل گرفته و از لحاظ شکل و محتوا پیشرفت و توسعه پیدا کرده و نقطه آغاز شبیه‌خوانی که امروز شاهد برگزاری آن در شهر‌های مختلف هستیم به همین تکیه‌ها باز می‌گردد.

مظفرالدین شاه و برگزاری شام غریبان

از عزاداری مهم قابل ذکر در عصر قاجار می‌توان به برگزاری شام غریبان اشاره کرد که قدمت برگزاری آن به زمان مظفرالدین شاه باز می‌گردد.

سیک و سیاق برگزاری عزاداری در حکومت‌های قبل از قاجار نشان می‌دهد مراسم عزاداری به ۱۰ روز اول محرم اختصاص دارد در حالی که در دوران قاجار ایام عزاداری شامل محرم و صفر می‌شود.

در ادامه باید اشاره کرد متاسفانه در دوران قاجار قمه زنی استمرار داشت.

آیا در حکومت پهلوی، رضاخان و محمدرضا رویکرد متفاوتی به عزاداری حسینی داشتند؟

یکی از نقاط عطف مراسم عزاداری حسینی به دوران پهلوی از سال ۱۲۹۹ تا ۱۳۵۷ شمسی باز می‌گردد. رضاخان بعد از سفر به ترکیه و دیدار با آتاتورک در برنامه تجددخواهی خود به دنبال مدرن‌سازی ایران بود.

تخریب تکیه دولت توسط رضاخان

بنابراین بعد از ۱۵ سال حکومت در سال ۱۳۱۵ مخالفت و ممنوعیت عزاداری محرم و صفر را اعلام کرد و به دنبال آن در سال ۱۳۱۷ تکیه دولت را تخریب کرد رضاخان با هرگونه مراسم عزادادی مخالف بود و سردسته عزاداران را دستگیر و روانه زندان می‌کرد.

باید گفت هر دو مخالف برگزاری عزاداری بودند رضاشاه مخالف جدی و سرسخت بود، ولی مخالفت محمدرضا به اندازه پدرش نبود، محمدرضا سعی می‌کرد عزاداری‌ها کنترل شده باشد و البته آزادی مطلق برای عزاداری وجود نداشت.

در زمان محمدرضا پهلوی خیابان‌ها برق‌کشی نبود و دسته‌های عزاداری شاخسی در تبریز با روشن کردن چراغ‌های زنبوری سعی می‌کردند مسیر عزاداری را روشن نگهدارند تا بتوانند عزاداری کنند، آن روز‌ها بنده شاهد بودم که ماموران آمده و مردم را متفرق کرده و دستجات عزاداری را تعطیل می‌کردند و حتی سردسته عزاداران را دستگیر و روانه زندان می‌کردند به عبارتی افرادی که می‌خواستند عزاداری کنند باید مجوز داشته باشند.

گسترش روضه‌های خانگی

در این ایام ما شاهد گسترش مرثیه‌ها و روضه‌های خانگی هستیم. محدودیت‌ها باعث شدند عزاداری‌های عمومی خیابانی به خانه‌ها رفته و به صورت جمع‌های پنج نفره یا ۱۰ نفره برگزار شود.

تاثیرگذاری قیام حسینی را در شکل‌گیری انقلاب اسلامی چگونه ارزیابی می‌کنید؟

باید گفت انقلاب اسلامی یکی از تجلیات حادثه کربلاست و از قیام امام حسین (ع) الهام گرفته است. بعد از انقلاب اسلامی با راهنمایی و هدایت حضرت امام خمینی (ره)، متفکران اسلامی همچون شهید مطهری تلاش کردند تا پیرایه‌ها و بدعت‌هایی که به حادثه کربلا اضافه شده است از بین ببرند.

کتاب گرانقدر " حماسه حسینی" در جهت زدودن این پیرایه‌ها توسط استاد مطهری نوشته شد که در جایگاه خود بسیار ارزشمند است. در دوران انقلاب اسلامی شکل نوینی از عزاداری مثل سبک‌های شورزنی ایجاد شد. استفاده از اشعار جدید رونق گرفت. در برخی شهر‌ها شیوه عزاداری به صورت خاصی برگزار می‌شود و می‌توان به عزاداری حسینیه اعظم زنجان اشاره کرد که اکنون به یک جاذبه گردشگری هم تبدیل شده است.

هیات‌های مذهبی بعد از انقلاب اسلامی گسترش پیدا کرده‌اند به طوری که حدود سه هزار هیات مذهبی در تبریز تشکیل شده است. در تبریز شیوه کهن عزاداری مراسم شاخسی، واخسی (شاه حسین و شاه حسن) دچار خیلی از خرافات نشده و زلالی خودش را حفظ کرده است.

در این نوع عزاداری، چون قبلا سیستم صوتی مانند میکروفن و بلندگو وجود نداشت یک دسته ورد و شعری می‌خواند و دسته دیگر به آن ورد جواب می‌داد و این یک رسم بسیار خوب به نام و یاد امام حسین (ع) است که در تاریخ آذربایجان به یادگار مانده است.

عزاداری خاص در سراسر ایران اسلامی

همچنین برخی از مراسم‌ها به مناطق خاصی اختصاص دارد مثلا همین شاخسی متعلق به آذربایجان است، علم گردانی مخصوص مراغه، سنج و بوق برای استان خوزستان و در استان خراسان نیز مشعل گردانی وجود دارد.

در حالت کلی مرثیه خوانی، روضه خوانی، زنجیر زنی، علم گردانی و ... عرض ارادتی به ساحت مقدس امام حسین (ع) و شهدای کربلا است.

وظیفه ما برای انتقال مکتب حسینی به نسل آینده چیست؟

اگر شیعه امروز فعال است برای این است که عاشورا به یک موضوع جهانی تبدیل شده و نام شیعه به عاشورا گره خورده است. اسلام و تشیع بدون عاشورا و کربلا معنا ندارد.

باید توجه کرد با یک حادثه بزرگ مواجه هستیم، عاشورا یکی از داشته‌های معنوی ماست، باید مواظب این مراسم‌های معنوی باشیم تا دچار تحریف نشوند. دشمنان می‌خواهند این ثروت ارزشمند معنوی را با شگرد‌های مختلف منحرف کنند.

آبا و اجداد ما این رسالت بسیار بزرگ را به ما منتقل کرده‌اند. هر فرد باید به نحوی در حفظ عزاداری‌ها و انتقال آن به نسل‌های بعدی تلاش کند.

پرداختن به مصیبت و غفلت از فلسفه قیام عاشورا مهم‌ترین آسیب

به نظر شما مهم‌ترین آسیب هیات‌های عزاداری کدام موارد است؟

یکی از مهم‌ترین آسیب‌های هیات‌های عزاداری سکولار بودن آن است. یعنی پرداختن به مصیبت و غفلت از فلسفه قیام عاشورا.

به عبارت دیگر مجموعه عواملی که باعث قیام عاشورا شده است فراموش می‌شود. قیام حسینی و حادثه کربلا بدون دشمن شناسی معنایی ندارد. هیات مذهبی بدون پرداختن به دشمنان امام حسین (ع) نه هیات است و نه نظام جمهوری اسلامی آن را تایید می‌کند.

در طول تاریخ انحرافات و تحریفاتی در قیام حسینی به وجود آمده است. در شرایط فعلی وظیفه همه افراد جلوگیری از رواج انحرافات است.

باید علت و چرایی قیام عاشورا تبیین شود، امر به معروف و نهی از منکر که یکی از مهم‌ترین اهداف قیام حسینی است تشریح شود. ذکر مصیبت و گریه کردن بدون اندیشه گریه انفعالی است.

چرا عزاداری حضرت سیدالشهدا از روز اول محرم آغاز می‌شود؟

۹ روز اول محرم مقدمه و آماده سازی فکری و عاطفی مردم برای بیان واقعه عاشورا ست. باید اشاره کرد قیام حسینی دارای اضلاع سه گانه است:

ضلع اول: مصیبت وارد شده به امام حسین (ع) است که عامل به وجودآورنده آن بنی امیه است ضلع دوم: حماسه است که به وجودآورنده حماسه امام حسین (ع) است و ضلع سوم: پیام بعد از حماسه عاشورا است که با روشنگری امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) شکل گرفته است. به همین علت ۱۰ روز اول محرم حماسه و ذکر مصیبت بوده و بعد از عاشورا تبیین پیام است.

منبع: فارس