خرس قهوه‌ای پراکنش وسیعی در کشور دارد (در امتداد دو رشته کوه البرز و زاگرس) اما جمعیت‌های بسیار کوچک موجود به دلیل فعالیت‌های انسانی به شدت چندپاره و گسسته شده اند. این وضعیت به همراه تعارض شدید گونه با انسان، فراوانی خرس قهوه‌ای و کشتار بالای آن‌ها باعث ایجاد نگرانی شدید می‌شود.

اگرچه در فهرست سرخ اتحاد بین‌المللی( IUCN)  خرس قهوه‌ای در رتبه "کمترین نگرانی" جای گرفته  است اما جمعیت ایرانی و خاورمیانه قطعا در این رتبه جای نمی‌گیرد. در واقع این رتبه با شواهد موجود و روند سریع کاهش جمعیت خرس‌های ایران (و خاورمیانه) مطابقت ندارد. خرس‌ها از نظر بوم شناختی اهمیت زیادی دارند. این گوشتخوار درشت جثه در رأس هرم غذایی قرار دارد و یک گونه چتر و کلیدی برای اکوسیستم محسوب می‌شود که شبکه گسترده‌ای از روابط را با اجزا زنده و غیر زنده محیط ایجاد کرده است.

به همین دلیل حذف خرس از زیستگاهش موجب به هم خوردن تعادل اکولوژیک شده و ممکن است به صورت زنجیره وار پیامد‌های نامناسبی برای جمعیت سایر گونه‌ها داشته باشد. همچنین به دلیل اندازه بزرگ جثه و ویژگی‌های رفتاری، گستره خانگی یا قلمرو وسیعی لازم دارد، در نتیجه حفاظت این گونه به معنای حفاظت محدوده وسیعی از زیستگاه‌ها بوده که باعث می‌شود تا همزمان با خرس، کل اکوسیتم‌های دیگر نیز حفظ شود. در واقع این گونه به مانند چتری حفاظتی برای کل اکوسیستم و سایر گونه‌های یک منطقه عمل می‌کند.

در سال های اخیر به خصوص سال گذشته تا کنون تلفات و شکار گونه خرس ها در کشور افزایش داشته است؛ این افزایش دلایل مختلفی از جمله ، دفاع از جان خود ، ارزش پوست و تاکسیدرمی ، دعا نویسی و رمالی ، کمبود آب و غذا در مناطق حفاظت شده و غیره داشته است .

به همین منظور گفت‌وگویی داشتیم با غلامرضا ابدالی، سرپرست دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست.

تاکنون اقدامات سازمان حفاظت محیط زیست برای حفاظت از خرسها  چه بوده است؟

 ابدالی: با توجه به وجود دو گونه خرس سیاه و خرس قهوه‌ای در ۲۵ استان کشور و به منظور هماهنگی و برنامه ریزی برای مدیریت یکپارچه گونه‌های مذکور، طرح «حفاظت از خرس‌های کشور» از سال ۱۳۹۵ اجرایی شد. به همین منظور نخستین نشست تخصصی اعضای کارگروه‌ها در تیر ۱۳۹۶ برگزار شد و از آن تاریخ تاکنون با وجود مشکلات و کمبود‌های متعدد به کار خود ادامه داده است. در این مدت با هدایت دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش و بر اساس شیوه نامه‌ها و برنامه‌های ابلاغی از طریق کمیته ستادی و ادارات کل حفاظت محیط زیست استانها، اقدامات لازم و اولویت دار را بسته به میزان توان و اعتبارات موجود پیش برده اند.

علت افزایش تلفات خرس های قهوه ای در سال های اخیر چیست ؟

ابدالی:  با توجه به دامنه پراکنش گسترده این گونه در ۲۵ استان کشور، به دلیل تهدیدات فراوان و تعارضات میان انسان با این گونه و نیز تغییرات فصلی رفتاری گونه، هر روز شاهد تلفات بیشتر خرس‌ها توسط انسان‌ها هستیم. مهمترین دلایل این تعارضات شامل تخریب زیستگاه، عدم دفن مناسب و صحیح زباله، احداث باغات و استقرار کندو‌های عسل درعمق زیستگاه‌های بکر گونه، عدم مستحکم سازی آغل‌ها و مراقبت مناسب از دام‌هاست .

از ابتدای سال ۱۳۹۵  تا کنون قریب به ۸۰ قلاده تلفات گونه بر اثر عوامل انسانی و عمدتا شلیک مستقیم گلوله از استان‌ها گزارش شده است.

البته این در شرایطی است که برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای جوامع بومی، دانش آموزان روستایی و مشاغل مرتبط با گونه تقریبا بطور مستمر توسط ادارات کل استان‌ها و برخی NGO‌های فعال در زیستگاه‌های گونه برگزار شده و با چاپ بروشور و نصب پلاکارد و پوستر در این زمینه اطلاع رسانی می‌شود.

قانون چه جریمه ای را برای کشتن خرس ها در نظر گرفته است ؟ 

ابدالی: در موارد اخیری که کشتار خرس‌ها بطور دلخراش در استان‌های اردبیل و خوزستان اتفاق افتاده، مراجع قانونی به سرعت وارد عمل شده و مجازات عاملان بر اساس قانون ابلاغ شده است. برای مثال درمورد کشتار خرس در نمین استان اردبیل که بیشتر به دلیل ناآگاهی اتفاق افتاده بود و نه خصومت با حیات وحش، متخلفان با حکم دادگاه به ۷۵ میلیون تومان جزای نقدی و یکسال حبس محکوم شدند.

در یک سال گذشته متاسفانه تلفات نزدیک به ۱۰ قلاده خرس از ادارات کل استان‌ها به دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش گزارش شده که البته بیش از نیمی از آن‌ها به دلیل تصادفات جاده‌ای تلف شده اند.

برای حفظ جان خرس ها چه تعاملی با سایر دستگاه‌ها شده است ؟

 ابدالی: در واقع یکی از معضلات اصلی در رابطه به تلفات حیات وحش جاده‌های کشیده شده در مناطق چهارگانه است که نیاز به زیر گذر، نصب تابلو‌های هشدار دهنده برای رانندگان و حصار کشی در برخی قسمت‌ها دارند؛ البته ادارات کل استان‌ها تلاش زیادی برای انعقاد تفاهم نامه همکاری با ادارات راه استان‌ها انجام می‌دهند ولی متاسفانه مجاب کردن مسئولان وزارت راه وشهرسازی برای انجام عملیات‌های جبرانی در مناطق بسیار دشوار است.

خوشبختانه پس از بازنگری جرائم ناشی از شکار غیر مجاز حیوانات اندکی جریمه‌ها افزایش یافته و به ارزش واقعی گونه نزدیک‌تر شده است اما با توجه به عجین بودن حیات وحش با زندگی مردم بومی، صحیح‌ترین و بهترین عامل بازدارنده آگاهی رسانی و آموزش از سنین پایین و مشارکت دادن افراد بومی در مدیریت و حفاظت حیات وحش مناطق است.

فرهنگ نزدیک شدن حیات وحش و انسان به همدیگر چه خطراتی را دارد ؟

 ابدالی: عادی شدن حضور حیات وحش در کنار مردم قطعا هم برای گونه و هم انسان می‌تواند آسیب ساز باشد. دستی شدن حیوانات آن‌ها را از زیست طبیعی شان دور کرده و قدرت زندگی عادی حیوان بر اساس سرشت ذاتی اش را از او می‌گیرد. همچنین وجود عوامل بیماری زای مشترک میان انسان و حیوان به شدت برای انسان خطرناک بوده و می‌تواند مشکلات جبران ناپذیری به وجود آورد.

برنامه‌های دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش برای جلوگیری از حضور حیوانات در شهر و روستاها چیست ؟

 ابدالی: باید قبول کنیم بخش زیادی از موارد اجتناب ناپذیر است زیرا روستا‌ها و حتی برخی شهر‌های کوچک در دل زیستگاه‌های گونه‌های وحشی قرار داشته و در واقع این انسان است که به زیستگاه حیوان دست درازی کرده است؛ لذا بهترین و صحیح‌ترین کار ارائه راهکار‌های تعامل با گونه است از جمله، حذف و مدیریت مواردی که موجب تحریک گونه می‌شوند مانند دفن صحیح زباله ها، مراقبت از دام، رهانکردن گله‌ها بدون مراقب به چراگاه‌های نزدیک به زیستگاه‌های حیات وحش، مراقبت از کودکان و افراد آسیب پذیر و تنها نگذاشتن آنها، تامین حقابه حیات وحش از چشمه‌ها و اجازه ندادن به پوشاندن کامل چشمه‌ها در مناطق گرمسیر، تغذیه دستی در زیستگاه گونه در فصول سرد و یخبندان و موارد اجتناب ناپذیر، حصار کشی مناسب باغات و محدوده‌های کندو‌های عسل و آموزش جوامع محلی و مشاغلی که در تماس مستقیم با گونه‌های حیات وحش هستند و سایر اقداماتی که همه ساله توسط محیط بانان در زیستگاه‌ها در حال انجام است.