یکی از موضوعاتی که بشر، در تمامی دوران حیات خود با آن رو به رو بوده و هست، مقوله تربیت می‌باشد. چراکه تربیت به عنوان جز لاینفک زندگی، ارزشمندترین و مهم‌ترین وظیفه‌ی آدمی به شمار می‌آید. از آن جایی که خانواده نخستین پایگاه تربیتی و آبراهی است که کودک را به اقیانوس جامعه پیوند می‌دهد، هر قدر در تربیت فرزند صالح و شایسته مبادرت ورزیم، به همان میزان ثمره‌ی آن را در پیدایش جامعه‌ای سالم خواهیم دید. از این رو خانواده بهترین بستری است که می‌تواند برنامه‌های تربیتی نازل شده از سوی خداوند را در اختیار فرزند خود قرار دهد و با تربیت دینی صحیح، راهگشا و پیش برنده وی به سمت قله‌های کمال و معرفت باشد.

مساله تربیت فرزند همواره از جمله موضوعاتی بوده است که همیشه مورد توجه والدین بوده است، اما اینکه این فرایند چقدر بر طبق اصول درست روانشناسی دینی صورت گرفته باشد تا ماحصل مطلوبی را در پی داشته باشد مساله مورد بحث همه کارشناسان این حوزه و والدین دغدغه‌مند بوده است. یکی از این زیرشاخه‌ها که از قضا کمتر نیز به آن پرداخته شده است مساله تربیت جنسی است که به دلایل مختلف مورد غفلت خانواده‌ها قرار می‌گیرد و به دنبال آن آسیب‌های جبران ناپذیری را در پی دارد. اسلام به رفتار جنسی توجه کرده است و گواه آن، نصوص صریح دینی درباره تعدیل رفتار جنسی و اصول و قواعد آن است. البته اسلام به پاسداشت اخلاق و حیا و ارزش‌های آن اهمیت می‌دهد، ولی این به معنای بی توجهی اسلام به رفتار و تربیت جنسی نیست. بنابراین، اسلام، شئون جنسی انسان را نادیده نگرفته و سرکوب نیروی جنسی را به هیچ روی روا نداشته است. شماری از مردم، به ویژه نوجوانان و جوانان، اصول و قواعد تربیت جنسی از نگاه اسلام را نمی‌دانند و ممکن است رفتار بهنجار جنسی درستی نداشته باشند و ناآگاهانه دست به اعمالی بزنند که حرمت شرعی دارد. در این مورد، مسئولیت آگاه سازی نوجوانان و جوانان، به عهده والدین و مربیان است. صاحب نظران نیز می‌توانند با پژوهش و تألیفات مناسب در زمینه تربیت جنسی به آنان کمک کنند.

به همین بهانه برای بررسی نقش والدین در تربیت جنسی فرزندان از منظر اسلام با حجت الاسلام رضا مهکام، دکترای روانشناس بالینی و استاد حوزه و دانشگاه گفتگویی داشته‌ایم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:

رضا مهکام در خصوص نقش والدین در تربیت جنسی فرزندان از دیدگاه اسلام بیان داشت: با توجه به اینکه خانواده مرکز تربیت انسان است یعنی به طور طبیعی همه انسان‌ها توسط خانواده تربیت می‌شوند؛ تمام بدی‌ها و خوبی‌هایی که بچه‌ها دریافت می‌کنند، بخش اعظمش از خانواده است. چه رفتار مناسب والدین که باعث تربیت صحیح می‌شود، چه رفتار نامناسب شان که باعث تربیت ناصحیح می‌شود. حالا این تربیت می‌تواند شخصیتی، اجتماعی، فرهنگی، دینی و حتی جنسی باشد. این نکته را به عنوان یک مقدمه باید به آن توجه کنیم که خانواده بستر تمام این اتفاقات است و باید به آن توجه کافی شود و شایسته است ما جایگاه و اهمیت خانواده را برای تربیت جنسی در نظر بگیریم.

وی با اشاره به آسیب‌های ناشی از غفلت والدین نسبت به این مسائل بیان داشت: اولین آسیبی که وجود دارد باور خانواده به اجرای تربیت جنسی است. یعنی بسیاری از خانواده‌ها معتقدند ما نباید کاری انجام بدهیم و دخالت کنیم یا اینکه این کار سخت است و به همین دلیل هیچ اقدامی در این زمینه انجام نمی‌دهند. در واقع به نوعی از به عهده گرفتن وظیفه‌ی تربیت جنسی کودکان و نوجوانان شانه خالی می‌کنند و این باعث می‌شود اولین آسیب ایجاد شود و بچه‌ها رها و آزاد باشند. طبیعتاً والدین وقتی که مراقب این رفتار‌ها نیستند و متکفل وظایف خودشان نیستند باعث خواهند شد بچه‌ها در معرض آسیب‌هایی که در جامعه، خانواده و محیط‌های دیگر وجود دارد، قرار بگیرند. این اولین آسیبی است که باید به آن توجه کنیم و والدین بدانند که مسؤول تربیت جنسی فرزندان هستند و به عنوان یک والد اجازه ندارند از این مسئولیت شانه خالی کنند.

این استاد حوزه و دانشگاه عدم آگاهی و اطلاعات اندک والدین را دومین معضل مرتبط دانست و عنوان کرد: بسیاری از خانواده‌ها اطلاعات بسیار اندکی در فضای تربیت جنسی فرزندان دارند. کتابی مطالعه نکرده‌اند و محتوای آموزشی مرتبطی ندیده‌اند و متأسفانه در فضای آگاهی‌های تربیت جنسی دانش چندانی ندارند و این باعث می‌شود خیلی اوقات اتفاقاتی پیرامون خانواده بیافتد و برای بچه‌ها مسائلی پیش بیاید و والدین، چون ناآگاه بوده‌اند، به موقع اقدام نکرده‌اند و آن جایی که لازم بوده و باید کاری انجام می‌دادند، کاری انجام ندادند و اصلاً نمی‌دانستند که چه وظیفه‌ای دارند.

حجت الاسلام مهکام خاطر نشان کرد: اکثر اوقات، وقتی حادثه اتفاق می‌افتد، مشکلات که پیش می‌آید، قضیه که به جای باریک می‌رسد تازه متوجه می‌شوند که فلان موقع باید فلان کار را انجام می‌دادند. در فلان موقعیت باید از فرزند مراقبت می‌کردند. در فلان موقعیت باید سعی می‌کردند شرایطی را برای فرزند فراهم بکنند که بتوانند وظایف درستی در برابر خودش انجام دهد یا از خودش مراقبت بکند؛ بنابراین یکی از مسائلی که وجود دارد و باید به آن توجه شود عدم آگاهی والدین است و این مشکل‌زا است. تعداد قابل توجهی از والدین از مسائل تربیت جنسی آگاهی کافی ندارند.

این روانشناس بالینی ادامه داد: آسیب دیگر، آسیب عدم هماهنگی والدین در تربیت جنسی است. یعنی پدر و مادر در مسائل مختلف توجه کافی به این مسائل نمی‌کنند. مثلاً یکی تند است. یکی کند است. پدر خیلی توجه دارد. مادر توجه ندارد یا برعکس. این که والدین با هم همسو و همراه و هم نگرش نیستند که بتوانند یک تربیت جنسی کامل و سالم داشته باشند در نوع خودش می‌تواند مشکل ساز شود.

مهکام بی توجهی والدین به میزان فهم و شعور کودکان را، مساله مشکل ساز بعدی عنوان کرد و اظهار داشت: بسیاری از اوقات والدین فکر می‌کنند این رفتاری که انجام دادیم و این حرفی را که زدیم بچه متوجه نمی‌شود در حالی که بچه‌ها اصطلاحاً به قول ادبیات امروز شاخک هایشان خوب تکان می‌خورد. هوش خوبی دارند. مسائل را یاد می‌گیرند و از خیلی از مسائل خبر دارند، اما والدین توجه نمی‌کنند و با تساهل و تسامح به این قضیه نگاه می‌کنند. این باعث می‌شود در آینده بعد از مدتی متوجه شوند مدت‌ها فرزندانشان دچار بعضی از مسائل بوده‌اند، اما والدین به آن‌ها به موقع توجه نکرده‌اند.

وی در خصوص وظایفی که در این زمینه به عهده والدین گذاشته شده است گفت: در کتابم که با عنوان «حرف‌های یواشکی» نوشته شده، به این مساله اشاره شده است. بحث اول پیشگیری است، بحث دوم مراقبت و سوم مدیریت و چهارم آموزش است. چهار وظیفه‌ای که اگر کسی بخواهد می‌تواند به کتاب مراجعه کند و آنجا به تفصیل به آن پرداخته شده است. مساله پیشگیری یعنی یک تعداد اقداماتی که کودک در معرض مفاهیم نامناسب قرار نگیرد. مدیریت یعنی مدیریت روابط و مراقبت از خود کودک است و آموزش یعنی آموزش‌هایی که در سنین قبل و بعد از بلوغ از طرف مادران به دختران خود و پدران به پسران خود ارائه دهند این‌ها جز وظایفی است که در این چهار عرصه می‌تواند وظایف والدین باشد برای این که شانه خالی نکنند و به فرزندانشان در این حوزه کمک کنند.

مهکام در پاسخ به این سوال که آیا وظایف پدر و مادر در این زمینه مشترک است یا به طور تفکیک شده هر کدام وظیفه جداگانه‌ای دارند بیان داشت: والدین قاعدتاً وظایف مشترکی دارند فقط در عرصه برقراری ارتباط و ارائه توضیح و یاد دادن برخی مسائل اختصاصی، باید والد هم جنس با فرزند ارتباط بگیرد و برای این منظور لازم است والدین هم کتاب بخوانند و هم مهارت افزایی بکنند و صرف داشتن اطلاعات بالا کفایت نمی‌کند. یعنی ما می‌گوئیم دانش و مهارت افزایی باید با هم باشد. در بعضی کتاب‌ها مهارت وجود دارد، در بعضی مواقع مشاور می‌تواند کمک بکند، ولی ببینید مهارت ارتباط برقرار کردن با کودک را والدین باید بلد باشند اگر بلد نباشند باید از کتاب یا مشاور یاد بگیرند. عمدتاً هم مهارت‌هایی نیست که خیلی عجیب و غریب باشد. مهارت برقراری ارتباط است. خجالت نکشیدن، توضیح دادن، تبیین کردن مسئله برای فرزند، کودکی کردن و نوجوانی کردن با نوجوان، فعال کردن کودک درون خود و مهارت‌هایی از این قبیل است.

وی در خصوص نقشی که فرزندان بزرگ‌تر در بهبود این فضای تربیتی دارند اظهار داشت: متکفل اصلی تربیت جنسی فرزندان پدر و مادرند، اما وقتی در فضای خانه قرار هست یک وظایفی رعایت شود قرار هست یک اصولی اجرا شود طبیعتاً فرزندان بزرگ‌تر هم در اجرای آن اصول وظایفی را بر عهده می‌گیرند مثلاً مسأله پوشش را در نظر بگیرید، نمی‌شود که فقط پدر و مادر در این مورد ایفای نقش کنند و از آن طرف برادر، خواهر بزرگ‌تر، پوشش مناسب را رعایت نکنند. باید به قوانین خانه احترام بگذارند و به خاطر فرزندان کوچک‌تر مدل پوششان را مبتنی بر قانونی که والدین طراحی می‌کنند انجام دهند. پس بچه‌های بزرگ‌تر اصولاً می‌توانند حداقل رعایت کننده قوانین تربیت جنسی باشند و ثانیاً می‌توانند در بعضی جا‌ها کمک کار والدین باشند. مثلاً دختر خانم ۹ ساله‌ای که دارد به بلوغ می‌رسد یک خواهر ۲۰ ساله هم دارد و مادرشان ۵۰ سالش است. طبیعتاً این خواهر ۲۰ ساله، راحت‌تر می‌تواند مسائل دوران بلوغ را به خواهر هشت ساله اش بگوید. چون از لحاظ سنی نزدیک‌تر است تا مادر ۵۰ ساله. اینجا خواهر می‌تواند کمک کار مادر باشد؛ بنابراین برادر یا خواهر بزرگ‌تر می‌توانند نقش‌های خوبی را در خانه ایفا کنند و اگر همکاری نکنند می‌تواند رفتار‌های مخربی داشته باشند.

این استاد روانشناسی دانشگاه در پایان با اشاره به منابع و کتب موجود در این زمینه گفت: تعداد قابل توجهی از کتاب‌هایی که در جامعه کنونی ما وجود دارد، رونوشتی از کتاب‌های کشور‌های خارجی است و کاملاً با مبانی غیر دینی طراحی شده و یک نگاه اومانیستی و کاملاً غرب گرایانه بر آن‌ها حاکم است و عملاً بچه‌ها را به سمت یک رفتار غیر دینی سوق می‌دهد و آسیب‌های بسیار شدیدی را ایجاد می‌کند. شاید فقط حدود دو یا سه کتاب خوب داریم که در این زمینه وجود دارد. کتابی به نام «پژوهش‌هایی در تربیت جنسی» نوشته علی نقی فقیهی و کتابی به نام «تربیت جنسی» نوشته جواد مصلحی از انتشارات مرکز مشاوره‌ی ماوا مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی و کتابی که برای خود بنده است که من و همسرم نوشته ایم به نام «حرف‌های یواشکی» که حالت‌های تربیت جنسی بر اساس اسلام است. این کتاب تقریباً از دو کتاب دیگر جامع‌تر و کامل‌تر است و کاملاً کاربردی نوشته شده و نشر مهرستان اصفهان آن را چاپ کرده است.

منبع: مهر