امروزه فضای برخی اتوبوس و مینی بوس ها و چینش داخل آنها طوری طراحی شده که اتوبوس را به کتابفروشی کوچکی تبدیل کرده است؛ به طوری که افراد بتوانند به راحتی و در سریع ترین زمان ممکن کتاب مورد نظر خود را تهیه کنند. این اتوبوس و مینی بوس ها همان کتابفروشی‌های سیار هستند که به عنوان نماد ادبیات در سطح شهر به عنوان یک شغل تازه و فرهنگی در میان عموم مردم پذیرفته شده اند و محله به محله در تردد هستند. افرادی که با کوله و یا چرخ دستی در اماکن عمومی چون اتوبوس و مترو اقدام به فروش کتاب می‌کنند، نیز از دیگر نمونه های کتابفروشی در قالب سیار هستند.

به محیط اطرافمان که نگاه کنیم، به خوبی دریافت خواهیم کرد مردم این اتفاق تازه فرهنگی را پذیرفته اند و خرید کالای فرهنگی چون کتاب را محدود به خرید از کتابفروشی های ثابت مانند مراکز خیابان انقلاب نمی دانند.

برای اهمیت بخشی به فرهنگ کتاب و کتابخوانی برنامه ریزی و طرح های زیادی انجام شده که هر یک به نوع خود تاثیرگذار بوده است، اما برای اینکه بتوانیم در این خصوص با مخاطب ارتباط برقرار کرده و نیاز به کتاب خواندن را در او به وجود بیاوریم تا برایش کتاب خواندن در اولویت قرار بگیرد، نیاز به اجرای برنامه دقیق و مستمر از سوی نهادهای فرهنگی خواهد بود.

ساخت برنامه و سریال از دیگر بسترهای مناسب است که می توان به طور غیر مستقیم کتابخوانی را در وجود مخاطب نهادینه کرد؛ به همین سبب اگر سابقه پخش سریال های تلویزیونی را جست و جو کنیم به مجموعه تلویزیونی می رسیم که کتاب و کتاب فروشی سیار موضوع اصلی آن است.

مجموعه تلویزیونی کتابخانه هدهد محصول سال ۱۳۸۵ به کارگردانی مرضیه برومند و نویسندگی نغمه ثمینی که از شبکه‌ سوم سیما پخش شده است، داستان کیوان کتابچی است که بعد از فوت پدر به دلیل نیاز مالی خواهر و تقسیم ارثیه‌ پدری مغازه کتابفروشی را فروخته، اما به دلیل علاقه به کتاب تصمیم به ادامه دادن شغل پدری دارد، آشنایی با یک راننده اتوبوس میان سال فکر راه اندازی کتابخانه سیار را به ذهنش می‌رساند و در نهایت با کمک و همراهی خانواده اش این ایده را عملی می‌کند.

بعد از گذشت ۱۶ سال از پخش این سریال، سیار بودن کتاب به عنوان خلاقیت در بحث کتاب و کتابفروشی همچنان تازه و مطرح است و در سطح شهر مینی بوس و اتوبوس‌های رنگی را می‌بینیم که مسافرهایشان کتاب هستند و به دست مردم در نقاط مختلف شهر می‌رسند. این مسئله در تقویت فرهنگ کتابخوانی و دسترسی قشر ضعیف به کتاب بسیار موثر است.

راضیه تجار نویسنده در این باره می‌گوید: کتابفروشی‌های سیار به شکل موثری بر توزیع عادلانه کتاب می‌توانند تاثیرگذار باشند؛ چرا که بسیاری از مناطق دور از دسترس وجود دارند و بعضاً شهرهایی دارای کتاب فروشی های اندکی هستند. افراد از این قضیه به خوبی استقبال می کنند. جایی که عرضه هر محصولی در کمترین حالت قرار بگیرد، استقبال از آن هم به همان نسبت کمتر خواهد بود.

به گفته تجار تنوع کتاب و مخاطب شناسی از مهم‌ترین مسائلی است که باید به آن توجه جدی شود؛ به این شکل که مجموعه افرادی که این فعالیت‌ را گزینش می‌کنند و در این کاروان‌های سیار به اقصی نقاط می‌روند مطمئنا می‌توانند مشتری‌های جالبی پیدا کنند و در فرهنگ کتابخوانی بسیار موثر هستند.

دبیر انجمن قلم ایران گفت: توزیع عادلانه کتاب مدینه فاضله‌ای است که هنوز به آن نرسیده ایم؛ به گونه‌ای که در سیستان و بلوچستان، شهر‌های غیر دسترس خراسان شمالی و شهر‌هایی که به نوعی فقر فرهنگی در آن‌ها وجود دارد نسل‌های جدید، میانی و قدیم کتاب در دسترسشان نیست.

به گفته تجار راه اندازی و برپایی کتابفروشی‌های سیار در مناطق محروم و دارای فقر فرهنگی به رفع این فقر و دسترسی افراد به کتاب، کمک کننده خواهد بود. در غیر این صورت سبب می‌شود با نبود کتاب مردم آن را نبینند، نخرند و مطالعه‌ای صورت نگیرد.

به نظر می رسد با برنامه ریزی دقیق و فکر شده به واسطه‌ بخش دولتی یا خصوصی می‌توان به اقصی نقاط کشور کتاب‌هایی با محتوای مناسب و جذاب ارسال کرد.

تجار معتقد است، در چندین سال گذشته که مثل شرایط کنونی شبکه‌های مجازی در میان مردم گسترش پیدا نکرده بودند و روزنامه‌ها اقبال زیادی داشتند افرادی که اهل خوانش روزنامه‌ها بودند مطلع می‌شدند که اتوبوس‌های طراحی و نقاشی شده حامل کتاب از طریق کانون پرورش فکری کودکانان و نوجوانان در یک سری روستا‌های کشور حاضر شدند و به توزیع کتاب پرداخته اند، اما متاسفانه این برنامه ریزی دقیق و مستدام نبود، برای اجرای چنین طرحی لازم است در درجه اول از رسانه‌ ملی و در درجه‌ دوم از فضای مجازی استفاده شود.

کتاب فروشی سیار به عنوان مقوله‌ فرهنگی چند جانبه که از دل مردم برآمده و انتهایش باز به مردم می‌رسد، نیازمند آن است که از نگاه کتاب فروش هم به آن نگاه شود. گرانی کاغذ و گران شدن کتاب، سنگینی کتاب‌ها و فشار جسمانی که به سبب جا به جایی کتاب‌ها در طول سال بر فرد وارد می‌شود، از مهمترین مشکلاتی است که افراد با این شغل را با خود درگیر خواهد کرد.

یک کتاب فروش سیار در خصوص معضلات شغلش می گوید: کتاب فروشی سیار به عنوان یک شغل فرهنگی، اما بدون بیمه به دلیل حجم زیاد کتاب و سنگینی آن‌ها باعث فرسودگی بدنی ما می‌شود. اگر قصد داشته باشیم به این شغل به عنوان شغل دائم نگاه کنیم، باید به گونه‌ای فعالیت کنیم تا آسیبی که به بدنمان وارد می‌شود کنترل شده باشد.

به روز و آگاه بودن در هر شغلی لازمه‌ فعالیت در این زمینه است؛ کتاب فروشی هم از این قاعده مستثنی نیست و یک کتاب فروش چه دائم و چه سیار باید برای موفق بودن در شغل خود فرد کتابخوانی باشد و از کتاب‌های جدید با خبر باشد. چرا که مردم آگاه و جویای کتاب‌های جدید هستند؛ به گفته یک کتابفروش سیار، برای پاسخگویی به سوالات افراد و فروش کتاب حتما باید مطالعه داشت؛ بازه‌ سنی مخاطبان کتاب از ۱۵ تا ۴۰ سال است که اکثرا خواهان کتاب‌های انگیزشی و روانشناسی و رمان و تاریخی هستند.

برای شروع و راه اندازی کتاب فروشی سیار مبلغ کمی به میزان ۵۰۰ هزار تومان نیاز است، اما متاسفانه سود این کار کم است و هزینه‌های زندگی به قدری افزایش یافته که کتابفروش فقط می‌تواند بخش اندکی از هزینه‌های زندگی را تامین کند.

با توسعه‌ فضای مجازی، گسترش رسانه‌های الکترونیکی و نیز گران شدن کاغذ و به تبع آن افزایش قیمت کتاب میزان علاقه افراد به خواندن کتاب کاهش پیدا کرده و جامعه‌ای با سرانه مطالعه پایین را تشکیل خواهیم داد، به همین سبب نیاز به شکل گیری محیط جدید برای ارائه‌ بیشتر و مناسب کتاب به مخاطبان آن بیشتر از گذشته دیده می‌شود که وجود چنین کتابفروشی‌هایی (سیار) خلأ موجود در ادبیات و کتاب را به حد مطلوبی برطرف می کند.

درست مثل اتفاقی که در سینما رخ داد؛ چند سالی است که سینمای سیار با هدف عدالت فرهنگی در شهرستان‌های فاقد سینما به وجود آمده است تا با فراهم شدن فناوری لازم و تجهیزات قابل حمل افراد در مناطق محروم کشور بتوانند فیلم‌های اکران شده را تماشا کنند.

جشنواره‌های مردمی همانند جشنواره عمار محیطی است که سینمای سیار بیشتر در آن فعالیت دارد؛ اما تاثیر وجود سینما و کتابفروشی سیار در کشور به دائمی بودن چنین طرحی است که رها کردن آن در نیمه‌ راه باعث نابودی عدالت فرهنگی خواهد شد.

به گفته مدیر طرح سینما سیار در کشور مدیریت و اجرای آن از فروردین سال ۱۳۹۷ توسط سازمان امور سینمایی و سمعی و بصری به انجمن سینمای جوانان ایران سپرده و حدود ۴۰ دستگاه سینما سیار در سراسر کشور راه‌اندازی شده است.

حال باید دید کتابفروشی سیار هم، مانند سینمای سیار پیشرفت و در سراسر شهرهای ما رشد می‌کند یا نه؟