شیراز شهری است که در آن گویا زندگی به افق فرهنگ و هنر مفهوم گرفته است به ویژه بهار دل انگیزش هر بیننده‌ای را به وجد می‌آورد تا شاعرانه به زندگی بنگرد.

همین بهار دلنشین بود که استاد سخن، سعدی شیرین سخن در توصیفش گفت: "خوشا تفرج نوروز خاصه در شیراز  که برکند دل مرد مسافر از وطنش"

خواجه راز، حافظ شیراز دعاگوی ماندگاری این وضعیت و دیگر مواهبی که این دیار از آن بهره منداست بود.

خوشا شیراز و وضع بی مثالش  خداوندا نگهدار از زوالش 

نمی‌دانم تعبیر حافظ از زوال در آن سال‌ها چه بوده اما! آنچه واضح است، بحران‌های محیط زیستی شیراز را هم مانند دیگر کلان شهر‌ها روز به روز بیشتر در برمی گیرد.

شیرازی که برای شیراز شدن مسیری پر پیچ و خم را طی کرده است. هرچند این کلان شهر از نظر بحران‌های محیط زیستی وضعیت بهتری نسبت به سایر کلان شهر‌های ایران دارد.

بحران‌های محیط زیستی قدمتی به اندازه تاریخ دارند

حسنعلی عرب باستان شناس می‌گوید: تا هزاره سوم قبل از میلاد و اواخر دوره ساسانی این دشت مرودشت است که اهمیت فوق العاده‌ای دارد و دشت شیراز در سایه است.

با این حال عضو هیات علمی دانشگاه هنر به محوطه فرهنگی- تاریخی تپه پوستچی شیراز در کنار بلوار رحمت شیراز قرار گرفته است اشاره می‌کند و می‌گوید: ما  در کاوش‌های باستانی در این نقطه صدف‌های دریایی خلیج فارس و سنگ‌های قیمتی منطقه خراسان یافتیم که نشان از این است که مردمی که در این نقطه یا در این روستا ها‌ی دشت شیراز می‌زیستند جمعیت کوچکی بودند با دیگر نقاط ارتباط داشتند آن هم درزمانی که هنوز چهار پایان برای باربری اهلی نشده بودند.

به گفته‌ این باستان شناس از جمله عوامل اصلی که باعث گرایش روز افزون به دشت شیراز شد، جغرافیای حاصل خیز و آب کافی برای برای کشاورزی و زراعت بود.

عرب گفت :شیراز ازاواخر دوره ساسانی واوایل دوره اسلامی اندک اندک با توسعه‌ای که پیدا می‌کند و دیوار و حصاری که اطرافش کشیده می‌شود، این شهر حاصل خیز مامن بسیاری از مفاخرمی شود.

این پژوهشگر علاوه بر حاصل خیزی دشت شیراز عوامل متعددی دیگری را در توسعه آن دخیل می‌داند؛ که از جمله آن‌ها به این نکات اشاره می‌کند که شهر شیراز در مسیر استخر به فیروز آبادقرار داشت، شهری که اردشیر ساسانی قیامش را از آنجا آغاز کردو در دوره ساسانی جایگاه سر سلسله ساسانیان بود و فیروز آباد یا شهر گور برای ساسانیان اهمیت داشت.

او  می گوید: در آن زمان در این مسیر چندین قلعه ایجاد شد که از جمله آن‌ها می‌تواند به قصر ابونصر شیراز اشاره کرد که گویا در این نقطه شهر یا دهکده‌ای قرار داشته است.

عرب می‌گوید:کاوش‌ها باستانی قصر ابونصر هنوز به پایان نرسیده و نمی‌دانیم در لایه‌های زیرین می‌توان آثاری از دوره هخامنشی یافت؟ از طرفی ساخت ساز‌های بسیاری از آثار و محوطه‌های باستانی دوره هخامنشی در شیراز را از بین برده است.

عضو هیات علمی دانشگاه هنر شیرازگفت: اما آنچه مشخص است درمتون تخت جمشید از شیراز با نام تیرازیس یاد می‌شود و این شهر گویا همچون بندرگاهی برای جمع آوری غلات، سایر اقلامی بوده که از نقاط مختلف جمع آوری، کنترل و به تخت جمشید برده می‌شد، ولی اینکه تیرازیس در کدام نقطه از این دشت پهناور قرار داشته است مشخص نیست.

این پژوهشگر در دریافته‌هایی در تنگ الله اکبر شیراز که از ساخت و ساز در  اما ن نمانده سفال‌هایی از دوره‌های اشکانی و ساسانی یافته است و باور دارد ارتفاعات شیراز ناگفته‌های شنیدنی بسیار از عهد باستان دارد  اگر ساخت و ساز‌ها فرصت دهند.

حسنعلی عرب در شرح توسعه دشت شیراز از سیلاب به عنوان خطری جدی برای زندگی دراین دشت حاصل خیز یاد می‌کند و می‌گوید: با توسعه و چند برابر شدن اهمیت زندگی در شیراز در دوره اسلامی این دشت جایگزین دشت مرودشت می‌شود و بعد زندگی به سمت مکانی که امروز به عنوان بافت تاریخی می‌شناسیم کشیده می‌شود به دلیل امنیت این نقطه، چون سیلاب‌های ویرانگری زندگی را تهدید می‌کرد.

معلوم نیست گذر زمان قصد دارد از دشت حاصل خیز شیراز چه برجای گذارد؟

 وضعیت بهتری نسبت به سایر کلان شهر داریم، اما! تا کی؟

قاسم نهاوندی معاون نظارت و پایش حفاظت محیط زیست فارس می‌گوید: جهت باد‌های غالب شهر شیراز به گونه‌ای است که باعث خودپالایی و خروجی آلودگی هوا می‌شود اما  باید این نکته را در نظر بگیریم هر چیز ظرفیتی دارد و با تکیه براین  امتیاز نمی‌توان نسبت به عوامل آلاینده بی تفاوت بود.

نهاوندی می گوید: در حالی با بحران خشکسالی روبه رو هستیم که  باغ‌های قصردشت حکم ریه‌های تنفسی شهر شیراز را دارند و در طی سال‌ها دستخشوش تغییرات شده اند و داده‌ها حاکی از آن است که ما در طی این سال‌ها شاهد با وجود قوانین سخت شاهد کاهش مساحت این منابع حیاتی و ارزشمند هستیم.

او بحران خشکسالی و تغییر کاربری را عامل اصلی تخریب ریه‌های تنفسی شهر می‌داند.

نهاوندی آتش زدن زباله را عاملی دیگر برای آلودگی هوا می‌داند و می‌گوید: با وجود توزیع بنزین یورو ۴ در شیراز ضروری است معاینه فنی خودرو‌ها و جدی‌تر گرفته شود، چون هنوزهم خودرو‌های فرسوده عامل مهمی در آلودگی هوا هستند.

معاون نظارت و پایش حفاظت محیط زیست فارس محدودیت فعالیت صنایع در شهر شیراز خروج صنایع آلاینده از این شهر را امتیازی مثبت برای محیط زیست می‌داند و  می گوید: صنایع آلاینده در گام اول ملزم به کاهش آلودگی و در گام بعد ملزم به خروج از شیراز شده اند و مجوز واحد‌های تولید شن و ماسه واقع در غرب شیراز دیگر تمدید نمی‌شود و تنها مجوز برداشت سالانه به آن‌ها داده خواهد شد تا همه آن‌ها جابه جا شوند.

او  حل بحران‌های محیط زیستی را لازمه فرهنگ سازی و همت همگانی می داند  و می گوید:  یک نهاد به تنهایی نمی‌تواند کاری انجام دهد آن هم در شرایطی که با شرایط تغییرا ت اقلیمی و هجوم گرد و غبار ازکشور‌های غربی روبه رو هستیم.

  آمایش سرزمین می‌تواند یاریگر مدیریت بحران محیط زیستی شهر حافظ و سعدی شود

حمید مصباح عضو بازنشسته هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی می‌گوید: برخلاف نظر بسیاری می‌توان افتخار کرد که اگر شیراز مانند بسیاری از کلان شهر ها‌ی ایران از بعد صنعت پیشرفتی نداشت اما  مشکلات محیط زیستی کلان شهر‌های صنعتی راهم ندارد.

او مشکلات محیط زیستی را زمینه ساز بسیاری از مشکلات اجتماعی و اقتصادی می‌داند و می‌گوید: وجود بسیاری از صنایع آب بر و آلاینده امروز خود مشکلی اساسی است.

به گفته این محقق عرصه منابع طبیعی در طرح اولیه آمایش سرزمین که به بیش از نیم قرن پیش بر می گردد ، بنا براین بود شیراز با جاذبه های تاریخی و فرهنگی که دارد قطب گردشگری و همچنین قطب الکترونیک و صنایع نرم باشد یعنی صنایعی که باعث آلودگی هوا نمی شود، برنامه ای که متاسفانه اجرا نشد و همچنان آمایش سرزمین در مرحله طرح باقی ماند.

به باور این پژوهشگر آمایش سرزمین می‌تواند بسیاری از مشکلات محیط زیستی کلان شهر شیراز را حل کند، چون زمینه ساز مدیریت صحیح در بسیاری از عرصه‌ها می‌شود و دقیقا وجود آنچه ضروری و غیر ضروری راشرح می‌دهد.

هرچند او اجرای این اقدام را دشوار و نیاز به توجه ویژه و به روز بودن اطلاعات می‌داند اما معتقد است هر اصلاحی باید روزی انجام شود و این اقدام هرچه زودتر انجام شود بهتر است.

این پژوهشگر می گوید: در شیراز با تولید انبوه زباله رو به رو هستیم و در شرایطی که صنعت بازیافت زباله، صنعی پرسود است هنوز این صنعت جدی گرفته نشده و مشکلات برای بازیافت آن بسیار است.

او به تفرجگاه‌هایی در اطراف شیراز اشاره می‌کند که محل تجمع زباله هستند و از طرفی تحت تاثیر ویرانگری خشکسالی قراردارند و بر این باور است بحث مدیریت تفرجگاه‌های که در دل طبیعت هستند با ید جدی‌تر دنبال شود.

او معتقد است ما چاره‌ای جز مدیریت تغییرات اقلیم نداریم و نباید همسو با ویرانگری بحرانی که دنیا را در بر گرفته است گام برداریم.

این دوستدار محیط زیست به گسترش بی برنامه کلان شهر شیراز اشاره می‌کند و از تعداد روز افزون خودرو‌هایی که به این شهر به دلایلی از جمله گردشگری، درمان، اسکان می‌آیند می‌گویدکه با وجود ترافیک روز افزون هنوز ما طرح ترافیک نداریم و مطمئنا اجرای طرح‌های تراقیک در دهه‌های آینده برحسب الزام وضرورت دشوار‌تر خواهد شد.

ازدیگر نکات آلاینده هوای شیراز به بلند مرتبه سازی در نقاط مختلف اشاره می‌کند که بدون توجه به مشکل پارکینگ این امر صورت می‌گیرند آن هم در شرایطی که در بسیاری از نقاط دنیا در زیر خیابان‌ها و حتی ساختمان‌ها اقدام به ساخت پارکینگ می‌کنند.

او بلند مرتبه سازی در ارتفاعات را بحرانی دیگرمی داند ومعتقد است ساخت و ساز‌ها از دشت شیراز به سمت ارتفاعات برای ساخت مترو، و تول بزرگراه و آزاد راه‌ها پیش رفته و این ساخت و ساز‌ها در ارتفاعات بحران ساز است و می‌تواند باعث لغزش و حرکت زمین شود و به این نکته توجه نمی‌شود که هنوز فضای شهری برای کار داریم و همان گروهی کار ساخت و ساز در سطح شهر این اقدام را انجام می‌دهند.

به گفته مصباح کوهپایه دراک مناسب بلند مرتبه سازی نیست، چون هم مانعی برای جریان هوا می‌شود و هم در آنجا بنا‌ها بر روی غار‌هایی با وسعت ساخته می‌شود، به بلند مرتبه سازی در تنگ سرخ هم به عنوان اقدامی بحران ساز برای محیط زیست اشاره می‌کند و از ازتفاعات به عنوان گلو گاه‌های تنفسی شیراز نام می‌برد.

او بی توجهی به بحران خشکسالی را عاملی بحران ساز می‌داند و می‌گوید: روان آب ها‌ی شهر شیراز به آسانی به هدر می‌رود در صورتی که می‌توان این روان آب‌ها را مدیریت و جمع آوری کرد و با فرهنگ سازی مردم راهمراه کرد، کاری که امروز در بسیاری از نقاط دنیا انجام می‌شود.

به باور این پژوهشگر خشک شدن تالاب فصلی مهارلو می‌تواند عاملی آلاینده برای شیراز باشد، چون این تالاب علاوه برنمکی بودن، به گونه‌ای است تمام آب‌های آلوده شهر به سمت آن روانه می‌شود و علاوه بر منشا ریزگرد می‌تواند منشا نشر فلزات سنگین برای نشر آلودگی شود.

او براین نکته تاکید می‌کند طرح‌های آبی بالادست این دریاچه نمکی و خشک شدن کامل مهارلو برای شیراز بحران ساز است.

مصباح از بی توجه به شرایط اقلیمی شیراز کاشت درختان نا سازگار و آب بر به عنوان مشکلی اساسی یاد می‌کند و می‌گوید: برحسب تحقیقاتی که داشته ۲۵ گونه سازگار باکم آبی، گرما و سرما و شرایط اقلیمی شیراز موجود می‌باشد که این تحقیق در اختیار شهرداری هم قرار گرفته است.

از دیگر معضلاتی که این محقق حوزه آبخیز داری برمی شمرد سیلاب است که بحران جدی محسوب می‌شود . 

این پژوهشگر عرصه منابع بر این نکته تاکید می‌کند که آمایش سرزمین باداده‌های معتبربه روز می‌تواند راهکاری اساسی برای مدیریت و پیشگیری از بحران‌های محیط زیستی باشد.

می‌توان تا چنین روزی حافظ وار برای حفظ شیراز از خطرات محیط زیستی گفت 
" خداوندا نگهدار از زوالش "

گزارش از راضیه جوینده