نوروز را شروع رستاخیر طبیعت، موعد رویش و تولد نباتات می‌دانیم و باورمان بر این است که همگام با طبیعت، ما نیز باید روزگار نو و تازه‌ای را با روح و روان تازه و پوشیدن لباس نو آغاز کنیم.
شروع جشن نوروز با اعتدال بهاری همزمان است. موعدی که خورشید در حرکت ظاهری‌اش در ابتدای برج حمل، استوای زمین را قطع می‌کند و ساعات روز و شب با هم برابر می‌شود.
در تقویم خورشیدی، لحظه تحویل سال اولین روز از ماه فروردین شمرده می‌شود.
بیشتر بخوانید
اقوام مختلف ایرانی همه ساله با نو شدن سال، نوروز را جشن می‌گیرند؛ آداب و رسوم نوروز در مناطق مختلفی از ایران با یکدیگر متفاوت است، زیرا در کشور عزیزمان قوم‌های مختلفی با فرهنگ‌های متفاوت وجود دارد.
آداب و رسوم عید نوروز در ایران
چهارشنبه سوری ،جشن نوروز ابتدا با آداب و رسوم چهارشنبه سوری شروع می‌شود. سپس نوبت به آخرین پنجشنبه سال و رفتن به مزار درگذشتگان می‌رسد.
سومین برنامه مراسم الفه است؛ این مراسم که در آرامگاه‌ها، قبرستان‌ها و مساجد بر پا می‌شود برای تکریم و احترام به گذشتگان است.
خانه تکانی، از دیگر آداب و رسوم عید نوروز در ایران می‌توان به خانه‌تکانی اشاره کرد؛ اقوام و مردمی که نوروز را جشن می‌گیرند به این مناسبت نیز پایبند هستند.
طی این برنامه، در آستانه تحویل سال تمام خانه و اسباب و اثاثیه گردگیری، شستشو و تمیز می‌شود.
افروختن آتش، از دوران کهن، در برخی مناطق رسم آتش افروختن نیز متداول بوده است. این رسم در ایران، آذربایجان و بخش‌هایی از افغانستان در قالب روشن کردن آتش در آخرین چهارشنبه سال (همان چهارشنبه سوری) مرسوم بوده است.
سفره عید نوروز (هفت سین)، پهن کردن سفره عید نوروز نیز رسمی مشترک در مراسم نوروز است. عناصر این سفره که در ایران سفره هفت سین نام دارد به دو نوع تقسیم می‌شوند، عناصری که جنبه نمادین دارند مثل سیر، سکه، سمنو، سبزه و قرآن و عناصری که جنبه خوراکی و پذیرایی از مهمان را دارند مثل انواع و اقسام آجیل، شیرینی سنتی یا امروزی
انداختن سفره نوروزی آداب و رسومی خاصی دارد و روی سفره وسایل دیگری از قبیل آیینه، شمع و آب نیز قرار می‌دهند، ماهی و تخم‌مرغ رنگی نیز در این بین دیده می‌شوند.
یکی از وجوه دوست داشتنی ایران، گستردگی فرهنگ‌هایی است که در نقطه نقطه آن شاهدهستیم. نوروز نیز مانند سایر مناسبت‌های کشور، با آداب و رسوم مختلف و گاهی نزدیک به هم در بین شهر‌های مختلف همراه است.
فرهنگ ریشه دار مردم چهارمحال و بختیاری در طول تاریخ، مفاهیم متعددی را در خود پرورش داده است.
این فرهنگ مبتنی بر انگاره‌های دینی، مذهبی و اعتقادی بنا شده و از جمله این اعتقادات که شکل آیینی به خود گرفته، آداب و رسوم مربوط به گرامیداشت سال نو و نوروز است.
فرهنگ گرامیداشت نوروز و سال نو در چهارمحال و بختیاری بر سه مبنای آیین‌های پیش از آغاز سال نو، حین حلول سال نو و پس از تحویل سال نو است.
یکی از آیین‌های پیش از آغاز سال نو در شهرکرد مرکز استان چهارمحال و بختیاری، آیین چراغ بران است.
آیین چراغ بران، رسم دیرینه سال نو میان مردم شهرکرد
مردم شهرکرد هر ساله ساعاتی قبل از تحویل سال با حضور در بقعه متبرک امامزادگان حلیمه و حکیمه خاتون با روشن کردن چراغ و آوردن آن به منازل شان، نور و روشنایی را در کانون گرم خانواده شان جاری می‌کنند.
آقای زمانی پور کارشناس تاریخ در چهارمحال و بختیاری گفت: مردم شهرکرد از دیرباز براساس اعتقاد دیرینه آتش مورد نیاز اجاق خانه و چراغ منازل خود را در این امامزادگان و به دست یکی از سادات و خادمین و پیوستگان به این بقعه متبرکه تهیه می‌کردند.
بر این اساس ساعاتی قبل از حلول سال نو، کودکان به همراه والدین خود و عموماً مادران، علاوه بر زیارت قبور در این بقعه و طلب همت از آنان برای برکت و سلامتی اهل خانواده خود در ایام پیش رو چراغ‌های نفتی و یا شمع را از سوی سادات حاضر در این بقعه روشن نموده و با انتقال آن به منازل خود، نور و روشنایی و گرمای عشق به اهل بیت (س) را به منازل خویش متصل می‌کنند.
همه علاقمندان به دیدار از این آیین منحصر به فرد دارای قدمت دیرینه در زاگرس میانه، هنگام سفر به چهارمحال و بختیاری در روز و ساعت قبل از حلول سال نو می‌توانند شاهد اجرای این رسم دیرینه و پیوستگی خاطر خود با آن باشند.
چراغ بران آیین نوروزی منحصر به فرد در ایران
آقای هادیپور کارشناس میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی چهارمحال و بختیاری گفت: همه شهرکردی‌ها یا کسانی که قبل از سال نو این فرصت را داشته‌اند که در شهرکرد باشند، صحنه‌های زیبا و به یادماندنی رفت و آمد کوچک و بزرگ، پیر و جوان و مرد و زن را که چراغ روشنی در دست دارند هرگز از یاد نمی‌برند.
چراغ به دستان کسانی هستند که رسم چراغ بران را به جا می‌آورند. چراغ بران همه ساله و ساعاتی قبل از تحویل سال در امامزدگان دوخاتون شهرکرد برگزار می‌شود.
یک هفته مانده به آغاز سال نو متولی امامزادگان دوخاتون برای انجام این آیین تمام صحن، حیاط و حرم را غبارروبی و با گلاب معطر می‌کند و برای انجام مراسم، چراغ امامزادگان را تمیز و برای انجام مراسم پر از نفت می‌کند.
حتی برخی این نفت را هم نذر امامزادگان می‌کنند و قبل از انجام مراسم به عنوان هدیه و نذر تحویل متولیان می‌دهند.
مراسم این‌گونه است که مردم شهرکرد چند روز قبل از سال نو، انواع چراغ‌های روشنایی نفتی خانه‌های خود مانند لامپا، گردسوز، لاله‌سوز و فانوس را برای انجام مراسم تمیز می‌کنند و کنار می‌گذارند.
چند ساعتی مانده به زمان سال تحویل، متولیان امامزادگان «حلیمه‌خاتون» و «حکیمه‌خاتون» چراغ مخصوص مراسم را روشن می‌کنند و آماده برگزاری مراسم می‌شوند.
مردم هم قبل از انجام مراسم در ابتدا سفره‌های هفت‌سین خود را در خانه پهن می‌کنند و منتظر حلول سال نو می‌شوند. در این میان یکی یا دو نفر از اعضای خانواده به نیابت از دیگر اعضا چراغ خاموش را برمی‌دارند و راهی امامزدگان دوخاتون می‌شوند؛ برخی هم رسم دارند به صورت خانوادگی در این مراسم شرکت کنند.
البته در این میان برخی افراد نیابت خانواده‌های دیگر را نیز برعهده می‌گیرند. مثلا خانواده‌ای مریض دارند و نمی‌توانند در مراسم شرکت کنند یا پیر و ناتوان هستند و نمی‌توانند زیاد راه بروند. به همین دلایل برخی افراد به خانه‌های آن‌ها می‌روند، چراغ خاموش آن‌ها را هم برمی‌دارند و با خود می‌برند.
شهرکردی‌ها با ورود به صحن امامزادگان دوخاتون سراغ متولی می‌روند. متولی هم که چشم به‌راه آنهاست چراغ‌ها را از آن‌ها میگیرد و با آتش چراغ امامزادگان روشنشان می‌کنند.
روشن‌کردن چراغ هم به همین راحتی‌ها نیست، زیرا افراد باید صف طولانی‌ای را پشت سر بگذارند تا نوبتشان شود. این روز‌ها زوج‌های جوانی که در خانه‌هایشان کمتر چنین چراغ‌هایی وجود دارد رسم است که با خود شمع می‌برند تا آن‌ها را با چراغ امامزادگان دوخاتون روشن کنند.
بعد از روشن‌شدن چراغ‌ها این‌بار نوبت زیارت امامزادگان دوخاتون فرا می‌رسد. مردم بعد از زیارت و نذر و دعا و آرزوی سالی خوب و پربرکت راهی خانه‌هایشان می‌شوند.
وقتی آن‌ها پا از امامزادگان بیرون می‌گذارند شهر هر لحظه زیباتر و دیدنی‌تر می‌شود. بعد از رسیدن به خانه، چراغ‌ها را در سفره هفت‌سین می‌گذارند و منتظر حلول سال نو می‌نشینند.
هادیپور با اشاره به پیشینه تاریخی این آیین باستانی می‌گوید: این آیین که دارای ریشه‌های کهن در هزاره‌های گذشته است، در ایام پس از ورود دین مبین اسلام و پذیرش آن از سوی مردم با شکل جدید اعتقادات آمیخته شده تا حافظ مفاهیم اسلامی و شیعی در میان تاریکی‌های جهل ضد دینی تلقی گردد.
ساکنان شهر شهرکرد هر ساله با غروب خورشید در آخرین روز از اسفند چراغ‌های نوروزی خود را که اغلب شامل انواع چراغ‌های نفتی و گازی است به امام زاده حلیمه و حکیمه خاتون این شهر می‌برند و منتظر می‌مانند تا سیدی که از خادمان امام زاده نیز هست چراغ آن‌ها را روشن کند.
البته مکان روشن کردن چراغ‌ها قبل از انتقال مخصوص متولی امام زاده در داخل بنای هشتی شکل بقعه و در جوار ضریح امام زادگان حلیمه و حکیمه خاتون واقع شده بود.
در آن دوران حداقل ۷۰ سال پیش شمع بزرگی که برای تأمین روشنایی در شب از آن استفاده می‌شد و به روشنایی امام زاده معروف بود در گوشه‌ای از بقعه قرار داشت و خادم امام زاده چراغ‌های نوروزی را با استفاده از آن روشن می‌کرد. هر یک از صاحبان چراغ پس از سپردن چراغ خود به خادم امام زاده مبلغی را به عنوان «پاچراغی» به خادم تحویل می‌دهند.
پاچراغی که بسته به توان مالی افراد مبالغ مختلفی را در بر میگیرد، در واقع هدیه صاحب چراغ به روشن کننده آن به شمار می‌آید.
در گذشته این هدیه شامل مقداری گندم یا آرد یا شاخه نبات و یا تخم مرغ بود که با گذر زمان جای خود را به سکه‌های یک ریالی و پنج ریالی و امروز به اسکناس داده است.
در مناطق دیگر نیز قبل از شروع سال به زیارت امامزاده محل می‌روند و اگر تحویل سال آخر شب نباشد موقع تحویل سال را نیز در امامزاده می‌مانند و این گونه سال خود را با یک شروع معنوی پیوند می‌زنند.
در بروجن بعد از تحویل سال به زیارت اهل قبور و شهدا می‌روند. عشایر بختیاری نیز همزمان با تحویل سال به مکان سبزتری رفته و سیاه چادر خود را در آنجا برپا می‌کنند.
در پردنجان از توابع شهرستان فارسان در گذشته، مردم به خصوص زنان هنگام تحویل سال در اولین روز سال به زیارتگاه می‌رفتند.
این کار را آنقدر زود انجام می‌دادند که کسی چشمش به دیگری نیفتد و اگر هم همدیگر را می‌دیدند تا زیارت نمی‌کردند با همدیگر حرف نمی‌زدند.
قدمت ۴۰۰ ساله آیین چراغ بران
آقای جیلان سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گفت: برخی قدمت این آیین سنتی در نوروز را ۴۰۰ سال و پژوهشگران استانی دیرینه آن را تا ۲۰۰ سال عنوان می‌کنند.
این آیین که دارای ریشه‌های کهن در هزاره‌های گذشته است، در ایام پس از ورود دین مبین اسلام و پذیرش آن از سوی مردم با شکل جدید اعتقادات آمیخته شده تا حافظ مفاهیم اسلامی و شیعی در میان تاریکی‌های جهل ضد دینی تلقی شود.
آیین چراغ بران شهرکرد، پنجم دی ۱۳۹۰، به شماره ۳۹۱ در فهرست آثار ملی معنوی ایران به ثبت رسید.
گزارش از افسانه احمدی فارسانی
