یک باستان شناس خراسانی گفت: در فرایند گسترش فضا‌های کاربردی متنوع حرم مطهر در دوران صفوی علاوه بر صحن کهنه و ایوان‌های مشرف بر آن صحن، رواق‌ها و مقابری نیز ساخته شدند که یکی از آن مقابر، «گنبد حاتم خانی» بود. آن مقبره متعلق به «حاتم خان اردوبادی تبریزی» و همانند «گنبد الله‌وردیخان» است با این تفاوت که نقشه آن مستطیل و مشخصۀ هنری آن مقرنس‌های پرکار مزین به کاشی‌های معرق است.
رجبعلی لباف خانیکی گفت: در اواخر دوران صفوی از سرعت ساخت و ساز در مجموعه آستان قدس رضوی کاسته شد و بیشتر به تکمیل و مرمت آسیب‌ها محدود شد. از جمله کتیبۀ فوقانی ایوان شمالی صحن کهنه حاکی از این است که آن ایوان به دستور «شاه عباس دوم» در سال ۱۰۵۹ بازسازی شده است.
در سال ۱۰۸۴ه. ق زلزله‌ای در مشهد رخ داد و به برخی سازه‌های معماری حرم مطهر خسارت وارد کرد، شکاف‌هایی نیز بر بدنه گنبد فراز مرقد امام رضا (ع) ایجاد شد. آن خسارت‌ها به دستور «شاه سلیمان صفوی» ترمیم گردید، آن واقعه و مرمت گنبد بر کتیبه‌ای به خط «محمد رضا امامی» بر ساقه گنبد نقش بسته است.
ساخت و طلاکاری
او گفت: با آغاز حکومت «نادر شاه افشار» عملیات عمرانی حرم مطهر سرعت گرفت و تغییر و تحولاتی در مجموعه معماری حرم مطهر شروع شد.به استناد قصیده‌ای که بر دیوار ایوان طلا در صحن کهنه نقش بسته، به همت نادر شاه آن ایوان طی سال‌های ۱۱۴۵ و ۱۱۴۶ه. ق تعمیر و طلاکاری شده است. در همان برهه زمانی نیز به دستور نادر مناره‌ای بر بالای ایوان ضلع شمالی ساخته و طلاکاری شد.
فاصله‌گیری سبک نگارگری‌ها در دوران قاجار
به گفته او دوران قاجار مقارن با تحول و دگرگونی فرهنگی و هنری از سنتی به مدرن، تحت تاثیر افکار و اندیشه‌های غرب بود بنابراین نگارگری‌های دوره قاجار در فضا‌هایی مثل صحن نو (آزادی) از سنت‌های دیرین دور شد و رنگ و بوی مدرن و غربی به خود گرفت. مهم‌ترین اقدام در مجموعه حرم ساخت «صحن نو» در جبهه شرقی حرم در سال ۱۲۳۲ه. ق و در زمان «فتحعلیشاه»، از محل در آمد موقوفات حرم بود.
بیشتر بخوانید
او گفت: تکمیل ساختمان صحن نو ۲۳سال معطل ماند و در زمان حکومت «محمدشاه قاجار» به همت «میرزا موسی خان فراهانی» متولی وقت حرم مطهر و برادر «میرزا ابوالقاسم فراهانی» به اتمام رسید و کاشی‌کاری شد.
به گفته او صحن نو مانند صحن کهنه چهار ایوان بر چهار طرف و غرفه‌ها و حجره‌هایی دو طبقه در دو طرف ایوان‌ها دارد.ایوان غربی صحن نو که به «ایوان طلا» معروف است، در سال ۱۲۸۲ه. ق به دستور «ناصرالدین شاه» طلاکاری شد.
ساخت دارالسعاده
او گفت: هزینه طلاکاری آن ایوان از محل درآمد موقوفات تامین شد و سرپرستی طرح برعهدۀ «میر سید محمدحسین عضدالملک قزوینی» بود.
احداث صحن نو موجب شد قطعه‌ای از زمین‌های وقفی شاه عباس بین آن صحن و گنبد حاتم‌خانی باقی بماند. در سال۱۲۵۱ه. ق در آن فضا به همت «الهیارخان آصف‌الدوله» دایی محمد شاه قاجار رواق جدیدی به نام «دارالسعاده» احداث شد. پس از آن که «محمدابراهیم خان امین‌السلطان» در شمال شرقی رواق دارالسعاده به خاک سپرده شد، پسرش «علی اصغر خان امین‌السلطان» آن رواق را آیینه‌کاری کرد.
او گفت: در بخش دیگری از زمین‌های باقی مانده وقفی شاه عباس صفوی «علیقلی میرزا حشمت‌الدوله» پسر فتحعلیشاه قاجار و حاکم خراسان مدرسه‌ای ساخت معروف به «مدرسه حشمت الدوله»، اما بعد از برکناری او، بنای مدرسه را در زمین وقف و داخل مجموعه حرم با فقه اسلامی ناسازگار دیدند و حجره‌های پایینی مدرسه را به محل اقامت خدام اختصاص دادند و حجره‌های بالایی را برای کتابخانه در نظر گرفتند.
این باستان شناس خراسانی گفت: فضا‌های معماری عصر قاجار در مجموعه حرم مطهر به جهت نقشه و ساختار کالبدی با فضا‌های عصر تیموری و صفوی تفاوت زیادی ندارند، اما به لحاظ کاربرد تزیینات معماری متفاوتند. به این معنی که در کاشی‌ها رنگ‌های آبی و لاجوردی قدیمی که نماد آسمان و آب بودند، جای خود را به رنگ‌های قرمز و زرد داده و کاشی‌های هفت رنگ جایگزین کاشی‌های معرق شده و به جای نقش‌های رمزآلود و نمادین روی کاشی‌ها مانند اسلیمی‌ها با گل و برگ‌های انتزاعی رابا نقش‌های واقعی و شناسنامه‌دار آراسته‌اند و در این جهت تا آن‌جا پیش رفته‌اند که علاوه بر گل‌های رُز، کوکب، زنبق و لاله، انواع پرندگان و میوه‌ها و حتی انسان‌های نیمه برهنه در قالب فرشته را به تصویر کشیده و بنا‌ها و عمارات اروپایی را نیز در قاب‌هایی به نمایش گذاشته‌اند.
نام شاهان قاجار مانند محمد شاه، ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه در کتیبه‌هایی بر کاشی‌ها و قاب‌های مرمرین، در‌ها و ایوان‌ها مشاهده می‌شود که نشانه توجه و توسل آن‌ها به حرم مطهر رضوی می‌باشد.
