خطاطی و خوشنویسی در مشهد قدیم با نام سلطانعلی مشهدی آغاز شد و پس از چند قرن در دوران معاصر به نام مرحوم استاد اعتضادی که از خطاطان و مرمت‌کاران مبرز آستان‌قدس رضوی بود متصل شد. 

او در کنار خطاطی و عشق‌ورزی به هنر، بزرگانی در این حرفه از شاگردی به استادی رسیده بودند که دستاورد آن‌ها تا به امروز و همیشه در تاریخ هنر این شهر برقرار خواهد ماند. 

از دیگر شاگردان استاد اعتضادی رضا مافی است، وی در عین وفاداری به خوشنویسی سنتی و احیاء شیوه و نام میرزا غلامرضا اصفهانی، ابداعاتی در ترکیب خط و نقاشی داشت که موجب شکل‌گیری موج جدیدی در تاریخ هنر معاصر ایران گشت و او را یکی از سردمداران نقاشی‌خط در ایران می‌توان دانست.

خط تعلیق، نخستین خط ایرانی

سید فرید رحیمی استاد خطاطی می‌گوید: دوران اولیه آغاز خوشنویسی خط در ایران نیز برای امور مذهبی مانند کتابت قرآن یا احادیث و روایات و همچنین کتیبه نویسی مساجد و مدارس مذهبی، بیشتر از خطوط ثلث و نسخ بهره می‌گرفتند که نزد اعراب رواج بیشتری داشت. هرچند ایرانیان در این قلم‌ها نیز شیوه‌هایی مجزا و مختص به خود را به وجود آوردند.

بیشتر بخوانید

• سرگرمی و درمان در تئاتردرمانی مشهد

او می‌گوید: خط تعلیق را می‌توان نخستین خط ایرانی دانست، خط تعلیق که ترسل نیز نامیده می‌شد از اوایل قرن هفتم پا به عرصه گذاشت و حدود یکصد سال دوام داشت.

 رحیمی می‌گوید: پس از خط تعلیق که نخستین خط شکل گرفته ایرانی بود، در قرن هشتم میرعلی تبریزی از ترکیب و ادغام دو خط نسخ و تعلیق، خطی به نام نسختعلیق به وجود آورد که نام آن بعد‌ها به نستعلیق تغییر پیدا کرد، این خط بسیار مورد اقبال واقع شد و موجب تحول عظیمی در هنر خوشنویسی شد و بعد‌ها در دوران شاه عباس صفوی به دست میرعماد حسنی به اوج زیبایی و کمال رسید.

خوشنویسی معاصر در مشهد

جریان خوشنویسی معاصر در مشهد توسط بزرگانی، چون استاد سید غلامرضا موسوی اسماعیلی قوچانی و مصطفی مهدیزاده با عنوان کانون خوشنویسان خراسان پایه‌گذاری شد.

همزمان با حضور استاد سیدحسین میرخانی در مشهد و برگزاری کلاس‌های تابستانی در سال‌های ۱۳۴۷ نطفه تشکیل انجمن خوشنویسان ایران شعبه مشهد شکل گرفت و در سال ۱۳۵۱ رسما آغاز به‌کار کرد، کلاس‌های خوشنویسی در این دوران با سرپرستی مصطفی مهدیزاده در مشهد بنیان گرفت.

این استاد خطاطی می‌گوید: در دوران پهلوی روند نیاز‌های مدرن تجاری و تبلیغی، خط را از کنج کتابخانه‌ها و مجموعه‌های خصوصی به بستر اجتماع کشاند و جریانات هنری مدرنی شیوه هایی چون نقاشی خط را به وجود آوردند که کماکان مورد توجه محافل هنری جهان است.

بیشتر بخوانید

• اکران عمومی مستند ردی از یک مرد در سینما هویزی مشهد
• زعفران در قاب نمد نقش بست
• اجرای نمایش های خیابانی در اطراف حرم رضوی همزمان با ایام نوروز

او می‌گوید: در سال‌های پس از انقلاب اسلامی، خوشنویسی با اقبال عمومی روبرو شد و با تاسیس انجمن خوشنویسان ایران باعث رشد و توسعه کمی و کیفی این هنر شد.

 رئیس انجمن خوشنویسان مشهد می‌گوید: انجمن خوشنویسان مشهد ۹ شعبه در سطح این شهر دارد، با وجود کرونا در دو سال گذشته سه چهارم هنرجویان را از دست دادیم و با ریزش هنرجویان مواجه هستیم.

محمدعلی باقرزاده می‌گوید: در کشور حدود ۳۰۰ نفر دارای کرسی استادی هستند که ۱۱ نفر از این استادان در مشهد مشغول به تدریس و آموزش هستند.

به گفته او در ۱۴ شهرستان استان نیز شامل نیشابور، سبزوار، گناباد، کاشمر، تربت‌حیدریه، تربت‌جام، تایباد، سرخس، فریمان، درگز، بینالود (طرقبه‌شاندیز)، بجستان و خواف نیز انجمن خوشنویسان شعبه دارد و فعالیت خوشنویسی وکلاس‌های آموزشی در این شهرستان‌ها جریان دارد.

چشم نوازی آثار استادان خوشنویسی حرم مطهر رضوی

آثار استادان خوشنویس مشهد در حرم مطهر رضوی شامل کتیبه‌ها خطاطی، بیوگرافی ضریح مطهر، کتابخانه‌ها و ده‌ها مورد دیگر که چشم‌نواز زائران دائمی آقا امام رضا (ع) است در منظر دیدگان اهل دل قرار دارد.

تلفیق هنر سنتی با مدرن

نقاشی‌خط، هنری است در نقاشی مدرن و خوشنویسی معاصر ایرانی که به تدریج در دهه سی و چهل خورشیدی توسط برخی از خوشنویسان و نقاشان ایرانی شکل گرفت و تاکنون به حیات خود در عرصه هنر معاصر ادامه داده، در بسیاری از کشور‌های منطقه نیز پیروانی یافته‌است.

به این هنر که ترکیبی از خطاطی و نقاشی است گاهی خطاشی و خط نقاشی هم می‌گویند.

نقاشی‌خط به معنای ساده، ترکیبی از خوشنویسی و نقاشی بوده و شیوه هنری است که مخاطب را با تلفیقی از هنر مدرن و سنتی در دنیای امروز آشنا می‌کند و هنرمند را در عرصه وسیعی از نوگرایی قرار می‌دهد تا بتواند با تکنیک‌های خلاقانه‌ای که در این مسیر تجربه می‌کند به نوآوری و شکل‌گیری این شیوه بپردازد و حتی این شیوه را با رعایت فرم و مفهوم عینی با سبک‌های انتزاعی سوق دهد.

باقر زاده می‌گوید: در این رشته خط و نقاشی ترکیب شده اند و باعث پیشرفت در این هنر شده است، جلوه‌های دیگری از خوشنویسی را به نمایش می‌گذارد، نقاشی‌خط در واقع آرایش حروف و کلمات در قالب یک طرح نقاشی است که در ذهن خوشنویس نقش می‌بندد.

او می‌گوید: این هنر از سالیان گذشته مورد استقبال هنرمندان خوشنویس و نقاشان قرار گرفته است و آثاری را خلق کردند که جنبه‌ی جهانی دارد. در مشهد استادان نقاشی‌خط‌کار بسیار خوبی داریم و هر ساله نمایشگاه‌های زیادی از آثار آنها به مناسبت‌های مختلف در مشهد برگزار می‌شود.

تجارت هنر خط و خوشنویسی

فروش تابلو‌های نفیس خط و خوشنویسی از قدیم در ایران بین مردم رواج داشته است و تاکنون ادامه دارد، ولی این تجارت امروزه با چالش‌هایی رو به رو است از جمله تحریم که استادان خط نمی‌توانند اثر‌های خودشان را به جای جای دنیا ارسال کنند.

صادرات تابلو‌های خط و خوشنویسی استادان ایرانی به خارج از این مرز و بوم باعث ارز آوری بسیاری برای کشور می‌شود و می‌توان در کنار اقلام نفتی و غیر نفتی این هنر را هم به کشور‌های دیگر صادر کرد.

مجید گنابادی خطاط مشهدی می‌گوید: در چند سال اخیر با توجه به رشد هنر خوشنویسی اصیل ایرانی، در داخل و خارج از کشور نمایشگاه‌ها و حراجی‌های خوبی برگزار شده و باعث پیشرفت هنرمندان این حرفه شده است.

او می‌گوید: با توجه به اینکه ایران تنها کشوری است که این هنر را دارا می‌باشد، در سراسر دنیا مشتاقان و هنر دوستان زیادی علاقمند به خریداری آثار خوشنویسی ایرانی هستند، آثار خوشنویسی استادان ایرانی در کشور‌های دیگر با مبالغ بالایی به فروش می‌رسد که این عمل می‌تواند باعث حمایت و پیشرفت هنر خوشنویسی می‌شود.

گزارشگر و عکاس؛ محمد حسین مهربان‌پور