باشگاه خبرنگاران جوان شهرکرد - همواره در دل تاریخ شهر‌ها و مناطق مختلف ایران، عروسک‌های خاص خود را داشتند. تا جایی که اگر دست سازه‌های نیاکانمان را بشماریم، به بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ نوع عروسک مختلف برمی خوریم.

تاکنون هیچ یک تبدیل به یک برند حتی در سطح ملی نشده اند. عروسک‌ها یکی از وسایل انتقال فرهنگ بین اقوام و همچنین از بزرگسالان به کودکان است.

عروسک‌های بومی ایران کوله باری از تاریخ و فرهنگ را به دوش می‌کشند.

بیشتر بخوانید

• اجرای ۸ نمایش عروسکی در ایام تعطیلات عید نوروز

در حالی که در دنیای دیجیتالی امروز عروسک‌ها دیگر جایگاه قبلی خود را در بین مردم ندارند، اما عروسک‌های بومی ایران یادگاری از سنت و فرهنگ مناطق محلی به شمار می‌آیند.

اما زمانی که شیوه ساخت آن‌ها فراموش شود و حتی در خانه‌های مردم همان جامعه هم جایی نداشته باشند، یعنی مردم در پی تغییر فرهنگ خود هستند.

عروسک بِی (دزفول)، عروسک دوتوک (روستای تاجمیر در استان خراسان جنوبی)، عروسک‌های گندمی ننه مرضیه (روستای عنبرته در استان مرکزی)، عروسک قورجوق (استان گلستان)، عروسک آروس (روستای قلعه قافه در استان گلستان)، هامون و اوشیدا (سیستان)، نوهان و ماهکان (بلوچستان)، عروسک پوتک (سیستان)، عروسک لعبتک (سیستان)، بی بی کگ (استان یزد)، عروسک جلی (ابرکوه در استان یزد)، عروسک لیلی (کهگیلویه و بویراحمد)، عروسک بازبازک (ایل بختیاری)، عروسک گلنار (روستای سامران در خراسان شمالی)، عروسک دُهتُولوک (جزیره قشم در استان هرمزگان) و عروسک لال بهیگ (چهارمحال و بختیاری) نمونه‌ای از عروسک‌های بومی ایران هستند.

بازبازک به عنوان میراث فرهنگی ناملموس استان‌های خوزستان و چهارمحال و بختیاری در فهرست آثار ملی قرار گرفته است.

بازباز به کسی می‌گویند که می‌رقصد و تبدیل به اصطلاحی عروسکی در نمایش کودکانه نیز شده است، پسوند «ک» در پایان نام نیز شکل بیان کودکانه‌ای را نشان می‌دهد.

بازبازک تمامی زیبایی‌های لباس زنان بختیاری را دارا است. حتی گاهی در بعضی از نمونه‌ها از موی بُز یا موی دختران استفاده می‌کنند.

بازبازک تنها عروسک دختران بختیاری

اگرچه بازبازک عروسک کودکانه‌ای است، اما کودکان نقشی در ساخت و ساز آن نداشته و تنها بازی دهندگان آن به شمار می‌روند.

همواره در ایل زنانی بزرگ و با تجربه حضور دارند که ظیفه آنان انتقال آموزه‌ها و تعلیم فنون و فن آوری بافته‌ها و طراحی نقش و نگاره‌ها در صنایع دستی و خیاطی و تهیه و تدارک ملزومات اولیه و نیاز‌های زندگی به شمار می‌روند.

این زنان عمدتا کدبانو‌هایی هستند که از حرمت و منزلت ویژه‌ای برخوردار بوده و میراث‌دار فرهنگ گذشتگان و القاکننده ارزش‌های ایلی محسوب می‌شوند.

در روزگاران قدیم با توجه به نبود وسایل اسباب‌بازی برای کودکان و خصوصا دخترکان بازبازک اهمیت ویژه‌ای داشته و کارایی زیادی برای سرگرمی و تفنن آنان داشت.

دختران قدیمی که شوهر می‌کردند عروسک بازبازک را در جهیزیه خود همراه داشتند و بعضا آن را به اولین فرزند دختر خود هدیه می‌دادند.

آن زمان نیز اغلب هدایای مادربزرگ‌ها و بی‌بی‌ها، برای فرزندان ایل، بازبازک‌ها بودند که در حکم سوغاتی نیز قرار می‌گرفتند و موجبات نشاط و خوشحالی دختران را فراهم می‌کردند.

عروسک‌ها نخستین مصنوعات و بازیچه‌های آیینی بشری و اقوام

اردشیر صالح پور نویسنده، پژوهشگر، کارگردان و مدرس تئاتر گفت: عروسک در شمار نخستین مصنوعات و بازیچه‌های آیینی بشری و اقوام مختلف به حساب می‌آید.

در ایل «زنان نازا» که تمنای فرزندی دارند، عروسکی را ساخته و آن را در اماکن مقدس و به ویژه امامزاده‌ها و بقاع متبرکه آویزان می‌کنند و به عبارتی حاجت خود را به شکلی نمادین و نمایشی با ساخت عروسک ابراز می‌دارند.

بازبازک بازی دهنده‌ای کوچک است، عروسکی که حرکت و کاربردی نمایشی دارد و بیشتر برای بازی، تفنن و سرگرمی ساخته می‌شود، کودکان خود بازی‌دهندگان این عروسکند که با نوای موسیقایی توسط نوازندگان ساز سرنا، کرنا و دهل انجام می‌پذیرد.

پایه، اصل و اساس عروسک «بازبازک» بر اتصال دو چوب چلیپاگونه و به حالت مربع استوار می‌شود که به وسیله نخ به هم متصل شده‌اند در واقع نخستین برداشت از «بازبازک» انسانی ایستاده است که دو دست خود را از دو پهلو باز کرده است.

صلیب و چهارچوب عروسک، خود نمادی ساده و برداشتی اولیه از طرح انسان است که در فرهنگ ایران باستان نماد مهر و گردونه خورشید و در مسیحیت نماد عیسی (ع) است.

این فرم نمادی اولیه و تا حدودی ازلی است و یکی از رایج‌ترین نماد‌هایی است که در تمامی اقوام و تمدن‌های قدیم دیده می‌شود.

به گفته صالح پور، اغلب عروسک‌های بدوی و فولکلوریک حالتی این چنین داشته و این رویکرد علاوه بر جنبه‌های اسطوره‌ای و ازلی آن، کاملا جنبه‌های نمادگرایانه و انسانی نیز داشته و این نقش را در بسیاری از نگاره‌ها و دست بافته‌های ایل بختیاری به وضوح می‌توان مشاهده کرد.

همواره در ایل زنانی بزرگ و با تجربه حضور دارند که وظیفه آنان انتقال آموزه‌ها، تعلیم فنون و فناوری بافته‌ها، طراحی نقش و نگاره‌ها در صنایع دستی، خیاطی و تهیه و تدارک ملزومات اولیه و نیاز‌های زندگی است.

عروسک‌های بومی نشان گر هویت و اصالت هر منطقه است

نوشین فرهادی کارشناس ارشد صنایع دستی و هنر‌های سنتی گفت: عروسک بازبازک در منطقه ما با نام بهیگ بازنده نیز معروف است، بهیگ در زبان بختیاری‌ها به عروس گفته می‌شود و بازنده هم به معنای رقصنده است و به واسطه حرکات دست این عروسک این اسم را برای آن انتخاب کرده اند.

بازبازک هم عروسک نمایشی بوده و هم جنبه سرگرمی داشته که زنان ایل بختیاری آن را برای دختران خود می‌ساختند.

پوشش این عروسک برگرفته از لباس اصیل زنان بختیاری شامل مِی نا، لَچک، دامن و شال است و حرکات دست این عروسک نیز رقص محلی بختیاری‌ها را نشان می‌دهد که با استفاده از دو دستمال انجام می‌شود.

این عروسک از چوب، پارچه، نلبکی و یا یک تکه آیینه برای صورت ساخته می‌شود، دلیل اینکه چرا برای صورت این عروسک از آیینه ساخته می‌شد این بود که دختران تصویر خود را در صورت عروسک ببینند و این برای دختران کوچک بسیار لذت بخش بود که خود را در صورت این عروسک می‌دیدند.

عروسک‌ها چه بومی و چه غیربومی و جدید در دنیای کودکان ما نقش بسیار مهمی دارند.

عروسک‌های بومی نشان گر هویت و اصالت هر منطقه است و تأثیر بسیار زیادی بر روی مخاطب خود می‌گذارد و عروسک بازبازک که در قالب یک دختر بچه کوچک ساخته می‌شود قابلیت این را دارد که ارتباط بسیار قوی با کودکان برقرار کند.

عروسک‌های بومی نشان دهنده فرهنگ اقوام ما هستند که نسل به نسل به ما رسیده اند و حالا این ما هستیم که این میراث فرهنگی را باید حفظ کنیم تا نسل‌های بعدی ما نیز با این فرهنگ و این اثر هنری آشنا شوند.

با حفظ این میراث ارزشمند علاوه بر اینکه آداب، رسوم و فرهنگ گذشتگان را به نسل جدید منتقل کرده ایم، توانسته ایم تولید کننده‌هایی از نسل جدید نیز داشته باشیم که این خود در حفظ این عروسک بسیار مهم است.

ثبت اثر فرهنگی عروسک بازبازک در فهرست آثار ملی کشور

فریده احمدی کارشناس ثبت میراث فرهنگی ناملموس و طبیعی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چهارمحال و بختیاری گفت: ثبت میراث ناملموس استان‌ها در فهرست آثار ملی کشور موجب می‌شود هویت اثر از لحاظ فرهنگی و تاریخی نیز حفظ گردد.

اثر فرهنگی ناملموس مهارت سنتی ساخت عروسک بازبازک یا عروسک رقصان لیلی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

این اثر فرهنگی ناملموس به شماره ۱۰۹۵ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

این پرونده ثبتی توسط دو استان چهارمحال و بختیاری و خوزستان به صورت جداگانه تهیه و به شورای عالی ثبت ارسال شده بود که با توجه به پیگیری‌های به عمل آمده چهارمحال و بختیاری نیز موفق به ثبت این اثر فرهنگی ناملموس شد.

حساسیت برای حفظ میراث فرهنگی اگر یک جریان مردمی باشد، ادامه‌دار و تاثیرگذار است و نباید فکر کنیم حفظ آن فقط وظیفه و کار دولت است.

مردم باید خودشان این میراث ملی را دوست بدارند و بگویند این‌ها عروسک‌های ماست، باید ساخت‌شان را یاد بگیریم و زنده نگه‌شان داریم، با این روش شاید ۱۰سال دیگر پنج هزار کودک داشته باشیم که بلد باشند عروسک‌های بومی ایران را بسازند و این یعنی مردمی‌کردن حفاظت از میراث فرهنگی.

در این صورت می‌توانیم امیدوار باشیم عروسک‌های بومی ما، فرهنگ استفاده از آن‌ها و شیوه ساخت‌شان وارد واحد‌های درسی هنری کشورمان هم بشود.

گزارش از افسانه احمدی فارسانی

انتهای پیام/ف