به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران جوان،در تاریخ نگارگری ایران، دوره حکمرانی مغولان در قرن هشتم قمری، به عنوان دوره گذار یا شکل‌دهنده تلقی شده است. بدین معنا که در این عصر، سبک کلاسیک نقاشی پدید آمد، چنان که در آغاز همین دوران، تبریز به عنوان پایتخت ایلخانیان، مهم‌ترین مرکز نقاشی شناخته می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که تصاویر دینی و وقایع تاریخی متنوعی از زندگی پیامبر اعظم (ص) در نسخ خطی و مصور عصر ایلخانی به تصویر کشیده شده است. نمایش شمایل پیامبر (ص) در بیان حادثه‌های مهم زندگانی ایشان، آشکارا در نسخه‌های مصور و مشهور این عهد به چشم می‌خورد. در این میان، عناصر تصویری شمایل، برای تمایز و تأکید بر مقام معنوی پیامبر (ص) در مجلس آرایی این دوران فراوان به کار رفته است.

در عصر تیموریان، عرصه مناسبی برای باروری هنری و فرهنگی شکل گرفت. مکتب هرات در این عصر، دوره بسیار پرباری را طی کرد که بخشی از آثار مهم این مکتب را به خود اختصاص داده است. اما بخش دیگری از فعالیت مکتب هرات تیموری به نیمه دوم قرن نهم قمری تعلق دارد.

اعتقاد شدید سلاطین و شاهزادگان تیموری و اُمرایشان به مشایخ صوفیه، قرن نهم را یکی از ادوار مساعد برای رواج تصوف و نفوذ روزافزون صوفیه ساخت. این رویکرد در کنار سیاست تیموریان در حمایت از فعالیت‌های فرهنگی قابل توجه، رابطه‌ای تنگاتنگ با تمایلات سیاسی و موقعیت حاکمان تیموری داشت. دربار حاکمان تیموری از طریق حمایت فرهنگی، به خصوص حمایت از فعالیت‌های ادبی هنر و فرهنگ که خود نشانه‌هایی از قدرت است، سعی در به دست‌آوردن حیثیت فرهنگی داشتند. یکی از این فعالیت‌ها، توجه به شمایل‌نگاری موضوعات دینی و از جمله شمایل رسول خدا است که هم در مکتب شیراز و هم در مکتب هرات تیموری مورد توجه قرار گرفت.

پس از تیموریان، صفویان بیش از دو قرن بر ایران حکومت کردند و هزاران نمونه از شیوه‌های نقاشی باقی گذاشتند. اعتقاد شدید به خاندان رسالت و تعصبات سخت ایشان، تحولات جدیدی در شمایل‌نگاری رسول خدا به ویژه در صحنه‌آرایی معراج پدید آورد. اعتقادات مذهبی صفویان در جریان فرقه‌گرایی شیعی، بخش وسیعی از شمایل‌نگاری آیینی را با سلیقه مردمی‌تر در مجلس‌نگاری معراج و در شمار آثار هنر شیعی سبب شد. به نظر می‌رسد نقابی که چهره رسول خدا با آن پوشانیده شده، در روزگار صفوی و در جریان تعصبات سخت اعتقادات مذهبی آنان الحاق شده باشد، زیرا در زمان به تصویر کشیدن برخی نسخ مصور دیگر، چهره رسول خدا آشکارا نمایش داده شده است. عصر صفوی پایان تاریخ میانه ایران محسوب می‌شود.

* آغاز شمایل‌نگاری پیامبر (ص) در دوره سلجوقی

بر اساس مستندات موجود، عصر سلجوقی (مکتب قونیه) آغازگر شمایل‌نگاری پیامبر (ص) است. این شمایل‌ها، بسیار ساده، با کمی پرداخت و توجه به جزئیات، دورگیری زمخت و با اندام‌هایی مورب هستند. آنچه در این دوران حائز اهمیت است، علاوه بر بیانی ساده در ترسیم پیامبر و اهمیت دادن به صحنه‌پردازی کلی و بیان واقعه داستان، ترسیم چهره پیامبر (ص) از زاویه روبرو است که احتمالا ریشه در هنر بودائی داشته است.

پیامبر کنار قبور دو عاشق، عصر سلجوقی، ورقه و گلشاه

از نشانه‌های خاص این مکتب، تقدس نداشتن هاله دور سر است که کاربرد آن برای همه فیگور‌ها بالاخص فیگور‌های با نژاد عرب، عمومیت داشته و علاوه بر جنبه تزئینی آن، نقش مهمی در جداسازی پیکره از زمینه ایفا کرده است.

از دیگر ویژگی‌های شمایل‌نگاری سلجوقی می‌توان به پیکر‌های کوتاه با سر‌های بزرگ، نوار باریک روی بازو یا لباس کاربرد رنگ‌های تخت بدون سایه‌پردازی، فضاسازی بسته و پویا و نگاره‌هایی با دو پلان که شمایل پیامبر (ص) در پلان دوم قرار گرفته، و ساختاری که ترکیبی از خطوط مستقیم و گاه منحنی است و بر جایگاه شمایل تأکید دارد، اشاره کرد.

معراج پیامبر (ص)، عصر ایلخانی، معراج‌نامه

* اضافه‌شدن هاله دور سر در عصر ایلخانی

شمایل نگاری عصر ایلخانی (مکتب تبریز)، دارای تحولات بیشتری است. وفور تصویرسازی رسول خدا به ویژه در نسخ جامع‌التواریخ نشان از آزادی عمل هنرمند در شمایل‌نگاری رسول خدا داشته است.

در این دوره قامت پیکر‌ها بلندتر شده و از بزرگی سر و فربگی اندام کاسته شده است، همچنین تا حدودی ریزه‌کاری انجام گرفته و الحاقات عناصر تصویری، چون نقش فرشتگان و هاله دور سر و همچنین افزایش فضای نگاره‌ها به چهار پلان معمول بوده، ولی همچنان فرم دایره طلایی مانند دوره سلجوقی در پشت سر تمامی افراد حاضر در نگاره مرسوم بوده است.

مباهله، آثار الباقیة بیرونی، ۷۰۷ هجری (عصر ایلخانی ـ مکتب تبریز)

در شمایل‌های مکتب تبریز، رنگ‌ها تخت و بدون سایه‌پردازی است، ولی تنوع رنگ در این دوره نسبت به دوره سلجوقیان بیشتر است. تأکید ساختار هندسی نگاره‌های این دوره نیز بر جایگاه و محل قرارگیری شمایل پیامبر است.

* دوره تیموری و رنگ سبز لباس پیامبر (ص)

عصر تیموری (مکاتب هرات و شیراز) با دوره‌های قبل تفاوت چشمگیری دارد. پیامبر با هاله‌ای آتشین در پشت سر و نقابی بر چهره، از دیگران کاملاً متمایز شده و مانند نگارگری عصر ایلخانی، پیکر از قامت بلند و تناسب بیشتری برخوردار است.

پیکر‌ها برخلاف دوره سلجوقی و مانند دوران ایلخانیان کاملاً صاف و عمود ترسیم شده‌اند. ارتباط شمایل‌ها با فضای معماری، بسیار پرکار و دارای نقوش هندسی متنوع و فضای داخلی مشهود است.

معراج پیامبر (ص)، عصر تیموری، سلطان محمد نور

در نگاره‌های این دوره، فضا بر فرم شمایل غالب است؛ به بیان دیگر، شمایل بخش کوچکی از فضای گسترده نگاره را تشکیل می‌دهد.

در این عصر، همچنان نوع پوشش مانند دوره سلجوقی، ساده و یکنواخت است. رنگ لباس پیامبر (ص) عموماً سبز است و به نظر می‌آید که این رنگ مختص به شخص ایشان بوده است.

پیامبر همراه ۱۲ امام در قیامت، عصر تیموری، گلچین اسکندر

رنگ‌پردازی همچنان تخت و بدون سایه‌پردازی، با قلم‌گیری ظریف‌تر از دوران قبل است و ترکیب‌بندی‌ها همچنان غیر قرینه و ایستا و پرتحرکند. ساختار هندسی نگاره‌ها بر مبنای خطوط منحنی استوار است و بر جایگاه پیامبر (ص) تأکید دارد.

* صفویه، اوج شکوفایی شمایل‌نگاری پیامبر (ص)

عصر صفویه (مکاتب تبریز و شیراز)، اوج شکوفایی در پرداختن به شمایل پیامبر (ص) است. از جمله ویژگی‌های شمایل نگاری این عصر، پیکر‌هایی با قامت بلند و سر‌های متناسب و فرم آتشین شعله‌های پشت سر شمایل نیز بسیار بلندتر و دارای شاخه‌های متعددتر نسبت به دوران تیموری است. شمایل‌نگاری این دوران، به واسطه داشتن فرم آتش در پشت سر، نقاب بر روی صورت، شالی دور گردن و ظرافت و نقوش متنوع بر روی جامه، از ادوار پیشین کاملاً متمایز است.

معراج پیامبر، عصر صفوی، هفت‌پیکر نظامی

نگاره‌ها همچنان از سه یا چهار پلان تشکیل شده‌اند و دارای رنگ‌پردازی یکنواخت و بدون سایه و قلم‌گیری بسیار ظریف و خلق فضا‌های پرنقش و نگار هستند. در این دوران بر خلاف دوران تیموری، برتری شمایل را نسبت به محیط نگاره شاهد هستیم؛ رنگ لباس پیامبر تا که در دوره تیموری سبز انتخاب می‌شد، در بعضی از نگاره‌های صفوی نیز رعایت شده است. در عصر تیموری و صفوی در ساختار، ویژگی‌های مشترکی دارند که عبارتند از: ترکیب‌بندی‌های حلزونی و دایره‌وار که برای مفهوم حرکت معنوی شمایل به سوی حق و تعادل در اثر، به واسطه قرینه‌سازی صورت گرفته است.

پیامبر و حضرت علی در فتح خیبر، دوره صفوی، فالنامه

بارزترین ویژگی رنگ‌شناسی این شمایل‌ها، کاربرد رنگ‌های سرد و گرم، تیره و روشن، هارمونی و هماهنگی رنگی است که نگارگر آن را در تأکید بر مقام پیامبر (ص) به نیکی استفاده کرده است. مهارتی که با پایان یافتن عصر تاریخ میانه ایران، در شمایل‌نگاری رسول خدا به تدریج رنگ می‌بازد و از رونق می‌افتد.

منبع:فارس

انتهای پیام/