به گزارش گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مشهد، عطش خشکسالی سال‌ها است که گلوی خراسان رضوی و بسیاری از دیگر مناطق کشور را گرفته است و بی‌مبالاتی در برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی، گره خشکسالی را کورتر و زخم زمین را عمیق‌تر از همیشه کرده است.

با توجه به خشکسالی‌های متوالی در یک دهه اخیر در بخش وسیعی از کشور و برداشت بی رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، هم اینک پدیده فرونشست زمین در بسیاری از دشت‌های حاصلخیز اتفاق افتاده است و خراسان رضوی نیز با توجه به شرایط موجود صدمات زیادی از این پدیده دیده است.

خراسان رضوی سرزمینی خشک و بی آب است که از سال‌ها پیش با خشکسالی‌های خیلی شدید مانوس بوده است، بارندگی در استان در ۵۰ سال گذشته روند کاهشی داشته و به ازای هر سال پرباران، چندین سال خشکسالی شدید را از سرگذرانده است، به طوری که سال گذشته استان پرباران بود، اما امسال بارش‌ها مدام در حال کمتر شدن است و بر اساس پیش بینی‌های هواشناسی در سال آینده نیز با خشکسالی مواجه خواهد بود.

محمد علایی مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی گفت: در ۲۲ سال گذشته روند بارندگی در خراسان رضوی به جز ۲ سال آخر، کاهش داشته است و افزایش جمعیت و کاهش بارندگی، سرانه آب استان را از هزار و ۴۹۱ مترمکعب در سال ۱۳۸۵ به ۷۸۰ مترمکعب در سال ۱۳۹۵ رسانده و این عدد اکنون در استان حدود ۶۰۰ مترمکعب و در دشت مشهد کمتر از ۲۰۰ مترمکعب است.

او افزود: با افزایش تعداد و عمق چاه ها، شاهد کاهش آبدهی آن‌ها و نابودی آبخوان‌های زیرزمینی در استان بوده ایم که این موجب نشست زمین، بروز شکاف و ترک در سطح زمین و شور شدن آب در دشت مشهد شده است.

 مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی ادامه داد: در حال حاضر فقط ۲۸ درصد از ظرفیت مخازن سد‌های استان آب دارند، این در حالی است که در مدت مشابه پارسال ۵۷ درصد ظرفیت مخازن سد‌های استان آب داشت، امسال مجموع آب ذخیره شده در پشت سد‌های خراسان رضوی ۴۳۵ میلیون متر مکعب است که این میزان در مدت مشابه سال گذشته ۸۹۴ میلیون متر مکعب بود.

بیشتر بخوانید

• هجوم فرونشست به شهرها/ هفت خوان مجوز فرزند خواندگی

بحران تامین آب در خراسان رضوی

علایی بیان کرد: برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی سبب شده است تا مساله بحران آب و برخی مشکلات جانبی دیگر بروز کند که امروز خود به صورت مشکلاتی اساسی دامن‌گیر جامعه شده است و نه تنها بحران آب را جدی‌تر از همیشه کرده، که پیامد‌های منفی دیگری را نیز در پی داشته است.

او تصریح کرد: رودخانه هریرود، که منبع تغذیه سد دوستی به عنوان مهمترین منبع تامین آب شهر مشهد و بخش کشاورزی شهرستان سرخس است، امسال کمترین میزان آورد را داشته است بطوری که در سال‌های ۹۷ و ۹۸ میزان آورد رودخانه هریرود به سد دوستی ۱۶ میلیون مترمکعب بود، اما امسال این رقم به کمتر از ۶ میلیون مترمکعب رسیده است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی با بیان اینکه بیش از ۹۸ درصد منشا خشکسالی در حوزه هریرود فراسرزمینی است، تاکید کرد: جمع آب پشت سد‌های دوستی، ارداک، طرق، کاردن، زاوین و تبارک که تامین کننده آب شرب شهر‌های مشهد، زاوه و قوچان هستند به اضافه ورودی سیلابها، ۵۱ میلیون مترمکعب است در صورتی که پارسال این میزان ۶۵۲ میلیون مترمکعب بود که نشان دهنده کاهش ۹۲ درصدی آب این منابع است.

علایی اظهار کرد: سد دوستی با ۲ تهدید تغییر شرایط آب و هوایی و دخالت عوامل انسانی در خارج از کشور روبه‌رو است و اگر روند کنونی خشکسالی و کاهش بارندگی ادامه یابد احتمال آن وجود دارد که در سال ۱۴۰۲ از مدار مصرف شرب خارج شود، لذا باید مذاکرات با ترکمنستان در خصوص این سد جدی گرفته شود.

او با اشاره به اجرای برنامه مدیریتی برای کاهش برداشت آب از چاه‌های استان افزود: با اجرای این برنامه، میزان برداشت آب از چاه‌های خراسان رضوی از چهار میلیارد و ۶۲۲ میلیون مترمکعب در سال ۱۳۹۵ به سه میلیارد و ۶۸۷ میلیون مترمکعب در شرایط کنونی رسیده است که طبق برنامه باید این میزان برداشت در گام نهایی به ۶۸۷ میلیون مترمکعب کاهش یابد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی، جلوگیری از استقرار صنایع پرآب‌طلب و کاهش کشت سبزبرگ‌ها در پاییز امسال را ضروری دانست و ادامه داد: حدود یکسال است که در حال شناسایی چاه‌های متعلق به نهاد‌های دولتی در خراسان رضوی هستیم تا این چاه‌ها به شبکه آب شرق متصل شود و بتوان نیاز آب شهر مشهد را در سال ۱۴۰۲ تامین کرد.

علایی بیان کرد: مشکل کم آبی خراسان رضوی با بارندگی‌ها حل نمی‌شود، زیرا ۹۵ درصد از منابع آب این استان از محل منابع زیرزمینی است.

۶ دشت بحرانی خراسان رضوی در معرض فرونشست

یکی از مسائلی که در اثر برداشت بی رویه زیرزمینی رخ می‌دهد، فرونشست زمین است. نشست زمین در آبخوان‌های محصور و نیمه‌محصور که از مواد آبرفتی تحکیم نشده یا نیمه تحکیم‌شده تشکیل یافته باشد، بیشتر دیده می‌شود. در اثر برداشت آب زیرزمینی و بیرون آمدن آب از منافذ، امکان متراکم شدن مواد تا عمق ۳۰۰ متر فراهم می‌شود و هرچه بیشتر برداشت شود، تراکم مواد بیشتر خواهد بود.

نشست زمین باعث ایجاد شکاف‌های عمیق در سطح زمین، کج شدن لوله‌های چاه، خرابی ساختمان‌ها و لوله زایی چاه‌ها می‌گردد. لوله زایی به پدیده‌ای گفته می‌شود که در آن به دلیل نشست زمین قسمتی از لوله چاه به خارج از سطح زمین رانده می‌شود.

غلامرضا نعیمی مجد رئیس اداره مدیریت بحران و پدافند غیرعامل اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی در این باره گفت: فرونشست یک معضل جهانی است که فقط به ایران مربوط نمی‌شود، این معضل در استان‌های مختلف کشور متناسب با میزان خشکسالی و برداشت بی رویه از سفره‌های آب‌های زیرزمینی با شدت و ضعف‌هایی وجود دارد.

او افزود: براساس اطلاعات موجود، فرونشست در ۶ دشت خراسان رضوی بحرانی شده است که شامل دشت‌های مشهد، نیشابور، کاشمر، بردسکن، خواف و جوین می‌شود.

رئیس اداره مدیریت بحران خراسان رضوی با اشاره به اینکه گفته می‌شود فرونشست به نزدیکی حرم مطهر رضوی رسیده است، نیز ادامه داد: حاد بودن این وضعیت مورد تایید کارشناسان سازمان زمین شناسی نیست، هرچند دشت مشهد به پدیده فرونشست دچار شده است، اما وضعیت آن مشکلی برای حرم مطهر رضوی به وجود نمی‌آورد.

نعیمی مجد بیان کرد: براساس برآورد‌های انجام گرفته، فرونشست در دشت مشهد سالانه بین صفر تا ۱۷ سانتی متر در نقاط مختلف بروز می‌یابد که بیرون‌زدگی و رخنمون این نشست‌ها نیز به صورت عمده خارج از بافت مسکونی خود را نشان می‌دهد.

او تصریح کرد: اختلاف سطح تراز آب‌های زیرزمینی، وضعیت فرونشست را بحرانی می‌کند، زیرا در این صورت لایه‌های زیرین خاک از حالت اشباع خارج شده و فضا‌های خالی بین مصالح خاکی، خود را نشان می‌دهد و باعث نشست آن لایه‌ها و سپس بروز شکاف‌های طولی در سطح زمین می‌شود.

 رئیس اداره مدیریت بحران خراسان رضوی تاکید کرد: وضعیت بحرانی شکاف‌های طولی زمانی است که فرونشست تبدیل به فروچاله می‌شود، اما در وضعیت طبیعی فرونشست، شکاف‌ها را در اندازه‌های طولی مختلف که تمام زیرساخت‌ها را دربرمی گیرد، می‌توان مشاهده کرد.

نعیمی مجد اظهار کرد: اینکه فرونشست در زیرساخت‌های ریلی، جاده ای، خطوط انتقال آب و گاز و نفت بروز یابد، جزو مخاطراتی است که به صورت مداوم توسط دستگاه‌های مرتبط و عضو کارگروه اسبق مخاطرات زلزله خراسان رضوی، که دبیرخانه آن در اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی مستقر است، مورد پیگیری قرار می‌گرفت، که هم اکنون این کار توسط هر دستگاه با توجه به شرح وظایف صورت می‌پذیرد.

او افزود: بار‌ها به دستگاه‌های متولی نسبت به خطری که فرونشست برای زیرساخت‌ها دارد، هشدار داده شده و این حساسیت برای آن‌ها به وجود آمده است که برای پیشگیری از بروز بحران، وضعیت را دائما رصد و تدابیر و استحکامات لازم را مدنظر قرار دهند.

 رئیس اداره مدیریت بحران خراسان رضوی ادامه داد: اداره کل راه آهن خراسان یک کار مطالعاتی در خصوص آسیب‌های ناشی از فرونشست بر زیرساخت‌های ریلی انجام داده است، اداره کل راهداری به صورت شبانه روزی از طریق به راه انداختن گشت‌های راهداری این موضوع را رصد می‌کند که بعضا برخی از فرونشست‌ها خود را در سطح جاده‌های آسفالته نشان داده و راهداری نسبت به ترمیم و ایمن سازی جاده اقدام کرده است.

نعیمی مجد بیان کرد: فرونشست‌ها در شبکه انتقال برق و دکل‌های فشار قوی نیز خود را نشان داده است و شرکت برق حساسیت این موضوع و تاثیر آن را بر شبکه دنبال می‌کند.

او تصریح کرد: بحرانی‌ترین دشت استان ناشی از فرونشست، دشت نیشابور است که از برداشت بیش از حد از آب سفره‌های زیرزمینی ناشی می‌شود.

 رئیس اداره مدیریت بحران خراسان رضوی تاکید کرد: هزار و ۷۸۴ حلقه چاه مجاز در حال بهره برداری با دبی متوسط ۲۲ لیتر بر ثانیه در دشت نیشابور وجود دارد و به طور میانگین در هر ۲ کیلومتر مربع، یک چاه قرار گرفته است.

نعیمی مجد اظهار کرد: بیشترین عوارض سطحی ناشی از فرونشست در خراسان رضوی مربوط به دشت بردسکن می‌شود و رخنمون فرونشست در این دشت بیشتر در سطح زمین است.

او افزود: دشت بردسکن ۳۵۷ حلقه چاه مجاز با متوسط دبی ۲۱ لیتر بر ثانیه دارد که به طور میانگین در هر ۳.۲ کیلومتر مربع یک چاه قرار گرفته و عوارض سطحی این فرونشست در دشت بردسکن بیشتر مشهود است.

 رئیس اداره مدیریت بحران خراسان رضوی ادامه داد: سریعترین رشد فرونشست در استان نیز مربوط به دشت خواف است.

نعیمی مجد بیان کرد: اقدامات دستگاه‌های اجرایی در مواجهه با پدیده فرونشست را در مرحله پیشگیری و جلوگیری از بروز بحران و حاد نشدن رصد دائم وضعیت فرونشست در بخش‌های زیرساختی مانند مسیر‌های ریلی و جاده‌ای و خطوط انتقال انرژی و انجام عملیات ایمن سازی و استحکام از جمله اقدامات این دستگاه‌ها برای پیشگیری از بحران فرونشست و خسارت‌های جانی است.

او تصریح کرد: هرگونه توسعه در زیرساخت‌ها و تعریف پروژه عمرانی جدید در سطح استان باید با اعمال اطلاعات فرونشست در منطقه اجرای پروژه توسط مشاوران دستگاه متولی در طرح‌های مطالعاتی صورت پذیرد تا آثار تخریبی آن به حداقل برسد.

عواقب فرونشست و یک هشدار جدی برای خراسان رضوی

خشک شدن زمین‌های حاصلخیز، ایجاد شکست در ساختمان‌ها، پل‌ها، راه‌های ارتباطی و سایر سازه‌ها و ایجاد فروچاله‌ها از عواقب فرونشست دشت‌ها است.

هادی شریفی معاون زمین شناسی اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق در این باره گفت: این اداره کل از پاییز ۸۸ بررسی گسترده‌ای را در زمینه فرونشست در محدوده دشت‌های بحرانی به خصوص دشت‌های مشهد، نیشابور، خواف، کاشمر، بردسکن و جوین آغاز کرده است، لیکن با عدم تخصیص اعتبار لازم در سال‌های اخیر، مطالعات انجام‌شده به سرانجام نرسیده است.

او افزود: در مدت مذکور مرکز زمین‌شناسی شمال شرق همکاری نزدیکی در اجرای این پروژه مهم و زیربنایی داشته است.

معاون زمین شناسی اداره کل زمین شناسی ادامه داد: استان خراسان رضوی با داشتن ۳۷ دشت حاصلخیز جزو بزرگ‌ترین منابع آبی و کشاورزی کشور محسوب می‌شود، از این تعداد ۲۰ دشت با پوشش بیش از ۶۰ درصد استان، دارای عوارض سطحی شامل شکاف‌های کیلومتری، تغییر سطح توپوگرافی و آبگیر شدن، غیرقابل کشت شدن ناشی از نشست است.

شریفی بیان کرد: در حال حاضر ۶ دشت نیشابور، کاشمر، بردسکن، خواف، سبزوار و مشهد در شرایط بحرانی قرار دارند که کار مطالعات آن‌ها نهایی و گزارش مربوطه آماده شده است، از میان این ۶ دشت، دشت‌های نیشابور و خواف دارای عوارض سطحی شامل شکاف‌های کیلومتری با بازشدگی متوسط ۱۰ تا ۵۰ سانتی‌متر با عمق متوسط یک تا سه متر و فروچاله‌هایی با عمق متوسط یک تا ۲.۵ متری هستند که به سرعت در حال گسترش است.

او تصریح کرد: آسیب‌دیدگی سازه‌های حیاتی مانند راه‌های مواصلاتی پرتردد، خطوط ریلی به‌خصوص در محدوده نیشابور تا سبزوار در مجاورت روستای بشرو و آهنگران و خطوط انتقال گاز و نفت (خط انتقال نفت نیشابور به شاهرود)، برق و مخابرات به دلیل گستردگی گسترش نشست‌ها در دشت‌های مذکور به دغدغه اصلی مسئولان استان تبدیل شده است.

معاون اداره کل زمین شناسی شمال شرق تاکید کرد: دشت مشهد، به‌عنوان مهم ترین دشت خراسان رضوی، به لحاظ وجود زیرساخت‌های فراوان و منبع تامین آب شرب شهر مشهد در حال حاضر طبق آخرین مطالعات در حدفاصل توس تا چناران ۱۵ تا ۱۷ سانتی‌متر در سال نشست دارد.

شریفی اظهار کرد: خوشبختانه در سال‌های اخیر به دلیل توقف برداشت از چاه‌ها، با توجه به انتقال آب سد دوستی به شهر مشهد، به جز در قسمت شمال غرب (منطقه ۱۲) در بقیه مناطق نرخ نشست بسیار کاهش یافته و در مناطق مرکزی مشهد متوقف شده است.

او افزود: طبق آخرین مطالعات ۱۳۹۹، مشهد در مرکز، جنوب و جنوب غرب فاقد نشست، در بخش‌های شمال، شمال شرق و شرق دارای نشست صفر تا سه سانتی‌متر بوده و در مناطق شمال غربی نشست سه تا ۶ سانتی‌متر دارد که بزرگ‌ترین خسارت نشست دشت‌ها، که شاید به چشم نیاید، از بین رفتن سفره‌های آب زیرزمینی است که روزبه روز با نشست بیشتر زمین، و از بین رفتن تخلخل مفید ذرات خاک، ظرفیت ذخیره‌سازی آب در آن‌ها رو به کاهش است.

اقدامات انجام گرفته برای مقابله با فرونشست

معاون زمین شناسی اداره کل زمین شناسی شمال شرق در خصوص اقدامات انجام‌شده برای مقابله با پدیده فرونشست در استان ادامه داد: به منظور بررسی پایش وضعیت فرونشست هر یک از دشت‌های بحرانی استان، اداره کل زمین‌شناسی منطقه شمال شرق در مدت ۲ سال، هشت گزارش کامل از دشت‌های بحرانی شامل نرخ نشست در هر یک از دشت‌ها، نقشه پهنه‌بندی فرونشست، اطلاعات وضعیت چاه‌های بهره‌برداری آب، تغییرات سطح آب، کسری مخزن، وضعیت قنوات، موقعیت و ابعاد تعقیب دقیق ترک‌ها و فروچاله‌ها، نقشه دقیق موقعیت مراکز جمعیتی و زیرساخت‌های حیاتی را تهیه و در اختیار مسولان قرار داده است

شریفی در خصوص راهکار‌های موجود برای مهار فرونشست‌ها بیان کرد: در حال حاضر ۲ اقدام عاجل در زمینه مدیریت بحران فرونشست زمین در استان باید انجام گیرد که اقدام نخست "مدیریت بحران در مناطق بحرانی فرونشست" و دومی "پیش‌بینی و پیشگیری از گسترش وسعت پهنه‌های فرونشست" است.

او تصریح کرد: به منظور عملی کردن ۲ هدف یاد شده، این اداره‌کل از سال ۱۳۹۵ طرحی را به عنوان "پایش فرونشست" با تلفیق استفاده از داده‌های راداری، شبکه جی‌پی‌اس، داده‌های ژئوفیزیک زمینی، زمین‌شناسی و ژئوتکنیک تهیه و اجرا کرده است.

معاون زمین شناسی اداره کل زمین شناسی شمال شرق تاکید کرد: اهداف اجرای این طرح را "ارائه میزان دقیق نرخ نشست در سطح دشت‌های استان و ارائه نقشه پهنه‌بندی خطر جهت شناسایی مناطق بحرانی و ارائه راهکار‌های پیشگیرانه از جمله کاهش برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی با تغییر الگوی کشت" و "تهیه نقشه راه به منظور توسعه طرح‌های زیربنایی جدید در دشت‌های مذکور و در بستری با ضریب امنیت بالاتر" است.

شریفی اظهار کرد: متأسفانه باوجود هشدار‌های داده‌شده در گزارش‌ها در جلسات متعدد ستاد بحران و کارگروه‌های مرتبط در استان، علی‌رغم تأیید ضرورت انجام مطالعات جامع در زمینه فرونشست توسط مسوولان استانی، حتی اعتباری حداقلی در زمینه انجام طرح پایش فرونشست تخصیص نیافته است.

او افزود: این در حالی است که طرح پایش فرونشست در ۶ دشت بحرانی مشهد، نیشابور، خواف، کاشمر، جوین و بردسکن از محل اعتبارات ملی سازمان زمین‌شناسی انجام شده و در سایر دشت‌ها نیازمند تخصیص اعتبار است.

منبع: ایرنا

انتهای پیام//ف.ب