امسال برخلاف دو سال گذشته ، هیأت‌ها در حسینیه‌های همیشگی خود و فضای مسقف مجالس را برپا می‌کنند و ستاد ملی کرونا نیز تنها الزام استفاده از ماسک را به عنوان دستورالعمل امسال برگزاری مجالس اعلام کرده است.

 آداب عزاداری بر سالار شهیدان در بسیاری از بازه‌های زمانی در تاریخ سهل‌الوصول نبوده و در دوران خفقان بسیاری از محبان در پستوها، سوگواری می‌کردند و یا به‌دور از نگاه گزمه‌ها در دل باغ‌ها و تکایای دور از مرکز، عاشقانه تعزیه‌داری می‌کردند؛ لذا سختی‌های امسال نیز با وضعیت کرونا نمی‌تواند سخت‌تر از آن روز‌ها و شرایط سخت باشد.

برگزاری آئین‌ها و مراسم مذهبی و دینی در هر شهر و استان نشان از قدمت و دیرینه بودن آن دارد. در ماه‌های عزاداری و سوگواری محرم حال و هوای شهر‌های مختلف بیانگر احترامی است که مردم آن سرزمین برای خاندان بزرگوار پیامبر (ص) قائل هستند و هر شهر و استان بنابه آئین و سنن گذشتگان و پیشینیان خود مراسم عزاداری را برگزار می‌کند، در این میان استان سمنان آئین‌ها و سنن باشکوهی را طبق گذشته خود برپا می‌کند.

عزاداری‌ها در جای جای این استان پهناور با شور و حال خاصی برگزار می‌شود،  استان سمنان از نظر تنوع آیین‌های عزاداری یکی از متلون‌ترین استان‌ها در کشور است. حرکت شتران با کجاوه، اطعام فقرا و عزاداران، طوق بندان و شام غریبان، سنگ زنی و علم گردانی و نخل گردانی از آداب و رسوم مردم استان سمنان در ماه محرم و در عزاداری‌های خاص این ماه است و آنچه در پی می‌آید روایت مختصر برخی از این آیین‌های عزاداری است.

علم گردانی و نخل گردانی

علم گردانی و نخل گردانی از جمله آداب مردم استان سمنان در ماه محرم بوده و در زمره عزاداری‌های خاص این ماه است. در استان سمنان با تشکیل گروه‌هایی از مردم و عزاداران حسینی در هیئت‌های محلی، سنت دیرینه علم گردانی اجرا می‌شود. نخل که نمادی از پیکر مقدس امام حسین (ع) محسوب می‌شود و با پارچه‌های سبز متبرک شده به بارگاه آن حضرت پوشانده می‌شود، عمدتا از چوب و در برخی موارد آهن است که وزن آن به بیش از یک تن می‌رسد.

مردم استان سمنان نخل را بر روی دستان خود بلند و با طی مسافتی قابل توجه در سطح شهر حمل می‌کنند و در نقاطی آن را می‌گردانند. در این سنت حسنه مردم حاجتمند درگاه حسینی، سیب‌های سرخ و سفید خود را در محفظه‌ای که در نخل وجود دارد قرار می‌دهند و در پایان مراسم تعدادی از آن را برای تبرک و شفای بیماران پس می‌گیرند و تعدادی را نیز برای کمک به حسینیه‌ها و عزاداری‌ها به مسئول هیئت می‌دهند تا با فروش آن به دوستداران حسینی، کمکی به حسینیه کرده باشند.

آیین سنگ زنی در دامغان

آیین سنگ زنی نیز از سنت‌های ویژه مردم دامغان است که در شب یازدهم محرم برگزار می‌شود. در این مراسم عزاداران با در دست داشتن ۲ تکه چوب صیقل داده شده در عزای سرور و سالار شهیدان به سنگ زنی و عزاداری می‌پردازند.

سنگ زنان در این مراسم ۲چوب کوچک دایره‌ای شکل به اندازه کف دست با قطر تقریبی ۷سانتی متر را با هدف عزاداری، همراه با آهنگ نوحه و در ۲شیوه تک ضرب و ۳ضرب به هم می‌زنند. مراسم سنتی سنگ زنی همه ساله و در ایام دهه محرم در روستای کهن آباد گرمسار، صالح آباد و دامغان، علاء (سمنان) و شهر بسطام برگزار می‌شود.

مراسم سنگ زنی یکی از شیوه‌های سنتی عزاداری ماه محرم در برخی از نقاط استان سمنان است که به شماره ۸۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. این مراسم سنتی در استان سمنان بیش از ۲۰۰سال قدمت دارد.

آیین «یا عباس، یا عباس» در روز پنجم محرم در شاهرود

مردم شاهرود نیز هر سال در روز پنجم ماه محرم آیین «یا عباس یا عباس» را به یاد جانفشانی‌های سردار دشت کربلا حضرت ابوالفضل العباس (ع) برگزار می‌کنند.

این آیین طبق آداب و سنت‌های قدیمی همه ساله در عصر روز پنجم ماه محرم با به راه افتادن دسته‌های چاوش خوانی و سینه زنی با حضور انبوه عزاداران حسینی در محدوده بافت قدیمی شهر شاهرود برگزار می‌شود.

آیین معنوی "چِلچِلا" در شهر تاریخی مجن

از قدیم الایام از شب سوم ماه محرم در صحن دو تکیۀ بزرگ مجن تکایای بالا و پایین مقارن با غروب آفتاب مراسم با شکوهی تحت عنوان "چِلچِلا" انجام شده و این آیین تا شب دهم با حضور خادمین و انبوه عزاداران ادامه می‌یابد.

در تکیۀ پایین قبل از غروب آفتاب ابتدا فراشان تکیه را آب و جارو می‌کنند پس از آن فضای تکیه را با تعدادی جاجیم و چادر شب فرش نموده و چهل پایه چراغ شمعدان برای برگزاری مراسم در محل می‌چینند. گویا به همین دلیل است که این مراسم زیبای معنوی را چلچلا یا همان چهل چراغ نامیده‌اند.

خدام تکیه مقابل چراغ‌ها و رو به جمعیت حاضر می‌ایستند و فردی که غالباً متولی و به اصطلاح محلی‌ها بابای تکیه است، شروع به خواندن دعا با لحنی دلنشین می‌نماید، زنان و دختران بر پشت بام‌های پلکانی اطراف تکیه به تماشای مراسم می‌نشینند و ایشان بر این باورند که هنگام غروب دعا زودتر مستجاب شده و نباید این فرصت را از دست بدهند در همین حین مردم نذورات خود که بیشتر شامل نان محلی و قند بوده و برای مراسم اطعام روز بعد عزاداران مورد استفاده قرار می‌گیرد را به تکیه آورده و بروی سفره‌های کرباسی قرار می‌دهند ایشان در قبال آن بسته‌ای کوچک از نبات را به عنوان تبرک از خادمان دریافت می‌دارند و در پایان مراسم نیز جهت آمرزش اموات، شفای بیماران و رفع و دفع بلیات و قبولی نذورات دعا و فاتحه می‌خوانند سپس چراغ‌ها را دست به دست می‌بوسند و می‌چرخانند و برای اقامه نماز مغرب آماده می‌شوند.

آیین ورود امام حسین (ع) به دشت کربلا در گرمسار

در گرمسار آیین خاصی با عنوان ورود حضرت امام حسین (ع) به دشت کربلا در روز‌های اولیه ماه محرم برگزار می‌شود که در این برنامه شیفتگان سیدالشهدا (ع) با برتن کردن لباس عزا و در قالب دسته‌های مخصوص همراه با علم و کتل، در میان اشک و ناله سوگواران صحنه ورود کاروان امام حسین (ع) را به تصویر می‌کشند.

علم‌بندان سنت دیرینه دامغانی‌ها در محرم

آیین مذهبی علم‌بندان در دامغان از جمله آداب و رسوم ماه محرم و نوعی عرض ارادت به مقام سیدالشهدا و شهدای کربلا است که در بیشتر هیات‌ها، منازل و تکایا برگزار می‌شود. این آیین مذهبی  به شماره ۶۲۷ در سال ۹۱ در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده و از آن دسته سنت‌هایی است که بعد از سال‌ها همچنان پابرجا مانده و هر سال باشکوه‌تر از گذشته برگزار می‌شود.

بر اساس سنتی دیرینه مردم شهر‌ها و روستا‌های شهرستان دامغان از چند روز مانده به آغاز محرم با آماده کردن پارچه‌های سبز، چوبه علم، آجیل و نقل و شکلات به استقبال از ماه محرم می‌روند و بسیاری از اهالی این شهرستان با نذر کردن و خریدن نقل، شکلات، آجیل و پارچه، حاجت خود را می‌طلبند که بسیاری از آنان با حاجت روا شدن در سال بعد نذر خود را اهدا کرده و یا آیین علم بندان را در منزل خود برگزار می‌کنند.

عده دیگر، این مراسم کهن را نشان یاری از امام حسین (ع) می‌دانند و با برپایی علم عزای آن امام، پیروی از سیدالشهدا را اعلام می‌کنند و پس از بستن علم یکی از بزرگان و یا صاحب مجلس، آن را برداشته و دور منزل می‌چرخاند و سپس در اطراف علم سینه می‌زنند و در پایان علم را به مساجد و تکایا برای حضور در عزای سیدالشهدا می‌برند. پس از پایان ایام عزاداری، علم هر منزل به خانه‌ها برمی گردد و پس از شست و شو در پارچه سفید گذاشته می‌شود تا در محرم سال بعد، شور حسینی دیگر ایجاد کند.

برپایی خیمه ها

خیمه‌هایی در نقاط مختلف شهر بر پا می‌شود که نمادی از خیمه‌های امام حسین (ع) و یارانش در کربلاست. مردم با مشاهده این خیمه‌ها و گریستن در عزای حسینی، یاد شهدای قیام کربلا را در اذهان زنده می‌کنند.

زانو زدن در لاسجرد سرخه

یکی از مراسم‌هایی که از دیرباز در آیین عزاداری سالار شهیدان آقا عبدالله الحسین (ع) مردم لاسجرد شهرستان سرخه مرسوم بوده، زانو زدن (زُنِه بِکوتِنائون) است، این آیین به این نحو است که عزاداران حسینی در حال حرکت و با زنجیر بر دوش خود می‌نوازند بدون اینکه کوچکترین خللی در حالت زنجیرزنی آن‌ها بوجود آید با صدای " یا ابوالفضل" میاندار دسته زنجیر زنی همه باهم زانو می‌زنند و همچنان زنجیر بر دوش خود می‌نوازند و دوباره با گفتن "یاعلی" میاندار برمی خیزند.

پژوهشگران فلسفه وجودی این آیین را به خاطر مقام وادب حضرت عبّاس (ع) نسب به مولای خود دانسته اند هنگامی که برای کسب اجازه و رفتن به میدان جنگ نزد امام حسین (ع) آمد و در مقابل سرور و مرشد خود به حالت به زانو نشست. این مراسم از روز ششم محرم در دو نوبت صبح و شب برگزار می‌گردد که مسیر حرکت دسته زنجیرزنی به صورت رفت و برگشت از تکیه روستا تا گلزار شهدا «امامزادگان سیدرضا وسیدعلی اکبر (ع)» است.

حرکت شتران با کجاوه

در این رسم دیرینه، کودکانی با قبای سفید و دستار سبز بر روی شتر‌ها می‌نشینند و مسافت معینی را طی می‌کنند، این رسم با نوحه خوانی و سینه زنی همراه است.

طوق بندان

آیین طوق بندان هر ساله در روستای علاء (سمنان) اجرا می‌شود و در آن کاروان‌های عزادار به کوچه‌ها و خیابان‌های قدیمی شهر می‌روند و عزاداری می‌کنند و منظور از طوق بندان جامه کردن (پوشاندن) بدنه طوق با پارچه‌هایی به رنگ مشکی، سبز و ... است. در شهر دامغان چنین رسم بوده که بدنه طوق‌ها را در مجمع‌های مسی نهاده و پس از پوشاندن مجمع با پارچه‌های مشکی رنگ با حضور جمعیت عزادار بدنه طوق را بهم متصل نموده و پس از جامه کردن طوق از آن هنگام تا پایان ماه صفر طوق‌ها به عنوان نشانه عزاداری همراه با دستجات حمل گردیده و در مکان‌هایی همچون تکایا و حسینیه‌ها قرار می‌گیرند.

رسم شاطری

رسم 'شاطری' هم نام روستای جزن دامغان را در فهرست دارندگان مراسم سنتی عزاداری در استان سمنان قرار دارده است. نهم و دهم محرم، مردان روستای جزن با پوشیدن لباس شاطری (لباس مخصوص نانوایان) از ساعت شش صبح در آئینی شروع به فراخوانی سایرین به یاری به حضرت امام حسین (علیهم السلام) می‌کنند واین آئین تا ظهر ادامه دارد و پس از آن مراسم تعزیه برگزار می‌شود.

تعزیه خوانی

همزمان با آغاز ماه محرم و ایام سوگواری شهادت امام حسین (علیهم السلام)، تعزیه خوانی سنتی در استان سمنان آغاز به صورت نمایش تاریخی اجرا می‌شود و به جرأت می‌توان گفت نیمی از مردم این استان با تعزیه و تعزیه خوانی از نزدیک آشنا هستند و دور از واقعیت نیست که تعزیه ماه محرم در هر منطقه به صورت فرهنگ و سنت اجرا می‌شود.

همزمان با دهه اول ماه محرم و برپایی مراسم تعزیه خوانی در سمنان، این مراسم سنتی با اجرای موسیقی سنتی سنج و دمام بوشهری همراه خواهد بود، هنرمندان این استان تعزیه را نوعی هنرنمایی برای تثبیت و تجلی نهضت حسینی و قیام عاشورا می‌دانند و معتقدند زیبایی نهضت کربلا در تعزیه ناب و اصیل متجلی می‌شود. تعزیه در حقیقت نوعی پیام رسانی است که برای نهادینه کردن فرهنگ عاشورا می‌توان از آن استفاده کرد.

مراسم شام غریبان

عزاداران حسینی پس از ۱۰ روز عزاداری برای مولایشان، درمراسم شام غریبان حضرت سید الشهدا (علیهم السلام) و ۷۲ یار باوفایش با حضور در خیابان ها، تکایا ومساجد استان سمنان برای این امام همام شام غریبان می‌گیرند. عزاداران پس از حضور با سر دادن اشعاری خاص، هم نوا با اسرای دشت کربلا برای شهدای روز عاشورا سوگواری کرده و مراسم شام غریبان برگزار می‌کنند، عزداران و هیات‌های حسینی به صورت دسته‌های سینه زنی با در دست داشتن شمع در آیین شام غریبان امام حسین (علیهم السلام) و فرزندانش شرکت می‌کنند.

نخل گردانی تکیه جهادیه سمنان، رسم زانوزدن در روستای لاسجرد، رسم شاطری در روستای جزن دامغان، مراسم نخل گردانی مهدیشهر، مراسم چلاچلا در مجن شاهرود، عاشورا در کهن آباد و مراسم روز یازدهم عاشورا در دامغان از این استان در ششمین اجلاس سراسری شورای عالی سیاست گذاری ثبت کشور که در مازندران برگزار شد، در فهرست میراث معنوی به ثبت ملی رسیده است.

این سنت‌های عزاداری عاشورایی در استان سمنان به علت جاذبه‌های بصری و قدمت آن در فهرست میراث معنوی کشور ثبت شده و نشان دهنده عمق عشق و علاقه مردم این سرزمین به ائمه اطهار (علیهم السلام) است که در این روزهای کرونایی نیزمتناسب با دستورالعمل های بهداشتی و مصوبات ابلاغی همچنان به قوت قبل برپاست .

گزارش از زینب حیدری