به گزارش گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از شهرکرد، در جمع دانشمندانی که با اکتشافات خود جهان را تغییر دادند، نام‌های بسیار زیادی از دانشمندان بزرگ ایرانی به چشم می‌خورد. دانشمندانی که نام‌شان در دنیا ماندگار شده و افتخاری برای ایران و ایرانی‌ها محسوب می‌شوند.

نام برخی از دانشمندان در متن‌های بجامانده از میراث علمی پس از اسلام، نشان می‌دهد که هر یک از آنان، از سرآمدان روزگار خود در حوزه فیزیک و اخترشناسی بوده‌اند.

خیام بی‌گمان بزرگترین ریاضیدان عصر خود بود. نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعاتش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضیدانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده‌است. ابداع نظریه‌ای درباره نسبت‌های هم‌ارز با نظریه اقلیدس نیز از مهم‌ترین کار‌های اوست.

تقویم هجری شمسی که خیام نیشابوری دانشمند ایرانی آن را ابداع کرده، به گفته ستاره‌شناسان دقیق‌ترین تقویم جهان است. تقویمی که معمولا به طور روزمره همراه هر ایرانی هست و ایرانیان بر روی میز یا کیف‌شان از آن استفاده می‌کنند، یادگار اوست.

تقویم خیام نیشابوری به گفته ستاره‌شناسان دقیق‌ترین تقویم جهان است

تقویم خیام نیشابوری به گفته ستاره‌شناسان دقیق‌ترین تقویم جهان است که در ۶ مارس ۱۰۷۹ میلادی (پانزدهم اسفندماه) از سوی حکیم عمر خیام نیشابوری دانشمند و ریاضی‌دان ایرانی تکمیل شد.

به اعتقاد ستاره‌شناسان، تقویم هجری خورشیدی دقیق‌تر از تقویم میلادی است، زیرا که مشکل در دقت آن هر ۳ هزار و ۷۷۰ سال، یک روز است و تقویم میلادی هر ۳ هزار و ۳۳۰ سال یک روز به مشکل می‌خورد.

بیشتر بخوانید

• تجلیل از ۱۳ دانشمند چهارمحال و بختیاری در فهرست دو درصد دانشمندان برتر جهان

پیش‌تر شش گونه تقویم در حوزه تقویم مسیحی مورد لحاظ قرار می‌گرفت که تقویم "چرخه خورشیدی" که مبدا آن سال ۵۷۷۷ قبل از میلاد است، قدیمی‌ترین آن‌ها به شمار می‌رود. همچنین تقویم دوره ژولیان با مبدا ۴۷۱۴ قبل از میلاد از آن جمله است. تقویم دیگر تقویم ژولیان است که مبدا آن سال ۴۵ قبل ازمیلاد است.

دیگری تقویم سزار اسپانیا است با مبدا سال ۳۸ پیش از میلاد است. مبدأ تاریخ اکسیون هم سال اول قبل از میلاد است والبته مبدأ تقویم پیسا نیز سال یک قبل از میلاد است. در حال حاضر در غالب کشور‌های جهان تقویم گریگوری حاکم است و بیشتر کشور‌ها به منظور تطبیق خود با مبنای اقتصادی دیگر کشور این تقویم را مبنای کار خود قرار داده اند.

زمانی که خیام تنظیم تقویم خورشیدی را تکمیل کرد

ابوالفتح عمربن ابراهیم خیام نیشابوری که در سال ۱۰۴۴ میلادی در نیشابور به دنیا آمد و در سال ۱۱۲۴ در گذشت، تنظیم‌کننده تقویم رسمی ایران است.

او  در روز جمعه نهم رمضان سال ۴۷۱ هجری قمری در حالیکه ۳۲ سال بیشتر نداشت تقویم ایرانی را تکمیل کرد.

اختلالاتی که در زمان حیات خیام یعنی سده ۵ هجری در گاهشماری‌ها وجود داشت، دولت سلجوقی را برآن داشت تا تقویم جدیدی با مبدا هجرت پیامبر اسلام از مکه به مدینه و براساس سال خورشیدی را تدارک ببیند.

پیش از ورود اسلام به ایران و به روزگار زمامداری ساسانیان (۲۲۶ تا ۶۵۲ میلادی) هر سال مرکب از ۳۶۵ شبانه روز در ۱۲ ماه بود.

از آنجا که سال مداری یا حقیقی ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۹ ثانیه است و سال عرفی ساسانیان، سرراست ۳۶۵ روز بود، هر ۴ سال یک بار، سال عرفی از سال حقیقی یک روز عقب می‌افتاد و نوروز با اول فروردین برابری نداشت.

همچنین هر ۱۲۰ سال یک بار، سال عرفی یک ماه از سال حقیقی عقب می‌افتاد. منجمان ساسانی چاره کار را در این دیدند که با گذشت هر ۱۲۰ سال، یک سال را به صورت چرخشی ۱۳ ماهه حساب کنند، یعنی بعد از ۱۲۰ سال اول، دو ماه فروردین و بعد از ۱۲۰ سال دوم، دو ماه اردیبهشت داشته باشند و به همین ترتیب تا ماه اسفند پیش بروند.

این رویه تا پایان دوره ساسانی رواج داشت، اما پس از اسلام به فراموشی سپرده شد و انطباق سال عرفی با سال حقیقی به هم خورد.

تنظیمِ دقیقِ تقویم؛ پیشکشِ دانشِ ایرانی به جهان

در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی (۴۶۵ تا ۴۸۵ هجری قمری) و وزارت خواجه نظام‌الملک توسی، احتمالا به اشاره خواجه، تصمیم گرفتند که به نابسامانی در گاهشماری پایان دهند و از این رو حکیم عمر خیام نیشابوری مامور شد با همراهی گروهی از منجمان برجسته، محاسبات جدیدی را ترتیب دهد.

تنظیم گاهشماری جلالی و زیج پیوسته به آنکه زیج ملک شاهی خوانده شد، به احتمال زیاد در شهر اصفهان، پایتخت سلجوقیان، و بنابر گفته‌ای دیگر در ری یا نیشابور آغاز شد.

اعضای گروه تنظیم تقویم بجز نامدارترینشان (خیام) که سرپرستی آنان را به عهده داشت، عبارت بودند از: خواجه عبدالرحمن خازنی مروزی، خواجه ابوحاتم ابوالمظفراسفرازی، حکیم ابوالعباس لوکری، کیم میمون نجیب واسطی، محمد فرزند احمد معموری بیهقی، ابوالفتح ابن کوشک بیهقی.

نام برخی از دانشمندان در متن‌های بجامانده از میراث علمی پس از اسلام، نشان می‌دهد که هر یک از آنان، از سرآمدان روزگار خود در حوزه فیزیک و اخترشناسی بوده‌اند.

خواجه عبدالرحمن خازنی مروزی ریاضیدان و فیزیکدان و اختر شناس و دانشمند علم مکانیک صاحب زیج معتبر سنجری و زیج خازنی و کتاب میزان الحکمه و نوشته‌های دیگر است.

در آن زمان، خیام هنوز از مرز ۳۰ سالگی نگذشته بود، ولی شهرت علمی درخور توجهی داشت و مورد احترام ملکشاه سلجوقی و خواجه نظام الملک بود و از همین رو اصلاح تقویم به او واگذار شد. تقویم جلالی که توسط خیام تنظیم شد توانست سال عرفی را با سال طبیعی تطبیق دهد.

در این گاهنامه نوروز درست در اول بهار یا به اصطلاح منجمان در نقطه اعتدال بهاری قرار گرفت، بلکه تمام فصل‌های عرفی با فصل‌های حقیقی منطبق شدند.

این که امروزه در تقویم ایرانی یا همان جلالی، بهار و تابستان ۹۳ روز است، فصل پاییز ۹۰ روز دارد و زمستان ۸۹ روز حساب می‌شود، برای این است که اول هر فصل عرفی دقیقا برابر با آغاز فصل حقیقی باشد. سالی که با تقویم جلالی محاسبه می‌شود، برخلاف سال میلادی که در هر ۱۰ هزار سال، نزدیک به ۳ روز با سال حقیقی اختلاف پیدا می‌کند، همواره مطابق با سال حقیقی است و هیچ گاه از آن عقب نمی‌ماند، از همین رو، سال‌های کبیسه در تقویم جلالی ثابت نیستند و بر مبنای رصد سالانه تعیین می‌شوند.

به طور معمول هر چهار سال یک بار، سال را کبیسه می‌گیرند، اما پس از گذشت ۲۸ یا ۲۹ سال، کبیسه گرفتن بعد از ۵ سال اجرا می‌شود؛ یعنی به جای آن که سال ۳۲ را کبیسه حساب کنند، سال ۳۳ را کبیسه می‌گیرند.

به گفته بسیاری از ستاره‌شناسان تقویم خیام یک تقویم جهانی است.

البته ناگفته نماند که تا حدود یکصد سال پیش، رخدادهای تاریخ ایران را با سال قمری ثبت می‌کردند و حتی فرمان مشروطه نیز با تاریخ ۱۳۲۴ قمری امضا شد، اما از مشروطه به بعد، رفته‌رفته، سال شمسی اساس کار قرار گرفت. ابتدا کاربرد غیررسمی داشت و سرانجام در ۱۱ فروردین سال ۱۳۰۴ شمسی، با رأی مجلس شورای ملی رسمیت پیدا کرد.

به هر روی، وضع تقویمی به این دقت، از دست کسی برمی‌آمد که مکرر در مکرر فانی بودن جهان را گوشزد می‌کرد.

مردمان را به شاد زیستن فرامی‌خواند و از غم دنیا برحذر می‌داشت. ثانیه‌ها، دقیقه‌ها، روزها، هفته‌ها، ماه‌ها و سال‌ها را جملگی یک نفس عزیز می‌دانست؛ نفسی میان کفر تا به دین و ازعالم شک تا به یقین و می‌خواست که این یک نفس را نه در سرگردانی که در شادمانی به سرآورد.

حکیم عمر خیام تنها به این امر مبادرت نورزید و از خود آثار گرانسنگی در حوزه‌های مختلف علمی به جای نهاده است که از میان آن‌ها می‌توان به رساله فی شرح ما اشکال من مصادرات اقلیدس، رساله فی ابراهین علی المسائل الجبر و المقابله، میزان الحکم رساله الکون و التکلیف، الجواب عم ثلاث مسائل اضیاء العقلی، رساله فی الوجود، رساله فی کلیه الوجود، نوروزنامه و کتاب الزیج المکشاهی اشاره کرد.

حکیم عمر خیام را امروزه بیشتر به دلیل اشعارش می‌شناسند. این دانشمند بر جسته جهان اسلام در سال ۵۱۷ ه. ق چشم از جهان فرو بست.

انتهای پیام/ش