به گزارش گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مشهد، در تقویم رسمی کشور، سوم اردیبهشت ماه، روز بزرگداشت شیخ بهائی و روز معماری نامگذاری شده است، به همین دلیل و به جهت بررسی برخی از اسناد معماری و تعمیرات حرم مطهر امام رضا (ع) و اماکن متبرکه رضوی به سراغ مرکز اسناد آستان قدس رفته ایم، جایی که اسناد مهمی مربوط به معماران و فعالیت‌های معماری در حرم مطهر دارد و گواهی است از ارادت و عشق وعلاقه معماران به خدمت در خانه خورشید.

بهترین کار این بود نزد کارشناس مسئول بخش نمایه سازی و مستند سازی اسناد در مدیریت امور اسناد ومطبوعات آستان قدس رضوی برویم و با او گفت و گو بنشینم، اعظم نظرکرده که کارشناس ارشد رشته تاریخ است و کتاب «گزیده اسناد معماری و تعمیرات حرم و اماکن متبرکه رضوی (از صفویه تا قاجاریه) را تالیف کرده، در گفت و گو با ما اطلاعات شنیدنی درباره اسناد مرتبط با این موضوع ارائه کرده است.

از بی نظیرترین مجموعه‌های اسنادی ایران

اسناد مربوط به معماری و تعمیرات انجام شده در حرم مطهر است از جمله اسناد مهم و منحصر به فردی است که اطلاعاتی جالبی درباره ساخت، توسعه و تعمیرات مکان‌های داخلی حرم مطهر و اماکن متبرکه دارد؛ بررسی پیشینه تاریخی و ساختار اداری آستان قدس رضوی در حوزه ساخت و ساز‌های اماکن متبرکه رضوی نشان از قدمت این فعالیت‌ها دارد؛ این اسناد منحصر به فرد که اسنادی مربوط به دوره‌های صفویه، افشاریه و قاجاریه است، یکی از بی نظیرترین مجموعه‌های اسنادی در ایران است که نشان دهنده نظم و انضباط در انجام جزئیات امور بخش‌های گوناگون حرم و اماکن متبرکه رضوی، سلسله مراتب اداری از معمارباشی تا متولی‌باشی، شناخت سبک‌ها، اسلوب، ابزار و مصالح به کار رفته در ساخت و ساز‌ها و میزان هزینه‌های انجام شده در هر قسمت از این مجموعه عظیم و شاهکار هنری است.

۳۲۰۰سند مربوط به معماران حرم

بیش از ۳۲۰۰ سند مربوط به معماران حرم مطهر رضوی در مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی وجود داد که قدیمی‌ترین آن‌ها متعلق به سال ۱۰۱۰ هجری قمری در دوره صفویه و مربوط به پرداخت مواجب به کارکنان بوده و نام معمار آستانه مقدسه هم در بین آن‌ها به چشم می‌خورد، این سند به شماره ۴/۲۷۵۱۲ در مرکز اسناد، موجود است.

«استیفانامچه»، «اوارجه» و «روزنامچه» چیست؟

در بررسی اولیه همین اسناد می‌توان دریافت در ساختار اداری دوره صفویه دایره‌ای وجود داشت، موسوم به «دایره توجیه» که مرکز پرداخت بود و آنچه در این دایره ثبت می‌شد «توجیهات» نامیده می‌شد؛ دراین دفاتر، مخارج مربوط به تعمیرات کلی و جزئی، پرداخت اجرت، دستمزد ومواجب به افرادی مثل: معمار، بنا، فعله، نقاش، کاشی کار، کاشی پز، آجرپز، آجرکار و نیز محل پرداخت آن‌ها ذکر می‌شد؛ در بیشتر این اسناد انجام تعمیرات در قالب استیفانامچه به معماران دیوانی که به طور عمده از قم و اصفهان بودند و ماموریت انجام تعمیرات در حرم رضوی و مسجد جامع گوهرشاد را به عهده می‌گرفتند، واگذار می‌شد.

استیفانامچه دفتری بود که قرارداد‌های مقاطعه کاری انجام تعمیرات مربوط به اماکن متبرکه رضوی ومسجد گوهرشاد، صورتی از هزینه‌های انجام، ریز جزئیات تعمیرات و ساخت و ساز و مهر و تایید مستوفی سرکار آستانه در آن ثبت و ضبط می‌شد. در مجموعه اسناد حاضر، دفتر دیگری به نام دفتر «اوارجه» وجود دارد که به معنای دفتر ثبت یا دفتر هزینه و درآمد است. در بخش مربوط به گزارش‌های معماری در دفاتر اوارجه، اغلب اطلاعاتی از تعمیر و ساخت اماکن متبرکه، چگونگی پرداخت اجرت و دستمزدها، خرید مصالح ساختمانی و مکان‌های انجام تعمیرات به تفکیک ثبت شده است.

عمده هزینه‌های این دفاتر به صورت مقاطعه کاری به معمارباشیان دیوان پرداخت می‌شده است، تنظیم این دفاتر به صورت سالانه تهیه شده است و معرف گردش مالی آستان قدس در طول یک سال شمسی است؛ روزنامچه نیز عنوان دفتری بود که درآن تمامی محاسبات به صورت روزانه ثبت و نوشته می‌شد. در دفاتر روزنامچه، گزارش صورت جمع وخرج یا هزینه‌های تعمیرات و ساخت و ساز در حرم و اماکن متبرکه در طول روز تهیه و سپس به صورت ماهانه تقسیم بندی می‌شد. دفاتر اوارجه و توجیهات از جمله منابع ارزشمند درباره وضعیت وتشکیلات آستان قدس رضوی، در محدوده زمانی بین دوره شاه عباس اول صفوی، تا اواخر دوره قاجار است.

معمارباشی‌ها و مشاغل مرتبط با معماری

مطابق این اسناد، اصلی‌ترین شغل در حوزه تعمیرات شغل معمار باشی است. «معمارباشی» از جمله مشاغلی است که در بیشتر این اسناد به عنوان شغل اصلی انجام تعمیرات یاد شده است، معمولاً استیفانامچه‌های تعمیرات باید به تأیید معمارباشی می‌رسید، البته اگر استیفانامچه به صورت قرارداد مقاطعه کاری به معمار سرکار دیوان اعلی سپرده می‌شد هزینه‌های آن می‌بایست به تأیید مستوفی سرکار آستانه و متولی باشی فیض آثار می‌رسید.

اگر هم استیفانامچه با معمار آستان قدس منعقد می‌شد باید سرکاردار عمارات و ناظر کل آن را تأیید نهایی می‌کردند؛ استاد محمدصادق معمارباشی، سرکار فیض آثار در دوره قاجاریه است که برات پرداخت مواجب وی در سال ۱۳۰۵ ق به مبلغ ۱۷ تومان نقد و ۷ خروار و ۴۰ من غلّه از موقوفات مطلقه انجام گرفته است، نکته مهم در مورد شغل معمار یا معمارباشی آن است در دوره افشاریه نادرشاه معماران و معمارباشیان و نقاشانی را از شهر‌هایی قم، کاشان و اصفهان به مشهد راهی کرد، به همین دلیل معماران در شمار کارکنان آستان قدس نبودند و تعمیرات در قالب استیفانامچه‌ها به معماران خارج از حرم سپرده می‌شد. امّا در دوره‌های صفویه و قاجار این عمل به ندرت صورت گرفته و معماران و معمارباشیان از سرکار فیض آثار هستند و خود مسئول تهیه مصالح مورد نیاز خود بودند.

بیشتر بخوانید

• وقف نامه های قدیمی ویژه ماه مبارک رمضان همچنان در حرم مطهر رضوی اجرا می شود

بررسی اسناد تعمیرات در دوره افشاریه نشان می‌دهد که گچ کاری و نقاشی مکان‌های مختلف حرم در قالب استیفانامچه‌های توام با مسجد جامع گوهرشاد به معمارباشیان سرکار آستانه و دیوان اعلی (حکومت مرکزی) و قم و اصفهان واگذار شده است.

«معمار» دومین شغل پر کاربرد در اسناد می‌باشد. معمار، هنرمند کارآزموده‌ای است که مطابق نیاز و درخواست صاحب کار، خانه‌ها را طرح ریزی و مصالح و مخارج تقریبی آن را تعیین می‌کند و درصورت توافق به تعداد لازم عمله و بنا به کار می‌گیرد و ساختمان را زیرنظر خودش به پایان می‌رساند و به صاحبکار تحویل می‌دهد. از جمله استادان معمار مجموعه حرم رضوی محمدباقر معمار است که در مجموعه مسجد جامع گوهرشاد در سال‌های ۱۰۱۰ – ۱۰۰۸ قمری یافت می‌شود، نام استاد علی نقی مشهدی معمار، در جنب توحیدخانه حرم مطهر زیر آینه بزرگ با این عنوان آمده: «این ایوان زرافشان رفیع عالی به بنایی استاد علی نقی شاگرد استاد معصوم مشهدی به اتمام رسید».

هم چنین محمد شریف بن عرب معمار شیرازی که صحن کهنه آستانه مقدسه رضویه را در مشهد به سال ۱۰۵۹ تعمیر کرد از استادان معمار نام آور بود. هم چنین افرادی با نام نایب معمار سرکار، افرادی بودند که در کنار معمار باش و معما در حال اندوختن تجربیات برای آینده خود بودند که یکی از این افراد حاجی آقا نایب معمار است که در دوره قاجاریه انجام وظیفه می‌کرده است. مشاغلی، چون آجر تراش، گچ بر، فعله، عمله، آجرکار، گچ کار، گچ مال، آجرساب، کاشی پز، بیلدار و آهک مال، از دیگر شغل‌هایی هستند که در اسناد هرسه دوره به وفور از آن‌ها یاد شده است.

از کاشی الوان تا خشت و آهک

از دیگر نکاتی که در این اسناد به چشم می‌خورد، مصالح ساختمانی به کار گرفته شده در معماری حرم رضوی است. کشف و به کارگیری مواد و فنون تازه و مصالح درجه یک در هیچ جای دیگر مانند مکان‌های مقدس همچون حرم مطهر رضوی، مورد توجه قرار نگرفته است. آجر، گچ، کاشی الوان، کاشی معرق، سنگ، چوب، خشت وآهک، جزء مهمترین مصالح ساختمانی به کار رفته در قسمت‌های مختلف حرم منور امام هشتم (ع) و اماکن متبرکه است که در هر سه دوره صفویه، افشاریه وقاجاریه مورد استفاده قرار گرفته و در اسناد تاریخی ثبت شده است.

اهمیت مرمت و ساخت اماکن، بر اساس اسناد تاریخی

گنبد مطهر، مناره‌ها و گلدسته ها، رواق ها، گنبد‌های حاتم خانی و الله وردیخان، ایوان ها، صحن‌ها ازجمله بخش‌هایی است که دراین اسناد به مرمت یا ساخت آن‌ها اشاره شده است و معیار انتخاب ان‌ها از دو جهت حائز اهمیت است. نخست به دلیل نزدیکی هرکدام به مضجع شریف رضوی و ضریح مطهر حضرت امام رضا (ع) و دیگر آنکه اماکنی که هرکدام از جهت کاربردی بودن و عملکردشان در خدمت رسانی به زائران دارای اهمیت و اعتبار خاصی هستند.

انتهای پیام//ف.ح