به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مهاباد، بنا‌های مذهبی اعم از مساجد، امامزاده‌ها، حسینیه‌ها، خانقاه‌ها و مزار‌ها به دلایل مختلف از جمله معنویت حاکم بر آن‌ها، سابقه تاریخی، شیوه معماری، کارکرد‌های فرهنگی، اجتماعی و علایق مذهبی و دینی مردم ایران زمین از گذشته اهمیت خاصی داشته است. 

 در این آشفته بازار مذاهب و مسلک‌های ساختگی و فتنه‌های مذهبی و جنایت مزدوران غربی به نام اسلام و مسلمین، مسجد همچنان پناهگاهی محکم و ایمن برای ایمان داران است.

مساجد این شهرستان از دیرباز محل عبادت خالصانه مردم مسلمان این خطه از میهن اسلامیمان بوده است. این شهرستان داری ۲۵۷ مسجد می‌باشد که از این تعداد ۷۲ مسجد در شهر و ۱۸۵ مسجد در روستا‌ها قرار دارد. در این میان مساجد تاریخی مهاباد به عنوان سندی محکم بر دیانت مردمان این دیار شهادت می‌دهند.

گنجینه ای برای سفر به دوران صفویه

مسجد جامع "مزگه وتی سوور" زیباترین و جالب‌ترین اثر تاریخی به جای مانده دوران صفوی در منطقه غرب شمال غرب ایران است.

این مسجد در خیابان حافظ قرار دارد، این مسجد در گذشته در بافت قدیمی شهر قرار داشت. در حال حاضر این بافت تغییرات عمده‌ای یافته است.

«مسجد جامع که به مسجد سرخ نیز معروف است، به دستور «بداق السلطان» حاکم مهاباد از نوادگان «صارم‌بگ» و پسر «شیرخان مکری» در سال ۱۰۸۹ هجری قمری ساخته شد و در زمان «شاه‌سلیمان صفوی» تکمیل شد.

این اثر به همت بداق سلطان مکری حاکم وقت به منظور تحصیل طلاب علوم دینی و محل نماز خواندن و عبادت مردم منطقه در زمینی به مساحت ۱ هزار ۲۵۹ متر مربع بنا شده و همچنان پا برجاست و ۲۵ آبان ۱۳۴۸ به شماره ثبت ۸۸۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

متن تنها یادگار مکتوب آن بر کتیبه سردر شمالی، بدین مضمون است: ((الحمدالله الذی وفقنی الاتمام هذه المدرسه الشریفه فی ایام دوله السلطان الاعدل: شاه سلیمان الحسین الموسوی الصفوی بهادرخان – خلدالله تعالی ملکه – فی سنه ١٠٨٩ کتیبه سهراب المکری)) (خدا را سپاس که مرا به اتمام این مدرسه شریف در ایام حکومت عادل‌ترین سلطان، شاه سلیمان حسین موسوی صفوی بهادرخان – که خدا ملکش را جاودان سازد در سال ١٠٨٩ه. ق توفیق داد.)

این را سهراب مکری نوشت

پل سرخ مهاباد، پلی تاریخی با دیرینگی مسجد جامع

محمود پدرام (زوزان) مولف کتاب تمدن مهاباد در بخش پل‌های تاریخی منطقه آورده است: این پل تاریخی و قدیمی که اکنون ازبین رفته است مشهور به (پل سرخ) و میعادگاه جوانان رشید مهابادی در روز‌های گرم تابستان بود.

زیربنای این پل تاریخی یادگار عهد هخامنشی بوده است، اما آنچه از اقوام مردم آن سامان و تاریخ اجتماعی این منطقه کاملأ روشن است اینکه در سال ۱۰۷۹ هجری قمری در زمان جلوس شاه سلیمان صفوی والی منطقی مکریان شخصی بنام (بداغ سلطان) که در حقیقت رئیس حکومت وقت این ناحیه بود امر به ایجاد چند پل، مسجد و راه‌های ارتباطی نمودکه متأسفانه به علت جنگ‌های مکرر ایران و عثمانی فرصت زیادی برای این امر پیدا نشد، از آثار باقیمانده از آن دوره مسجد جامع، پل سرخ و پل بداغ سلطان است.

سبک معماری منطبق بر فرهنگ اسلامی محلی برای عبادت خانم‌ها

همان گونه که آقای پدرام در کتاب تمدن مهاباد اشاره کرده: طبقه دوم مسجد که بخشی جزئی را شامل می‌شود ویژه نمازگزاران زن است که با معماری خاص خود از جمله حجره‌های متعددی که قرینه‌ی ورودی آن را حوضخانه‌ای زیبا تشکیل می‌دهد و با بخش اصلی تفاوت کلی دارد تشکیل شده است.

نوع آجر به کار رفته و مصالح ساخت و ساز این مسجد قدیمی از جنس آجر پل سرخ مهاباد است.

مشخصات معماری بنای آن داخل این مسجد ده ستون سنگی تراشدار نخودی رنگ هر یک به ارتفاع ۲ متر و ۶۰ سانتی متر وجود دارد.

پایه‌های مسجد و ستون‌ها و کف حجره‌های بیرونی جلوه‌ای خاص و تاریخی به مسجد داده اند.

آقای محمدی شهروند مهابادی از اهالی محله قدیمی شهر است جایی که مسجد جامع در آن قرار دارد و گفت: بیش از ۵۰ سال است که در این منطقه سکونت دارم و به نظر من زیبایی خیره کننده معماری مسجد برای هر رهگذری چشم نواز است.

خیر مهابادی هزینه مرمت حیاط مسجد جامع را تقبل کرد

سرخابی افزود: آثار باستانی هر منطقه‌ای نشانه تمدن نیاکان آن و شناسنامه‌ای برای موجودیت یک تاریخ است و حفظ و نگهداری آثار تاریخی به عنوان هویت ملی و یادبود نیاکان در هر منطقه‌ای دارای اهمیت بسیاری است.

او ادامه داد: در این خصوص به همت یک شهروند خیر و نیکوکار مهابادی برای بازسازی کف حیاط مسجد جامع مهاباد اعتباری بالغ بر ۲۰۰ میلیون ریال هزینه شده است.

این پروژه ارزشمند‌ترین پروژه مردمی در حفظ وحراست از میراث تاریخی در سطح ملی ومنطقه‌ای در این خطه است.

تشابه مصالح مسجد جامع مهاباد با مسجد وکیل شیراز

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مهاباد در خصوص معماری بنا  به خبرنگار ما گفت: بقیه بنا کلا از آجر قرمز چهار گوش، گچ، ملات وشن است. شبستان زیبای مسجد جامع مهاباد مقدمه‌ای بر شبستان مسجد وکیل شیراز است.

او افزود: دارای ده ستون سنگی نخودی رنگ است که ارتفاع هریک از آن‌ها ۲ متر و ۶۰ سانتی متر است و به صورت‌های یک پارچه و دو پارچه قراردارد (سر ستون یکپارچه است) سقف سر ستون‌ها مربع و طول هر ضلع هفتاد سانتی متر است و غیر از پارچه‌های مسجد و این ستون‌ها و کف حجره‌های بیرونی که از این نوع سنگ‌ها پی ریزی شده اند، بقیه بنا کلا از آجر قرمز چهار گوش و ملات و گچ و شن و ... است، پشت بام مسجد را هجده گنبد آجری نیم کره‌ای پوشانده است که با ناودان‌های سنگی محلی آبریز آن میسر شده بود.

ستون‌ها به شکل منشور هشت ضلعی متفاوت است. طول مسجد ۳۷ متر وعرض آن ۳۵ متر است.

این مقام مسئول اضافه کرد: با توجه به موقعیت کوهستانی شهر و بارش‌های فصلی فراوان در آن زمان پشت بام اصلی مسجد دارای ۱۸ گنبد اجری نیم کره‌ای است که با ناودان‌های سنگی محلی؛ آبریز آن میسر شده است.

 داروغه دومین مسجد قدیمی بافت شهر

به گفته کارشناسان این مسجد قدیمی تاریخ بنای آن مربوط به اوایل دوره صفویه است و تاکنون چندین بارمرمت و تجدید بنا شده. آخرین مورد آن در سال ۸۷ صورت گرفته است. این مسجد در مرکز شهر و در نزدیکی مسجد جامع در خیابان حافظ واقع شده است.

بعضی‌ها معتقدند این مسجد اولین قدم برای تجدید بنای شهر مهاباد در آن دوران بوده است.

مسجد تاریخی روستای سویناس مهاباد

قدیمی‌ترین بنای باقی مانده روستای سویناس مسجد آن بوده و متعلق به اواخر عصر قاجاریه است. پلان قبلی این مسجد از خشت بوده که بعد از تخریب و از روی نقشه قبلی و بدون تغییر و با مصالح سنگی ساخته می‌شود.

مسجد سویناس دارای پلانی تقریباً مربع شکل به مساحت ۳۱۹ متر مربع با یک در ورودی است که با توجه به نوع اقلیم منطقه و به تبعیت از آن در جبهه جنوبی تعبیه شده است.

این بنای یکپارچه سنگی دارای فضای ایوان ستوندار، شبستان، شبستان زنانه و انبار سوخت با فرمی شبیه به خانه‌های روستا و با فضایی ستون دار و ارتفاعی بیشتر ساخته شده است.

در جبهه جنوبی مسجد ایوانی ستوندار با ۶ ستون چوبی و دو ستون سنگی قرار دارد. این دو ستون ابتدا به صورت سنگی بوده اند که یکی از آن‌ها که تخریب می‌شود از آجر جهت مرمت آن استفاده می‌کنند. شبستان دارای سه پنجره، ۵ طاقچه، ۲ کمد، یک ورودی و چهار ستون می‌باشد.

از زیبا‌ترین بخش‌های مسجد وجود ستون‌ها و سرستون‌های چوبی به شکل ایونیک و متشکل از بالشتک، طوماری و پایه است که تقلیدی از شیوۀ ایونیایی واقع در آسیای صغیر (ترکیه) است.

پوشش فضای داخلی شبستان با کاه گل اندود شده و سقف مسجد نیز به صورت تیر چوبی و قرنیز سنگی است. شبستان زنانه در شرق مسجد قرار دارد واحتمال دارد که بعداً الحاق شده باشد. عرض پنجره‌های این این قسمت دو متر با اندود گچی است که بر روی کاه گل کشیده شده است. کف مسجد قبلاً سنگ چین بوده که اخیراً به صورت سیمانی درآمده است.

اردیبهشت ماه امسال مسجد روستای سوئیناس مهاباد با شماره‌های ۳۱۱۹۵ درفهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد و حوضخانه شاه درویش

قدمت این مسجد و حوضخانه آن به ۱۵۰ الی ۱۷۰ سال قبل بر می‌گردد. بنا گنبدی مدور دارد زیربنای بنا حدود پنجاه و شش مترمربع است و بوسیله هفت پله از سطح فعلی که خود برآمده از یک سطح اصلی است بر کف حوضخانه که با سنگ صاف و صیقلی مفروش شده می‌رسد. سطح حوضخانه که حوض تقریباً در وسطآان قرار گرفته دو کفه است، با ارتفاع سی سانتی متر است که کف مرتفع ویژه نمازگزاران است. دو طاقچه قدیمی در طرفین شمالی ـ جنوبی دیواره حوضخانه موجود است؛ و یک تیرک چوبی بر ورودی سمت راست بنا بسته شده که ظاهراً حفاظتی در برابر ترک بزرگ بوجود آمده در بخشی از گنبد و دیواره آن است. از بنای یاد شده بعنوان مکانی برای وضوگرفتن استفاده می‌شده است که آب آن از چشمه‌ای که از کوه جریان دارد تامین می‌شود و دوباره از آن سرریز می‌گردد.

مسجد و حوضخانه شاه درویش در شهرستان مهاباد، خیابان طالقانی شرقی، کوچه دارایی واقع شده است.

از مهمترین مساجد شهرستان مهاباد می‌توان به مساجد، مسجد عباس آقا، نور، دارالاحسان، قبله، بازار، رستم بیگ، حاج صالح شاطری، مولوی، حسن زاده، حاج سید حسن (فقیران)، شمزینان، چهار یارنبی، حضرت عثمان (فجر)، قاضی و سید نظام اشاره کرد.

خطبه‌های نماز جماعت مهاباد

خطبه‌های نماز جماعت جمعه‌ها با حضور باشکوه مردم در مسجد جامع و به امامت ملا سهرابی برپا می‌شود سبب تقویت و همبستگی نیاز جامعه اسلامی است.

حضور در نماز جماعت خاص یک منطقه نیست. انسان در هرجاکه باشد خوب است به فکر نماز جماعت و حضور در آن و تشویق دیگران باشد.

به نظر می‌رسد از آغاز حکومت حاکمان اسلامی در منطقه مساجد همواره جایگاه ویژه‌ای در وحدت مسلمانان داشته اند، و انتظار می‌رود توجه به این بنای ارزشمند تاریخی در دل بازار قدیمی شهر همچنان ادامه داشته باشد تا از تخریب و فرسودگی آن جلوگیری کنیم.

تا به این جای کار از قدیمی ترین مساجد مهاباد گفتیم، اما چیزی که در اینجا نظرم را جلب می‌کند حوض خانه‌های این شهرستان است؛ در این باره سری به قدیمی‌ترین حوض خانه این شهرستان زدیم و حال ناخوش آن را جویا شدیم.

حوض‌خانه‌های تاریخی مهاباد در آذربایجان غربی با وجود اینکه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند، اما اکنون به خاطر فرسایش و تجاوز به حریم آنها، مورد بی‌مهری قرار گرفته و نیاز به مرمت و بازسازی فوری دارند.

ساکنان مهاباد به سبب اهمیت آب از گذشته‌ها بسیار دور تاکنون این مایه حیاتی را از مناطق بالادستی با استفاده از قنات که در زبان محلی به آن "کاریز" می‌گویند به داخل شهر آورده و با ساخت بنا‌هایی به نام حوض‌خانه که بکارگیری معماری اسلامی نیز در آن مشهود است، به آن تقدس خاصی دادند.

حوض‌خانه‌های این شهر که بیشتر در نزدیکی مساجد بنا شده‌اند در گذشته مکانی برای تامین آب برای وضوگرفتن و حتی استفاده برای آب شرب مردم بود به همین خاطر از گذشته مورد توجه همگان قرار داشته و از اهمیت زیادی برخوردار است.

اما این حوض‌خانه‌های مهاباد چند سالی است که با وجود اینکه در فهرست آثار ملی هم به ثبت رسیده‌اند مورد بی‌مهری مسئولان قرار گرفته و روزگار خوبی ندارند.

این بی‌مهری با حوض‌خانه‌های تاریخی مهاباد در حالی صورت می‌گیرد که قدمت آن به زمان قبل از نامگذاری این شهر از "ساوجبلاغ" به اسم کنونی آن مهاباد برمی‌گردد و همین امر به دغدغه دوستداران میراث فرهنگی این شهر تبدیل شده است.

حوض‌خانه‌های تاریخی مهاباد با توجه به اینکه بافت قدیمی و مرکزی این شهر قرار دارند به دلیل ساخت و ساز‌های طبقاتی در اطراف آن‌ها هر روز عرصه بر آن‌ها تنگ‌تر و تنگ‌تر می‌شود.

علاوه بر این بی‌مهری‌ها، حوض‌خانه‌های تاریخی مهاباد با توجه به اینکه بافت قدیمی و مرکزی این شهر قرار دارند به دلیل ساخت و ساز‌های طبقاتی و جدید در اطرافشان نای نفس کشیدن ندارند و هر روز عرصه بر آن‌ها تنگ‌تر و تنگ‌تر می‌شود.

اهمیت حوض‌خانه‌های مهاباد به اندازه‌ای است که چند روز قبل "علی‌اصغر مونسان" وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی با انتشار تصاویری از حوض‌خانه‌های این شهر در اینستاگرام، نوشته بود: "این آثار یادگاری از عصر صفوی و قاجار جزو آثار با ارزش تاریخی هستند که نشان از قدمت این شهر دارند. "

همین امر بهانه‌ای شد تا از حوض‌خانه‌های تاریخی مهاباد گزارشی تهیه کنم.

برای همین منظور به مسجد "رستم‌بیگ" در خیابان صلاح الدین‌غربی مهاباد که حوض‌خانه تاریخی به همین نام در محوطه آن قرار داشت، رفتم، اما به خاطر شیوع ویروس کرونا درب مسجد بسته بود و جویای خانه خادم مسجد شدم که اتفاقا" خادم در صف نان در یکی از نانوایی‌های نزدیک مسجد بود و پس از چند دقیقه جر و بحث، سرانجام راضی شد که درب مسجد را باز کند.

اطلاعاتی بر روی تابلوی میراث فرهنگی به ۲ زبان فارسی و انگلیسی نوشته شده بود: که "این بنا در سال ۱۲۰۲ هجری قمری تاسیس شده و دارای گنبدی آجری، طاق‌های سه قسمتی و مدور است و آجر‌های به کار رفته در آن از نوع چهارگوش قرمز و ملات به کار رفته در آن گچ و خاک است، زیربنای این حوض‌خانه از سنگ‌های متراکم ساخته شده و دیوار‌های آن تا ارتفاع ۹۰ سانتیمتری صاف و صیقلی است. "

مسجد فاقد مناره بود، اما حیاط بزرگ و موزاییک شده‌ای داشت و در ضلع غربی آن که قدیمی‌تر به نظر می‌رسید، حوض‌خانه قدیمی و تاریخی رستم بیگ از دور خودنمایی می‌کرد که با درب کوچکی ۲ بخش قدیمی و جدید از هم جدا می‌شد.

در بخش قدیمی چند درخت کهن‌سال وجود داشت و برگ‌های پاییزی و گیاهان زرد محوطه را به طور کامل پوشانده بود، ورودی بنای حوض‌خانه در سمت شرق بنا با ارتفاع حدود ۲.۵ متر و عرض یک متر و دارای طاق جناغی با تزئینات آجرکاری بود.

فضای داخلی به صورت مربعی ۸۵ سانتی‌متری از جنس سنگ‌های آهکی صیقلی بود و در فک بنا حوضی به طول ۳.۵۴ متر، عرض ۲.۵ متر و عمق ۴۰ سانتی‌متر وجود داشت که آب از طریق یک کانال وارد حوض می‌شد و در اطراف حوض کانالی کوچک به عرض ۱۲ سانتی‌متر وجود داشت که سرریز آب حوض را جمع‌آوری و به خارج از بنا منتقل می‌کرد.

۲ ضلع شرقی و غربی ۲ طاق و تاقچه داشت و سقف گنبدی شکل آن با آجر ساخته شده بود که چهار نورگیر درکنار‌ها و یک نورگیر مدور در وسط، روشنایی حوض‌خانه را تامین می‌کرد، پس از بازسازی این بنا توسط میراث فرهنگی مهاباد سقف آن با ایزوبام عایق شده بود که با بقیه بنا همخوانی نداشت.

آب این حوض‌خانه از طریق قنات که در زبان محلی به آن "کاریز" گفته می‌شود از مناطق بالا دستی مهاباد تامین می‌شود هنوز هم با وجود ساخت و ساز‌های متعدد در اطراف این بنا باز هم آب در داخل حوض‌خانه جریان داشت.

در قسمت پایینی بنا بقایای از سرویس بهداشتی سنتی که در گذشته بخشی از حوض‌خانه بود دیده می‌شد که هنوز بازسازی نشده بود، اما آب حوض‌خانه در داخل کانال آن در جریان بود و سپس از طریق همان کانال به خارج از محوطه مسجد هدایت می‌شد.

حوضخانه "رستم‌بیگ" مهاباد به شماره ۷۳۸۳ و در سال ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی قرار گرفته است

دومین مقصد من در بازدید از حوض‌خانه‌های تاریخی مهاباد حوض‌خانه "شاه‌درویش" بود که در فاصله چند صد متری حوض‌خانه "رستم‌بیگ" و در صحن مسجدی به همین نام قرار داشت، در ورودی آن هم تابلوی اداره میراث فرهنگی مهاباد مشخصات حوض‌خانه را به ۲ زبان فارسی و انگلیسی نوشته شده بود خودنمایی می‌کرد.

"حوض‌خانه شاه درویش مهاباد در سال ۱۲۲۴ هجری قمری ساخته شده است، زیربنای این حوضخانه ۵۶ مترمربع بوده، بنایی گنبدی و مدور داشته و به وسیله هفت پله از سطح اصلی جدا شده است. "

ورودی صحن مسجد، چند پله داشت و حوض کوچکی در حیاط این مکان مقدس قرار داشت و در قسمت شمالی حیاط در کنار مزار "شاه درویش"، مزار چند شهید و چند شخص گمنام دیگر وجود داشت و قسمتی از دیوار شرقی مسجد که به خاطر ساخت و ساز غیرمجاز تخریب و هنوز بازسازی نشده بود.

قبل از بازدید از حوض‌خانه با کاک "لقمان" خادم مسجد آشنا شدم و از اینک دیوار حیاط مسجد بازسازی نشده بود گلایه داشت و می‌گفت: افراد معتاد و کارتن خواب به راحتی وارد این محوطه می‌شوند.

او از مسئولان خواست که برای امنیت مسجد دیوار‌های شرقی مسجد را بازسازی کنند تا از ورود افراد و حیوانات ولگرد به داخل حیاط جلوگیری شود.
مسجد راهرویی با عرض چهار متر و طول هشت متر داشت و سپس با استفاده از هفت پله به سمت پایین، درب کوچکی به سمت حوض‌خانه وجود داشت، اطراف بنا در داخل دارای ازاره‌ای به ارتفاع ۱.۱ متر از جنس سنگ آهکی صیقلی بود و دیوار‌های آن یک متر ضخامت داشت.

در کف بنا حوضی به طول ۳.۱۵ متر، عرض ۱.۹۳ متر و عمق ۹۳ سانتی‌متر وجود داشت و که جنس آن از سنگ و داخل آن با رنگ آبی رنگ‌آمیزی شده بود و آب از طریق کانال که به قنات‌های بالا دست مهاباد ختم می‌شد وارد حوض می‌شد.

آب داخل حوض بر خلاف دمای هوای این روز‌های سرد که به کمتر از صفر درجه سانتی‌گراد می‌رسد، سرد نبود و به راحتی می‌توانستی با آب آن دست و صورتت را بشویی و احساس سردی نکنید.

کانالی برای جمع‌آوری سرریز آب در اطراف حوض قرار داشت و آب از سمت شمال از طریق کانالی دیگر از حوض‌خانه خارج می‌شد که پس از طی مسیری به حوض کوچک دیگری در حیاط مسجد منتقل می‌شد.

مصالح این بنا آجر‌های چهارگوش به ابعاد ۲۰ در۲۰ سانتی‌متر و ضخامت پنج سانتی‌متر به صورت رگ‌چین، سنگ‌های آهکی، چوب و ملاط ساروج است و سقف آن هم شکل گنبدی و در چهار جهت فضای تزئینات کاربندی کچی و آجرکاری جناغی به کار رفته است.

در مرمتی که چند سال قبل در این بنا صورت گرفته سقف آن با ایزوبام عایق‌بندی شده و به دلیل شکل خاص گنبد آن (گنبد مرکزی) که راهی برای خروج آب باران تعبیه نشده، مقدار زیادی آب و برف در بالای آن جمع شده بود.

حوضخانه "شاه‌درویش" مهاباد به شماره ۱۶۵۹۳ در سال ۱۳۸۵ در فهرست آثار ملی قرار گرفته است.

سومین مقصد من در بازدید از حوض‌خانه‌های تاریخی مهاباد حوض‌خانه "عباس‌آقا" در داخل مسجد به همین نام و نزدیک مسجد "خانقای شمزینان" بود که این حوض‌خانه در مرکز شهر و در نزدیک چهارراه آزادی مهاباد واقع شده است که در مقایسه با ۲ حوض‌خانه دیگر وضعیت بدتری داشت و حتی حوض آب آن هم خالی بود.

تابلوی شناسه حوض‌خانه "عباس‌آقا" که توسط اداره میراث فرهنگی مهاباد در نزدیک دیوار مسجد نصب شده بود از دور نمایان بود و در این تابلو نیز به ۲ زبان فارسی و انگلیسی مشخصات حوضخانه نوشته شده بود: "حوض‌خانه عباس آقا مهاباد در چهارراه آزادی مهاباد واقع شده و گنبدی آجری و اسلوب هشتی‌ها زیبایی خاصی به آن بخشیده و آب این حوض‌خانه از کوه‌های اطراف مهاباد تامین می‌شود که با استفاده از قنات به حوض‌خانه رسیده است.

این بنا منتسب به "عباس‌آقا" پسر "بیرم‌آقا" است که در سال ۱۲۵۶ قمری در یک توطئه کشته شد، وی بزرگ خاندان دهبکری مهاباد است که بخش زیادی از دارایی‌هایش را وقف امور خیریه کرده و مساجد عباس‌آقا، خانقاه شمزینان و درمانگاه خودکفایی مهاباد نیز در املاک وقفی وی احداث شده است. "

ورودی حیاط مسجد چند پله‌رو به پایین و داخل حیاط حوض کوچکی با چند مکان برای وضوگرفتن وجود دارد؛ به دنبال حوض‌خانه تاریخی می‌گشتم تا خادم مسجد را در محوطه یافتم.

خادم مسجد مرد کهنسالی بود، می‌گفت سال‌های زیادی از عمر خودش را صرف مراقبت و نگهداری از مسجد و حوض‌خانه "عباس‌آقا" کرده است، همراه وی از داخل راهروی کوچک به سمت ورودی حوض‌خانه که دری چوبی داشت، رفتیم.

درب ورودی بنا به ارتفاع ۲.۱۶ متر و عرض یک متر بود که با استفاده از سه پله به کف حوض‌خانه منتهی می‌شد و در کف حوض‌خانه، حوضی به طول ۳.۴۲ متر و عرض ۲.۴۴ متر و عمق ۶۶ سانتی‌متر وجود داشت که اکنون حوض خالی بود و آب آن از طریق لوله به حوضی دیگر در بیرون حوض‌خانه منتقل می‌شد.

فضای داخلی حوض‌خانه ۲ طاق جناغی اصلی در سمت شرق و غرب و ۲ طاق جناغی فرعی در ۲ سمت شمال و جنوب و ۲ طاق رومی به ارتفاع یک متر و عرض ۷۵ سانتی‌متر داشت و مهم‌ترین بخش این بنا، تزیینات کاربندی گچی و آجرکاری جناغی در زیرگنبد آن بود و روشنایی بنا توسط چهار نورگیر در چهار جهت گنبد و یک نورگیر مدور در مرکز گنبد تامین می‌شد.

در اطراف حوض‌خانه چند گاری دستی، لوله، نردبان و وسایل دیگر وجود داشت و از روی گرد و غباری که روی آن‌ها نشسته بود مشخص بود حالت انباری دارد و مدت‌ها بود که کسی به آن‌ها دست نزده است.

"حوض‌خانه عباس آقا مهاباد نیز به شماره ۱۶۳۸۹ و در سال ۱۳۸۵ در فهرست آثار ملی قرار گرفته است؛ این مکان تاریخی که می‌توانست مکانی برای جذب گردشگر باشد، اما اکنون به انباری متروکه تبدیل شده بود و دیوار‌ها و گنبد نمناک آن حرف‌های زیادی از بی‌مهری‌ها با این بنای تاریخی داشتند.

بنا‌های تاریخی مهاباد هویت این شهر هستند

در حالی که هر شهری با توجه به پیشینه تاریخی و وجود آثار تاریخی آن شناخته می‌شود از این‌رو می‌توان گفت این بنا‌ها بخشی از تاریخ و هویت جامعه را تشکیل می‌دهند که حفاظت از این بنا‌ها نیازمند حمایت، همراهی و همکار مسوولان و مردم است.

برای کسب اطلاعات بیشتری از وضعیت حوض‌خانه‌های مهاباد برای نخستین بار به سراغ اداره میراث فرهنگی این شهر به عنوان متولی نگهداری و مراقبت از بنا‌های تاریخی و ثبت ملی رفتم که توضیحات آنان را در این زمینه بشنوم.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مهاباد گفت: یکی از وظایف ذاتی میراث فرهنگی ثبت حریم، نظارت بر اماکن تاریخی و مقابله با تجاوز افراد متخلف است و در صورت تامین اعتبار احیا و مرمت آثار نیز انجام می‌شود.

عبید سرخابی افزود: از سال گذشته در ردیف بودجه‌ای، اعتباری برای مرمت آثار تاریخی در این شهرستان تخصیص یافته است، اما تاکنون تحقق نیافته و به همین دلیل مرمت آثار تاریخی به‌ویژه حوض‌خانه‌ها متوقف شده است.

او در خصوص مرمت حوض‌خانه‌های این شهر نیز اضافه کرد: در سال‌های گذشته ابنیه تاریخی مهاباد از جمله حمام میرزا رسول، حمام لج، کاروانسرای کوخ کورتک، حوض‌خانه‌های شاه‌درویش و رستم بیگ، راسته بازار شافعی و چند اثر دیگر از طرف اداره میراث فرهنگی و گردشگری مرمت و بهسازی شده که در صورت تامین اعتبار و تخصیص بودجه لازم این روند در سال‌های آتی نیز ادامه خواهد یافت.

این مقام مسئول اذعان کرد: بهسازی و مرمت مسجد جامع، حمام میرزا رسول و لج و حوض خانه شادرویش و رستم بیگ و ساماندهی کاروانسرای "سیمون" از اولویت‌های کاری این اداره در سال آینده است که در صورت تامین اعتبار انجام خواهد شد.

سرخابی با اشاره به اینکه بر اساس ماده ۹۸ قانون برنامه ششم توسعه، اماکن و ابنیه‌های تاریخی که در اختیار دستگاه‌های دولتی هستند باید با اعتبار و بودجه همان دستگاه و البته با نظارت و هماهنگی و یا مشارکت اداره میراث فرهنگی صورت پذیرد افزود: اداره میراث فرهنگی فقط مسوول تامین اعتبار مرمت و بهسازی برای ابنیه‌هایی است که در مالکیت خودش است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مهاباد گفت: یکی از مشکلات دیگر این شهرستان منحل شدن شورای اسلامی این شهر است که تحقق بودجه فرهنگی را کمی با مشکل مواجه کرده است که در این خصوص با فرمانداری و ارگان‌های مربوطه در حال رایزنی هستیم.

او همچنین تصریح کرد: یکی دیگر از برنامه‌های میراث فرهنگی، راه‌اندازی انجمن "مهر و میراث" در این شهرستان است تا اعضای این انجمن به مانند پلی در بین میراث فرهنگی و مسوولان شهرداری عمل کرده و دغدغه‌های کارشناسان میراث را به این نهاد منتقل کنند.

سرخابی اضافه کرد: مساجدی که این حوض‌خانه‌ها در آن‌ها واقع شدند هر کدام دارای موقوفه درآمدزا هستند و در صورت موافقت اداره اوقاف و امور خیریه و با توجه نیت واقفان، امکان مرمت حوض‌خانه‌ها از درآمد موقوفات همان مسجد نیز وجود دارد.

او از فعالان مدنی این شهر نیز خواست در صورت تمایل اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری را در زمینه حفظ، حراست، تعیین حریم مرمت حوض‌خانه‌ها و سایر آثار تاریخی یاری کنند.

به هر حال آقای "مونسان" وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در اینستاگرام که نوشته بود: "حوض‌خانه‌های مهاباد نشان از قدمت این شهر دارند" پیامی که شاید اینجا زیاد مورد استقبال قرار نگرفته است. حوض‌خانه‌های تاریخی که قدمت و نشان مهاباد قدیم را با خود به یدک می‌کشند اکنون در چند قدمی تخریب عمدی و غیرعمدی قرار دارند و در این روز‌ها بیشتر از گذشته مورد بی‌مهری مسوولان واقع شده‌اند.

مرمت آثار باستانی توسط متخصصان انجام شود

یکی از مشکلات آثار تاریخی مهاباد مرمت آن‌ها توسط افرادی است که متخصص امر مرمت اینگونه آثار نبوده و با استفاده از مصالح غیراستاندارد و نامتناسب با آن بجای آنکه ابنیه را ترمیم کنند از عمر آن می‌کاهند.

یکی از این موارد آشکار عایق‌کردن بنا‌ها با استفاده از ایزوبام است که سعی شده تا از تخریب آن‌ها جلوگیری شود حال ان که به نظر کارشناسان این امر باعث نابودی بنا‌های تاریخی که سقف گنبدی دارند می‌شود.

به گفته این کارشناسان بنا‌های تاریخی (گنبدی) مهاباد که چند صد سال قدمت دارند و در طول سال‌های زیادی از گزند باران و برف در امان بودند امروز به خاطر مرمت نادرست در شرف نابودی هستند و در واقع ایزوبام برای بنا‌های تاریخی با سقف گنبدی به مانند سم است و تنفس ساختمان را از بین می‌برد.

یکی از کارشناسان باستان شناسی در این زمینه می‌گوید: از چند سال قبل رویه‌ای در این شهرستان ایجاد شده که بنا‌های تاریخی دارای گنبد را سبک سازی کرده و سپس گنبد را با ایزوبام عایق می‌کنند.

رحمت نادری با انتقاد از مرمت‌های غیرکارشناسی آثار تاریخی افزود: این کار نه تنها کمکی به احیای بنا نمی‌کند بلکه آن را بیشتر تخریب کرده و با توجه به اینکه اجازه تنفس بنا را می‌گیرد به تدریج بنا تخریب می‌شود.

او اضافه کرد: ایزوبام به دلیل بازتاب نوری که دارد، سیما و منظر بنا را از بین می‌برد از سویی دیگر رطوبتی که زیر بنا مانده قادر به تبخیر نبوده و آزاد نمی‌شود ازاین‌رو ایزوبام بنا را در دراز مدت فرسوده می‌کند و به همین دلیل برای بنا مضر است.

این کارشناس گفت: ایزوبام نم را از بالای بنا دفع می‌کند؛ اما رطوبتی که از پی به جرز‌ها و دیوار‌ها و سپس به بام راه پیدا می‌کند، به هیچ طریق دفع نمی‌شود، بنابراین ضرر‌های بسیاری به بنا وارد می‌کند.

او با بیان اینکه در استان آذربایجان غربی چند نفر مرمت‌گر بنا‌های گنبدی (دوران اسلامی) وجود دارد که لازم است برای احیای آثار تاریخی از آن‌ها استفاده شود، افزود: در مرمت آثار تاریخی نباید سلیقه‌ای عمل شده و کار ترمیم و مرمت آثار تاریخی و بنا‌های باستانی به افراد متخصص واگذار شود.

نادری از مسئولان میراث فرهنگی و فعالان عرصه آثار تاریخی مهاباد خواست روند ایزوبام کردن سقف‌های گنبدی بنا‌های تاریخی این شهرستان را متوقف کنند و به جای آن مرمت را به صورت اصولی و با استفاده از نظر متخصصان این امر انجام دهند.

به نظر می‌رسد که مرمت ایزوبامی حوض خانه‌ها به دوره مدیریت سرپرست جدید میراث فرهنگی باز نمی‌گردد چرا که سرخابی، سرپرست اداره میراث فرهنگی مهاباد در خصوص مرمت بنا‌های تاریخی این شهرستان و استفاده از ایزوبام به عنوان عایق رطوبتی اظهارداشت: این اقدام در ادوار قبل مدیریت میراث فرهنگی مهاباد برای جلوگیری از تخریب بیشتر حوض خانه‌ها بر اثر بارش برف و باران صورت گرفته است.

باید منتظر ماند و دید آیا مرمت حوض خانه‌های مهاباد تامین اعتبار می‌شود؟ چرا که سرخابی مرمت این مکان‌های تاریخی را در اولویت‌های سال آینده اداره میراث فرهنگی مهاباد بیان کرده است.

نکته قابل تامل دیگر در این بین آن است که این حوض‌خانه‌ها اگر کمی مورد توجه مسوولان قرار گیرند و مسیر رفت و آمد آن‌ها تسهیل شود، می‌تواند در طول سال مورد بازدید گردشگران زیادی قرار گیرد که هم برای شهر و هم برای کمک به احیا و مرمت آن درآمدزایی داشته باشند.

مهاباد ۹۲ اثر تاریخی ثبت شده ملی دارد که سد مهاباد، غار 'سهولان'، تالاب بین‌المللی 'کانی‌برازان'، موزه مردم شناسی و حمام میرزا رسول، دخمه سنگی 'فخریگاه'، 'برده کنته' و مسجد جامع از مهم‌ترین اثر‌های تاریخی و جاذبه‌های گردشگری این شهرستان است.

حوض‌خانه‌های مهاباد یادگاری از عصر صفوی و قاجار

وزیر میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع‌دستی با انتشار تصاویری از حوض‌خانه‌های مهاباد در اینستاگرام ،‌نوشت: این آثار یادگاری از عصر صفوی و قاجار جزو آثار با ارزش تاریخی هستند که نشان از قدمت این شهر دارند.

علی‌اصغر مونسان در این پیام تصویری آورده است: آب مورد نیاز این حوض‌خانه‌ها که بسیار زلال و تمیز است، توسط قنات‌ها یا کانال‌های آب زیرزمینی تأمین می شده است که در زیر سطح شهر مهاباد واقع شده و اکنون نیز قسمت‌هایی از این کانال‌ها طی عملیات‌های ساخت‌وساز در سطح شهر نمایان می‌شوند. سرچشمه این قنات‌ها احتمالاً از چشمه‌های کانی مام قنبران یا کانی صوفی رشید بوده است.

وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی با معرفی حوض‌خانه عباس‌آقا (خانقاه شمزینان)، حوض‌خانه رستم بیگ واقع در صحن مسجد رستم بیگ، حوض‌خانه شاه‌درویش واقع در داخل صحن مسجد شادرویش به عنوان حوض‌خانه‌های تاریخی مهاباد نوشت: این حوض‌خانه‌ها همگی در داخل شهر مهاباد واقع شده و از یک فرم معماری مشابه (بنای چهارگوش با حوض مستطیلی کم‌عمق و بزرگ در کف بنا و نورگیرهایی در سقف با گنبدی آجری) پیروی می‌کنند.

با توجه به شیوع بیماری کرونا و توصیه ستاد ملی مقابله به کرونا به در خانه ماندن و تاکید بر تعویق سفر به دوران پس از مهار بیماری کووید ۱۹، اکنون بهترین فرصت برای مطالعه و شناخت بیشتر جاذبه‌های فرهنگی، گردشگری و طبیعی ایران ایجاد شده است. می‌توان با بررسی دقیق، مقصدهای جذاب و جدید گردشگری را برای مسافرت‌های فردی و گروهی در دوران پسا کرونا برنامه‌ریزی کرد.

آذربایجان‌غربی دارای بیش از یکهزار و ۶۰۰ اثر تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی و ۲ اثر ثبت شده جهانی شامل قره‌کلیسای چالدران و تخت‌سلیمان تکاب است.

مهاباد به عنوان یکی از شهر‌های کردنشین و اهل سنت در جنوب استان آذربایجان غربی واقع شده است.

گزارش از سپیده خشمن

انتهای پیام / س خ