شجره‌نامه جنگلی خراسان شمالی در تهدید زبانه‌های آتش
ارس‌زار‌های خراسان شمالی منظومه‌ای تاریخی از تکامل و ذخیره‌گاه ژنتیکی جنگل‌های ایران تورانی را دربرمی‌گیرد که فرش خود را در پهنه‌ای به وسعت ۴۱۰ هکتار از این استان گسترانیده‌اند.
به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از بجنورد ، شاید به زیبایی سپیدار و سرسبزی بید و افرا نباشند، اما ارس‌زار‌های خراسان شمالی منظومه‌ای تاریخی از تکامل و ذخیره‌گاه ژنتیکی جنگل‌های ایران تورانی را دربرمی‌گیرد که فرش خود را در پهنه‌ای به وسعت ۴۱۰ هکتار از این استان گسترانیده‌اند.
با نگاهی به تاریخ خطه شمال شرق کشور می‌توان دریافت که این درختان صبور، مقاوم و همیشه سبز، قدمتی هزاران ساله دارند که در ارتفاعات، دامنه‌ها و جای جای خراسان شمالی قد برافراشته اند و طراوت و سرسبزی را به طبیعت هدیه کرده اند.
بیشتر بخوانید
خراسان شمالی وطن صد‌ها هزار ارس
خراسان شمالی، موطن درختان کهنسال بی‌شماری مانند ارس «سرانی» شیروان است که با دیرینگی ۲۵۰۰ ساله، مظهر پایداری و سرسختی این گونه ارزشمند جنگلی است.
درختی که این همه سال دوام آورده است تا به ما بگوید روزی روزگاری در متر متر این خاک و پهنه‌های طبیعی آن صد‌ها ارس زندگی می‌کردند که به مرور یا قطع شدند تا در اجاق‌ها و کوره‌ها بسوزند و یا قربانی آتش حرص و طمع سیری ناپذیر انسان در چنگ اندازی به عرصه‌ها شدند.
اگرچه مساحت کنونی جنگل‌های ارس خراسان شمالی به یک پنجم قبل کاهش یافته است، اما هنوز هم می‌توان امیدوار بود که این درختان را با حفاظت و مراقبت پایدار نگه داشت و حتی با قرق این جنگل‌ها از نابودی بی رویه آن جلوگیری کرد.
از ۶۱ درخت ارس کهنسالی که در کشور شناسایی شده، بیش از ۳۲ اصله با قدمتی بالای ۵۰۰ سال در خراسان شمالی قرار دارند.
ارس‌های سرسخت ۵۰۰ ساله
کارشناسان می‌گویند بذر ارس سرسخت است به خاک که بیفتد در سرما و گرما و گاه حتی بدون یک قطره آب در دل خاک زنده می‌ماند. با دستان کوچک نامرئی خود خاک را کنار می‌زند، از دل خاک قد می‌کشد و میلی‌متر به میلی‌متر رشد می‌کند تا نهالی برومند شود و اگر دست روزگار و دندان طمع انسان‌ها بگذارد و از لهیب آتش دور بماند تا چند هزار سال زندگی می‌کند.
یک کارشناس پژوهش مرکز تحقیقات منابع طبیعی خراسان شمالی در مورد این درختان می‌گوید: درخت ارس توانایی زیستن در دمای منفی ۴۰ درجه تا مثبت ۴۰ درجه سانتی‌گراد را دارد و بهترین زمان برای کاشت آن آخر زمستان است.
حمید قربانی می‌افزاید: یکی از مهمترین علل تکثیر ارس در گذشته پخش شدن بذر آن توسط حیوانات بوده است به طوری که مرحله فرآوری بذر این گیاه در بدن حیواناتی مانند خرس، گرگ، آهو و گوزن اتفاق می‌افتاد و از طریق مدفوع آن‌ها در قسمت‌های مختلف طبیعت رها می‌شد.
او می‌افزاید: با کاهش سطح جنگل ها، اکنون تولید نهال ارس در محیط‌هایی مانند نهالستان‌ها پیگیری می‌شود، اما در این حالت علاوه بر اینکه مدت زمان رشد بذر طولانی‌تر از محیط طبیعی است، پس از انتقال به جنگل نیز نهال‌ها در طبیعت چندان دوام نمی‌آورند.
او می‌گوید: با وجود قرق محیط‌های طبیعی این درختان، متاسفانه رشد آن‌ها بسیار کند و حداکثر یک تا یک و نیم سانتی‌متر در سال است.
قربانی می‌افزاید: با انتقال نهال، باز هم خطر از بین رفتن آن وجود دارد و از آن جا که نهال این گونه بسیار ترد است و به ذائقه علفخواران خوش می‌آید، با خطر خورده شدن مواجه است و بنابراین باید در اطراف نهال این درخت حفاظ ایجاد کرد.
کاهش سطح جنگل‌ها
این پژوهشگر حوزه منابع طبیعی با بیان اینکه سطح جنگل‌های ارس در خراسان شمالی کاهش یافته است، می‌گوید: متاسفانه برای احیای جنگل‌ها نیز از درختانی مانند افرا و کرکو استفاده می‌شود و، چون ارس نیاز به نگهداری و دقت زیادی دارد در برنامه احیای جنگل‌ها جایی ندارد.
قربانی خاطرنشان می‌کند: اگر روند نابودی درختان ارس به همین شکل کنونی ادامه یابد ممکن است تا چند دهه دیگر کمتر نشانی از این گونه ارزشمند در منطقه باقی بماند.
او با بیان اینکه تعداد درختان کهنسال ارس در خراسان شمالی بیش از دیگر نقاط کشور است، می‌گوید: بنا به تحقیقاتی که برای شناسایی ارس‌های کهنسال کشور ضورت گرفته، از ۶۱ درخت ارسی کهن که در کشور شناسایی شده، بیش از ۳۲ اصله با قدمتی بیش از ۵۰۰ سال در خراسان شمالی قرار دارد.
او با بیان اینکه از بین بردن این درختان جرم محسوب می‌شود، می‌گوید: اگر چه در ۱۰ سال اخیر میزان قطع این درختان برای انتفاع تقریبا به صفر رسیده است، اما آتش سوزی‌هایی که رخ می‌دهد زحمات ده‌ها ساله کارشناسان را در یک روز از بین می‌برد و با وجود تشکیل پرونده‌هایی در این زمینه، متاسفانه میزان جرایم بازدارنده نیست.
ذخیرگاه‌های ژنتیک
خبر‌هایی که این روز‌ها در مورد از بین رفتن و سوختن درختان ارس در خراسان شمالی شنیده می‌شود دردناک است تا آنجا که رییس اداره جنگلداری و جنگل‌کاری اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی هشدار می‌دهد: آتش، حیات جنگل‌های ارزشمند ارس در این استان را تهدید می‌کند و توسعه رویشگاه‌های آن را به حداقل رسانده است.
مهدی قدیمی اظهار می‌دارد: ارس‌زار‌های خراسان شمالی ۴۱۰ هکتار از گستره جنگلی این استان را به خود اختصاص داده است و متاسفانه آتش سوزی‌های پرشمار عرصه‌های طبیعی و جنگلی، این گونه ممتاز طبیعی را چنان تهدید می‌کند که شاید هرگز نتوان آنرا جبران کرد.
او با بیان اینکه پهنه‌های جنگلی این استان در قالب ۲ ناحیه رویشی ایرانی، تورانی و هیرکانی طبقه بندی می‌شود، می‌گوید: گونه ارس در ناحیه ایرانی، تورانی استان متمرکز است و حفظ این جنگل‌ها و حفاظت درختان ارس اولویت نخست منابع طبیعی است.
او با بیان اینکه هم اکنون شهرستان مانه و سملقان با ۱۹۵ هزار هکتار، دارای بیشترین پوشش جنگلی استان است، می‌گوید: منطقه گوینیک در راز و جرگلان، ذخیره گاه تازه قلعه و پیغو در بجنورد، منطقه بزداغی در مانه و سملقان، ذخیره گاه کوه بهار و خمبی در گرمه و کاکلی در شیروان از دیگر رویشگاه‌های درختان ارس در خراسان شمالی است.
قدیمی خاطرنشان می‌کند: در کنار حفاظت از این درختان هر سال ۳۰۰ تا ۵۰۰ هکتار طرح توسعه جنگل با نهال کاری و غنی سازی نیز انجام می‌شود که البته طرح توسعه جنگل‌ها فقط با کاشت گونه‌های ارس نیست بلکه افرا، شیرخشت و داغداغان هم برای توسعه و غنی سازی کاشته می‌شود تا جنگل حالت طبیعی خود را از دست ندهد.
او با بیان اینکه در ۶ ماه گذشته آتش سوزی در منابع طبیعی و جنگل‌های استان آسیب‌های زیادی به درختان، درختچه‌ها و نیز حیات وحش وارد کرده است، می‌افزاید: خسارت درختان از بین رفته و به ویژه ارس‌ها را نمی‌توان تنها از لحاظ مالی برآورد کرد، زیرا برای اینکه یک درخت ارس پا بگیرد و به حد آنچه که می‌بینیم برسد حداقل بیش از ۱۰۰ سال زمان نیاز است.
قدیمی تاکید می‌کند: با وجود همه این اقدامات، توسعه جنگل‌های استان و حفاظت از درختان ارس حداقلی است، زیرا آتش سوزی‌ها می‌تواند در یک روز تمام تلاش‌های چندین دهه را از بین ببرد و نمونه آن آتش سوزی‌های امسال در کوه بهار گرمه و منطقه حفاظت شده سالوک اسفراین بود.
او اظهار می‌دارد: ارس که یکی از چهار گونه درختان سوزنی برگ بومی کشور و از خانواده سرو محسوب می‌شود، در خطه خراسان قدمتی دیرینه دارد که از جمله ارس «سرانی» شیروان از کهنسال‌ترین درختان ثبت شده در کشور است.
قدیمی، ارس زار‌ها را از ذخیره گاه‌های ژنتیک استان خوانده و می‌گوید: این درختان ارزش ژنتیکی دارند دارای عمر طولانی و مقاومت بالا در برابر سرما و گرما هستند و در عین حال رشد بسیار کندی دارند به طوری که هر سال فقط چند میلی متر رشد می‌کنند و عمدتا در ارتفاعات می‌رویند.
او با بیان این که اُرس بسیار پایدار و سازگار با هر نوع آب و هوایی است، اظهار می‌دارد: این درخت در برابر بیماری‌ها و انگل‌های طبیعی بسیار مقاوم است و از جمله درختان حفاظت شده به‌شمار می‌آید که قطع آن ممنوع است.
شجره نامه تاریخی
رییس اداره جنگلداری و جنگل کاری خراسان شمالی، ارس را شجره نامه تاریخی جنگل‌های استان دانسته و می‌افزاید: تصمیم داریم جنگل‌های ارس را به عنوان ذخیره گاه‌های جنگلی قرق کنیم و هم اکنون نیز ارس‌های بزداغی مانه و سملقان با مساحت ۳۵ هزار هکتار و گوینیک راز و جرگلان با مساحت پنج هزار هکتار قرق و به عنوان ذخیره گاه ژنتیک حفظ می‌شود.
قدیمی، وضعیت جنگل‌های استان را چندان مطلوب ندانسته و در این باره می‌گوید: هم اکنون مساحت جنگل‌های خراسان شمالی بر اثر قطع درخت برای سوخت، آتش سوزی‌ها و تخریب به یک پنجم قبل رسیده است و آنچه اکنون داریم بازمانده‌هایی از ۵۰ سال گذشته است.
این درختان ارزش ژنتیکی دارند دارای عمر طولانی و مقاومت بالا در برابر سرما و گرما هستند و در عین حال رشد بسیار کندی دارند به طوری که هر سال فقط چند میلی متر رشد می‌کنند و عمدتا در ارتفاعات می‌رویند
او اظهار می‌دارد: با افزایش دسترسی مردم به سوخت‌هایی مانند گاز، قطع درخت در این استان به صفر رسیده است، اما عرصه‌های ما با پوشش انبوه از بین رفته و در عین حال ضریب حفاظت از جنگل‌ها افزایش یافته است و کسی جرات نمی‌کند درخت ارس را قطع کند.
او از اجرای طرح توسعه جنگل در سال جاری در خراسان شمالی خبر داده و می‌گوید: عملیات توسعه و کاشت در سطح ۵۰۰ هکتار از جنگل‌های ایرانی، تورانی خراسان شمالی در حال اجرا است و از آن جا که تکثیر ارس بسیار سخت و زمانبر است، در توسعه جنگل‌ها از نهال‌های دیگر نیز استفاده می‌شود.
ارس‌ها با آتش می‌رقصند
با نگاهی به آمار‌های آتش سوزی‌ها و برآورد خسارات آن در خراسان شمالی می‌توان دریافت که تنها امسال در حدود ۶۰۰ درخت ارس در آتش سوزی‌هایی که از سر غفلت اتفاق افتاده، سوخته اند.
فرمانده یگان حفاظت از منابع طبیعی خراسان شمالی با اظهار تاسف در این مورد می‌گوید: آتش سوزی‌های آبان ماه و اواخر مهر امسال سنگین بود و از بین رفتن ۵۰۰ درخت تنها در آتش سوزی ارتفاعات سالوک اسفراین، زنگ خطر را برای لزوم حفاظت جدی‌تر از جنگل‌ها و منابع طبیعی و پارک‌های ملی به صدا درآورد.
موسی الرضا حیاتی با بیان اینکه از ابتدای امسال بیش از ۱۱۰ آتش سوزی در عرصه‌های منابع طبیعی استان رخ داده است، می‌گوید: بیش از ۳۰۰ هکتار از منابع طبیعی نیز با آتش درگیر شده و خسارت دیده است.
او خاطرنشان می‌کند: برخی درختان نظیر ارس حداقل ۵۰ سال طول می‌کشد تا رشد کنند و درختانی مانند زالزالک ۲۰ سال زمان نیاز دارد تا به بار بنشیند و از بین رفتن درختانی مانند ارس جبران ناپذیر است، زیرا در شرایط عادی امکان تکثیر این درخت ممکن نیست و یا به سختی ممکن می‌شود و توجه به این نکته لازم است که برآورد و جبران خسارت به جنگل‌ها و درختان ارس به لحاظ مالی ممکن است، اما به لحاظ ارزشی که این درختان دارند قابل ارزیابی نیست.
گستره حوزه منابع طبیعی خراسان شمالی ۲ میلیون و ۳۳ هزار و ۳۶ هکتار است که از این میزان یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار مرتع، بیش از ۱۸۳ هزار هکتار بیابان و ۴۳۴ هزار و ۵۵۰ هکتار هم جنگل است.
۲۵ هزار هکتار از جنگل‌های این استان هیرکانی و بقیه ایرانی تورانی است که گونه‌های ارس، افرا، زالزالک و کرکو را در خود دارد.
منبع: ایرنا
انتهای پیام/ه
