به گزارش  خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از اصفهان، ساخت و سازها، نمادها و عناصر شهری، بهترین راه درک هویت، فرهنگ و آداب و رسوم مردم یک منطقه است، کوچکترین نقوش به کار رفته در عمارت های تاریخی بیانگر روح هنر، اصالت و معماری پیشینیان است که می تواند تار و پود شرایط، امکانات و سبکِ زندگی در برهه های مختلف تاریخ را بازگو نماید.

همه ما برای یک بار هم که شده تجربه سفر وگشت و گذار در شهری بجز شهری که در آن سکونت داریم را داشته ایم، بدون شک قبل از دیدن اماکن تاریخی و مراکز تفریحی، سبک و سیاق معماری یک منطقه توجه مارا به خود جلب می کند، بازارها یکی از ابتدایی ترین مراکزی هستند که بازگو کننده هنر و روح معماری یک منطقه به شمار می آیند. تجربه خرید در بازارهای قدیمی در مقایسه با پاساژهای مدرن و امروزی تفاوتی دارد از زمین تا  آسمان!

در حقیقت گشت و گذار در بازارهای قدیمی هم فال است و هم تماشا، علاوه بر خرید کردن و رفع نیازهای روزمره، شکوه و عظمت معماری بازار، روح و روان آدمی را نوازش می دهد ، لذت بردن از نقش و نگارِ سردرِ رودی بازار به مردم مژده ورود به مکانی زیبا و با اصالت را می دهد، چند قدمی که جلوتر می گذاری، نور در میان تاریکی دلچسب بازار چون آبشاری پر تلالوء از سقف های گچبری شده و گنبدی شکل  سرازیر می شود.

در حقیقت بازار مهم ترین محور و شاهراه ارتباطی در شهرهای قدیمی بود و بیشترین آمد و شد شهروندان در آن صورت می گرفت. بازار مهم ترین کانال ارتباطی شهر بود که نه تنها مردم، در آن حضور داشته و کالاها و سرمایه ها در آن به جریان می افتند، بلکه اطلاعات، اخبار و آگهی ها نیز از طریق آن به اطلاع شهروندان می رسید و غالبا عده ای جارچی یا منادی ، خبر را در بازار اصلی شهر جار می زدند. در گذشته بازار در ساخت و سازهای شهری به حدی اهميت داشت كه پس از مسجد هسته اوليه يك محله را تشكيل می داد. به طوری كه در شهرهای بزرگ هر محله دارای يك يا چند بازارچه بود و يك بازار بزرگ و اصلی نيز نيازهای مردم را تامين می كرد.

شهر اصفهان نيز به دليل قدمت و عظمتی كه در طول تاريخ و مخصوصاً پس از ظهور اسلام داشته، از نظر تعداد بازارهای باشكوه و جالب در ميان شهرهای كشور ما از مقام والايی برخوردار است.

ناصر خسرو، كه در سال ۴۴۴ هجری قمری به اصفهان سفر كرده است ضمن توصيف بازارهای متعدد شهر اصفهان از بازاری سخن می گوید كه دويست صراف در آن به داد و ستد مشغول بوده اند. بازارهای فعلی اصفهان كه يادگار عصر ديلميان و سلجوقيان مخصوصاً صفويه هستند در طول تاريخ همچون ساير بناها و آثار اين شهر تاريخی فراز و نشيب های مختلفی را به خود ديده است.

 بازارهایی به بزرگی تاریخ

 رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان اصفهان در گفت و گوی اختصاصی با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از اصفهان،گفت : بیشترین و مهم ترین بازارهای استان اصفهان به دوران سلجوقیان و شالوده اصلی بازار قدیمی اصفهان به بازار نظام الملک در کنار مسجد جامع مربوط می شود، این بازار به مرور زمان تخریب شده و سال ها بعد در دوران صفوی احیاء و بازسازی شد. درحقیقت بازار قدیمی اصفهان از بازار مجلسی در کنار مسجد جامع عتیق آغاز و به بازار میدان نقش جهان متصل می شود.

 روح الله سید العسگری بافت تاریخی بازارهای قدیم را نه فقط از لحاظ اقتصادی بلکه از منظر فرهنگی، دینی و سیاسی هم بسیار مهم تلقی می کند: در حال حاضر اگر به مهم ترین بازارهای تاریخی اصفهان دقت کنید می بینید که قدیمی ترین حوزه های علمیه، مساجد، مدارس، حمام ها و حتی قهوه خانه ها در جوار بازارهای تاریخی بنا شده اند.

بازار قدیمی اصفهان را به علت مجاورت با گنبد نظام الملک و مسجد جامع، بازار نظامیه یا نظام الملکی نیز گفته‌اند و تا نیم قرن پیش رشته‌های طولانی و متعددی این بازار را به بازارهای دروازه طوقچی و بازار غاز و میدان وصل می‌‌کرده است.

از انشعابات دیگر آن، بازار ریسمان و مدرسه کاسه گران است. مجموعه آثار تاریخی دیگری مانند مدرسه ملا عبدالله، مسجد جارچی باشی، مدرسه صدر، مدرسه نیماورد و کاروان سراهایی از عهد صفویه و قاجاریه مانند کاروان سرای مخلص، گلشن و تیمچه ملک و بسیاری کاروان سراها و تیمچه‌های دیگر و حمام‌هایی از عصر صفویه بر اهمیت تاریخی مجموعه معماری بازار بزرگ اصفهان افزوده است.

وی به دکان هایی در بازار قدیمی اصفهان اشاره می کند که از 400 سال قبل تا امروز به عرضه تنها یک نوع کالا مبادرت نموده‌اند، برخی  دکان های قدیمی بازار مسگر ها و سماورسازها نمونه ای از این دکان ها هستند.

مشهور ترین بازار تاریخی اصفهان

رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان بازار قیصریه را که مربوط به دوران صفوی است  یکی از مشهور ترین بازارهای قدیمی اصفهان می داند، كه ميدان امام را به ميدان عتيق (كهنه) و اصفهان عصر سلجوقی مربوط می كند.

اين بازار كه بازار سلطانی نيز ناميده می شود در زمان صفويه يكی از باشكوهترين بازارهای ايران و بزرگترين مركز داد و ستد بود كه انواع پارچه های گرانقيمت و اجناس مختلف در آن به فروش می رسيد.

بازار قيصريه در سال ۱۰۲۹ هجری قمری احداث شد و دروازه باشكوه و نفيس آن نيز قيصريه ناميده می شد. يكی از سياحان خارجی آن را "... بزرگترين و مجلل ترين بازارهای اصفهان  ناميده كه سقف آن گنبدی شكل است.

روح الله سید العسگری می گوید: از اين بازار بزرگ و مجلل بازارهای ديگری منشعب می شدند كه برخی از آن ها هنوز هم فعال بوده و به مشاغل مختلف اختصاص دارند. برخی از اين بازارها عبارتند از : بازار عربان،‌ هارونيه، نيم آورد گلشن، مخلص، سماور سازها و مقصودبيك، علاوه بر این عناصر مذهبی همچون مسجد خياط ها، مسجد نو، مسجد ذوالفقار، مسجد شيشه، مسجد خارجی و دهها مسجد ديگر در این بازار به فعاليت های مذهبی می پرداختند.

مدارسی همچون مدرسه كاسه گران، هارونيه،‌ نيم آورد، جده بزرگ، جده كوچك و ملاعبدالله در جوار و حوالی این بازار بنا شده که با معماری خاص ايرانی اسلامی ده ها سال است موضوع كتاب ها و رسالات و تحقيقات مهندسين و معماران و سياحان گوناگون هستند.

 نهادهای اقتصادی نيز از ديگر جاذبه هائی هستند كه در بازارها وجود داشته اند. برخی از اين نهادها كه "تيمچه" و "سرا" ناميده می شوند هنوز فعال هستند. مشهورترين اين سراها عبارتند از : سرای اردستاني ها، سرای خانی، سرای آقا، سرای پادرخت سوخته، سرای ميراسماعيل، سرای تالار، سرای خوانساری ها، سرای گلشن، سرای جارچی و سرای فخر، اين سراها به همراه كاروانسراهای متعدد و پررونق بازار اصفهان را به عنصری فعال تبديل كرده كه سياحان با اشتياق از آن بازديد می كردند و با دقت در سفرنامه هايشان معرفی می نمودند.

معماری شگفت انگیز بازار قیصریه

سقف داخلی سردر از کاشی‌هایی به رنگ آجری، گل‌بهی و سرمه‌ای بسیار خوشرنگ با طرح‌های اسلیمی به صورت مقرنس کار شده است که بسیار جلب توجه می‌کند. پس از سقف، به دیواره های این سر در می رسیم که نقاشی‌های چشم‌نوازی دارد.

دیوار روبه‌رو جنگ شاه عباس با ازبکان را نشان می‌دهد. دیواره سمت راست نشان‌دهنده اروپاییان در حال رقص و آواز و دیواره سمت چپ شکارگاهی را به تصویر کشیده است که با گذشت این همه سال و از بین رفتن قسمت‌هایی از این نقاشی‌ها هنوز زنده بودن رنگ‌ها و زیبایی خود را حفظ کرده است. در زمان حکومت قاجار و در روزگاری که مسعود میرزای ظل السلطان حاکم اصفهان بود در جبهه‌های سردر قیصریه تغییراتی صورت گرفت و یک حاشیه کاشیکاری در امتداد سه جانب سردر اضافه شده است.

جهانگردان مشهوری مانند ناصرخسرو و شاردن به توصیف بازار قیصریه پرداختند و علت نامگذاری این بازار را شباهت این بنای تاریخی به قیصریه یا قیساریا در آسیای صغیر (ترکیه امروز) دانسته‌اند.

قدیمى‌‌ترین توصیفى که از بازار اصفهان به جا مانده است، شرحى است از قرن چهارم هجرى قمرى (دوران دیالمه)، در کتاب رساله محاسن اصفهان تحت عنوان بازار جورین که مى‌‌گوید:

 بازارى بود بر دروازه خور (خورشید) که یکى از چهار دروازه‌ مشهور اصفهان در آن زمان بوده و در فصل نوروز عامه ‌مردم اصفهان با انواع خوردنى‌ها و آشامیدنى‌ها و آلات و ادوات موسیقى یکى دو ماه را در آن محل به تفریح و عیش و عشرت مى‌‌‌‌گذراندند و بالطبع براى احتیاج این جمعیت از اغذیه، البسه و غیره بازارهایى برپا مى‌کردند و طوافان و بازاریان انواع نعمت‌ها را در آنجا گرد مى‌آورند.

تصرف در بافت تاریخی بازار

رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان اصفهان با اشاره به اینکه سازمان میراث فرهنگی اصفهان اجازه هیچ گونه دخل و تصرف در بافت تاریخی شهر را نمی دهد،می گوید: یکی از بزرگترین مشکلات ما مالکان خصوصی هستند، برای نمونه قهوه خانه و یا مغازه هایی دربافت تاریخی بازارهای قدیمی اصفهان وجود دارند که مالک خصوصی داشته و مالکان بدون توجه به حفظ بافت و هویت تاریخی بازار دست به اقداماتی مانند ایجاد بالکن، تغییر در ظاهر بنا و حتی ایجاد سقف های جدید می زنند.

وی معتقد است وقتی یک کشور، شهر و یا حتی یک روستا به عنوان نماد هویت ملی و میراث فرهنگی معرفی می شود، باید توجه داشت که گرچه وجود عناصر،آثارباستانی و رویدادهای مهم تاریخی سبب این تعاریف و نام گذاری ها شده اما موضوع مهم تر حفظ معماری و برخی آ داب و رسوم در زندگی امروز است، برای مثال اگر سبک معماری یک شهر، آنرا در فهرست میراث جهانی ثبت می کند باید توجه داشت ساخت و سازهای مدرن و جدید امروزی لطمه ای به ساخت و سازهای کهن و با اصالت گذشته وارد نکند.

جِرز تراشی، آفتی برجان دکان های تاریخی بازار

روح الله سید العسگری یکی دیگر از مشکلاتی که به جان بافت قدیمی بازارهای قدیمی اصفهان افتاده را جِرز تراشی می داند.

به گفته وی، برخی از مغازه داران برای بزرگ کردن دالان ها و حجره های خود ، شبانه دست به تراشیدن بافت تاریخی مغازه می زنند که این امر علاوه بر از بین بردن هویت تاریخی ، مشکلات بسیاری چون امکان ریزش سقف و دیوارهای بازار را به دنبال دارد.

رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان اصفهان با تاکید بر اینکه سازمان میراث فرهنگی به شدت با این تخلف برخورد خواهد کرد ادامه داد: برخی از شهروندان اصفهان با دست خود  صدمات جبران ناپذیری به هویت تاریخی شهر وارد می کنند، بافت قدیمی دکان ها و مغازه های بازار توجه گردشگران را بیشتر به خود جلب می کند، باید دانست که یک مغازه شیک و مدرن در بافت قدیمی و سنتی بازار جایگاهی ندارد و مانند وصله ای ناجور می ماند.

در پایان باید گفت  صفا و صمیمیت بازارهای قدیمی را در هیچ ساختمان مدرن و پاساژی نمی توان یافت، مغازه هایی که همه اجناسشان را از نزدیک لمس می کنی و در نهایت جنس مورد علاقه ات را برمی گزینی!

صحبت از شکوه و اصالت بازار به هیچ وجه نفی کننده زیباییِ مراکز خرید مدرن امروزی نیست نکته مهم اینجاست که هر ساختمان باید بنابر مقتضیات فرهنگ و اصالت یک منطقه ساخته شود، ساخت چند مرکز تجاری مدرن هیچ صدمه ای به روح تاریخی یک شهر وارد نمی کند اما مشکل زمانی پدید می آید که انقدر ظاهر یک شهر با اصالت و تاریخی را با عناصر مدرن امروزی دستکاری می کنیم که دیگر اثری از روح تاریخی و میراث کهن یک دیار باقی نمی ماند.

تاریخ، هویت یک ملت را تشکیل می دهد و میراثی که به جا می گذارد ریشه در فرهنگ انسان های یک مرز و بوم دارد، بنابراین حفظ و حراست از ان وظیفه ای خطیر است که نباید حتی یک لحظه مورد غفلت واقع شود، البته وقتی موشکافانه تر به موضوع بنگریم درمی یبابیم که آثار و ابنیه تاریخی نیاید فقط به عنوان موزه و مکانی برای بازدید مورد استفاده قرار گیرد، روح و اصالت تاریخ باید همیشه در فضای زندگی بشر جریان داشته باشد و به نوعی الهام بخش زندگی انسان معاصر قرار گیرد.

انتهای پیام/ س

گزارش از سولماز محمدی