به گزارش خبرنگار حوزه قرآن و عترت گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان؛ امام هشتم شیعیان حضرت علی بن موسی الرضا (ع) روز یازدهم ذیقعده سال ۱۴۸ هـجری قمری در مدینه دیده به جهان گشود. دوران امامت آن حضرت ۲۰ سال بود که با سه تن از حکمرانان مستبدّ عباسی، یعنی هارون، امین و مأمون معاصر بود. مأمون به فکر آن افتاد که با طرح واگذاری خلافت یا ولایتعهدی به شخصیتی مانند امام رضا علیه السلام، پایه‌های لرزان حکومت خود را تثبیت کند. امام رضا علیه السلام با ظرافت عملی بی مانند، روشی اتخاذ کرد که هم خواسته مامون تامین نشود، و هم سراسر بلاد پهناور اسلام به حق نزدیک شوند.

 

امام رضا علیه السلام هشتمین امام شیعه اثنا عشری است و پیامبر (ص) نام وی را به صراحت ذکر فرموده: علی فرزند موسی، فرزند محمد، فرزند علی، فرزند حسین، فرزند علی، فرزند ابوطالب که درود خدا بر همه آنان باد. کنیه این حضرت ابوالحسن است و در باب برخی از القابشان اسامی رضا، صابر، زکی، ولی و ... آمده است و نقش انگشتریش حسبی الله، یا به روایت دیگر ماشاء الله، لا قوة الا بالله است.

زادگاه این حضرت در مدینه به سال ۱۴۸ هجری قمری بود. یعنی در همان سالی که جدش امام صادق (ع) در گذشت و تاریخ وفات امام رضا (ع)، بنا به گفته علمای و مورخان بزرگ، سال ۲۰۳ هجری در طوس بوده است.

۱۴۸ هجری قمری: میلاد با برکت حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام در مدینه.

۱۷۰ هجری قمری: آغاز خلافت هارون الرشید.

۱۷۹ هجری قمری: زندانی شدن امام موسی کاظم علیه السلام برای بار دوم به دستور هارون الرشید.

۱۸۳ هجری قمری: شهادت امام موسی بن جعفر علیه السلام، پس از چند سال حبس در زندان هارون الرشید، و آغاز امامت امام رضا علیه السلام.

۱۹۴ هجری قمری: اختلاف و درگیری امین و مأمون.

۱۹۵ هجری قمری: تولد امام جواد علیه السلام در مدینه؛ درگیری سپاه مأمون به فرماندهی طاهر بن حسین با لشکر امین به فرماند‌های علی بن عیسی و پیروزی طاهر و مرگ علی بن عیسی.

۱۹۸ هجری قمری: آغاز خلافت مأمون.

۲۰۰ هجری قمری: نخستین سفر امام جواد علیه السلام همراه پدر بزرگوارش به مکه برای زیارت خانه خدا؛ احضار امام رضا علیه السلام به مرو از سوی مأمون و هجرت امام از مدینه به مرو از راه بصره.

۲۰۱ هجری قمری: معرفی امام رضا علیه السلام به عنوان ولیعهد از سوی مأمون؛ هجرت حضرت فاطمه معصومه علی‌ها السلام از مدینه به سوی خراسان و بیماری حضرت در ساوه و رحلت او در قم.

۲۰۳ هجری قمری: شهادت امام رضا علیه السلام، در خراسان به دست مأمون.

هجرت امام رضا (ع) از مدینه به مرو در سال ۲۰۰ ق/۱۹۵ ش. بود. امام حج تمتع آن سال را به جای آورد و در هنگام طواف حج، امام جواد (ع) (۲۲۰ ـ. ۱۹۵ ق) با وی بود. امام جواد در آن هنگام شش ساله بود.

امام رضا (ع) در نیمه محرم (سال ۲۰۱ ق/۱۹۵ ش) قبر رسول خدا (ص) را زیارت کرد و با آن حضرت وداع گفت.

در جغرافیای خط سیر امام رضا (ع) از مکه و مدینه و پایان سفر ایشان به طوس و سرخس و سرانجام مرو، اختلافی نیست، اما در حد فاصل بین این دو خط سیر، چند دیدگاه وجود دارد. با جمع بندی روایات، به سه خط سیر عمده می‌توان دست یافت:

الف. ـ. مدینه، بصره، اهواز، فارس، یزد، نیشابور، طوس، سرخس و مرو.

ب. ـ. مدینه، نجف، بغداد، قم، ری، سمنان، آهوان، نیشابور، سرخس و مرو.

ج. ـ. مدینه، مکه، بصره، اهواز، دزفول، اصفهان، یزد، طبس، نیشابور، طوس، سرخس و مرو

مامون پس از آنکه برادرش امین را نابود کرد و بر مسند حکومت تکیه زد، در شرایط حساسی قرار گرفت، زیرا موقعیت او بویژه در بغداد که مرکز حکومت عباسی بود و در میان طرفداران عباسیان که خواستار «امین» بودند و حکومت مامون را در «مرو» با مصالح خود منطبق نمی‌دیدند، سخت متزلزل بود؛ و از سوی دیگر شورش علویان تهدیدی جدی برای حکومت مامون محسوب می‌شد، و نیز ممکن بود ایرانیان هم به یاری علویان برخیزند، چون ایرانیان به حق شرعی خاندان امیرمؤمنان علی علیه السلام معتقد بودند، و در ابتدای کار بنی عباس هم داعیان عباسی برای سرنگونی بنی امیه از همین علاقه‌ی ایرانیان به خاندان پیامبر و دودمان امیرمؤمنان استفاده کرده بودند.

مامون که مردی زیرک و مکار بود، به فکر آن افتاد که با طرح واگذاری خلافت یا ولایتعهدی به شخصیتی مانند امام رضا علیه السلام پایه‌های لرزان حکومت خود را تثبیت کند، زیرا امیدوار بود که با مبادرت به این کار بتواند جلوی شورش علویان را بگیرد، و موجبات ضایت خاطر آنان را فراهم سازد، و ایرانیان را نیز آماده پذیرش خلافت خود نماید.

پیداست که تفویض خلافت یا ولایتعهدی به امام فقط یک تاکتیک حساب شده‌ی سیاسی بود، و گرنه کسی که برای حکومت، برادر خود را به قتل رسانده بود، و نیز در زندگی خصوصی خود از هیچ فسق و فجوری ابا نداشت ناگهان چنان دیانت پناه نمی‌شد که از خلافت و لطنت بگذرد، و بهترین شاهد مکر و تزویر مامون نپذیرفتن امام از او است. چرا که اگر مامون در گفتار و کردار خود صادق می‌بود هرگز امام از بدست گرفتن زمام خلافت که جز امام هیچکس صلاحیت آن را ندارد طفره نمی‌رفت.

 

پیشوایان معصوم شیعه هر کدام به نوبه خود سرچشمه کمالات و منبع فضایل و صفات عالی انسانی محسوب می‌شوند. نه تنها شیعه بلکه افراد و گروه‌های مختلفی که با آن بزرگان در ارتباط بوده اند به این نکته اذعان دارند. حتی مخالفین و معاندین آنان گاهی در لابلای سخنان خویش این حقیقت را ابراز کرده اند. یکی از کارگزاران حکومتی مامون به نام رجاء بن ضحاک که مامور آوردن امام هشتم علیه السلام از مدینه به خراسان بود می‌گوید: هنگامی که امام رضاعلیه السلام را به دستور مامون از مدینه به خراسان آوردم، مامون از رفتار و حالات و خصوصیات وی از من سؤالاتی کرد و من آنچه را که در طول سفر و در اوقات شبانه روز از علی بن موسی الرضاعلیه السلام دیده بودم به خلیفه گزارش دادم. مامون به من گفت: «ای پسر ضحاک! این شخص بهترین، داناترین و عابدترین فرد روی زمین است، آنچه را که از فضائل و مناقب و صفات والای او دیده‌ای نزد کسی فاش نکن.»

ائمه اطهارعلیهم السلام معدن علم و سرچشمه دانش حکمت و اخلاق و معارف عالی انسانی بوده و به تمام علوم مورد نیاز بشر آگاهی کامل دارند. به فرموده امام هشتم علیه السلام تمام نیازمندی‌های فرزندان آدم در نزد امام معصوم علیه السلام است، و جمیع علوم مختلف بشری نزد آن هاست.

 

«ابراهیم بن عباس» می‌گوید: «هیچگاه ندیدم که امام رضا علیه السلام در سخن بر کسی جفا ورزد، و نیز ندیدم که سخن کسی را پیش از تمام شدن قطع کند، هرگز نیازمندی را که می‌توانست نیازش را بر آورده سازد رد نمی‌کرد، در حضور دیگری پایش را دراز نمی‌فرمود، هرگز ندیدم به کسی از خدمتکاران و غلامانشان بدگوئی کند، خنده‌ی او قهقهه نبود بلکه تبسم بود، چون سفره‌ی غذا به میان می‌آمد همه‌ی افراد خانه حتی دربان و مهتر را نیز بر سفره‌ی خویش می‌نشاند و آنان همراه با امام غذا می‌خوردند. شب‌ها کم می‌خوابید و بیشتر بیدار بود، و بسیاری از شب‌ها تا صبح بیدار می‌ماند و به عبادت می‌گذراند، بسیار روزه می‌داشت و روزه‌ سه روز در هر ماه را ترک نمی‌کرد، کار خیر و انفاق پنهان بسیار داشت، و بیشتر در شب‌های تاریک مخفیانه به فقرا کمک می‌کرد.

«محمد بن ابی عباد» می‌گوید: فرش آن حضرت در تابستان حصیر و در زمستان پلاسی بود لباس او در خانه درشت و خشن بود، اما هنگامی که در مجالس عمومی شرکت می‌کرد (لباس‌های خوب و متعارف می‌پوشید) و خود را می‌آراست.

 

ترجمه آثار علمی بیگانگان از زمان امویان شروع شد و در عصر عباسیان بویژه در زمان هارون و مأمون به اوج خود رسید. (همانگونه که در این زمان وسعت کشور اسلامی به بالاترین حد خود در طول تاریخ رسید.) مأمون نامه‌ای به پادشاه روم نوشت و مجموعه‌ای از علوم قدیم و آثار ارسطو را درخواست کرد.

به دنبال نهضت ترجمه آنچه مایه نگرانی بود اینکه در بین این مترجمان افرادی متعصب و سرسخت از مذاهب دیگر مانند زردشتی، صائبی، نسطوری، برهمن‌های هند، رومیان وجود داشتند و این فرصتی بود برای نشر افکار مسموم خود و القاء آن به جوانان و افراد ساده دل و همین طور محتوای خود این کتب نیز می‌توانست شبهاتی به همراه داشته باشد.

امام رضا علیه السلام با آگاهی از این خطر و با حضور فعال در جلسات بحث‌های علمی که توسط مأمون برگزار می‌شد، سعی کردند جلو هرگونه انحراف احتمالی را بگیرند و برتری اهل بیت علیهم السلام را نشان دهند.

این مناظرات فراوان است و شیخ صدوق در «عیون اخبارالرضا» و علامه مجلسی در جلد ۴۹ بحارالانوار و استاد عزیزالله عطاردی در کتاب مسند الامام الرضا جلد دوم آورده اند مهمترین این مناظرات عبارت است از: مناظره با جاثلیق (پیشوای عیسویان)، مناظره با رأس الجالوت (پیشوای یهود)، مناظره با هربز اکبر (پیشوای زردشتیان)، مناظره با عمران صائبی (از پیروان حضرت یحیی علیه السلام)، مناظره با سلیمان مروزی (عالم بزرگ علم کلام در خطة خراسان)، مناظره با علی بن محمد بن جهم (ناصبی و دشمن اهل بیت (علیه السلام))، مناظره با ارباب مذاهب مختلف در بصره.

با توجه به لزوم شناخت امام دوازدهم و لزوم جلوگیری از حیرت و سرگردانی شیعه در شناسایی منجی موعود، امام رضا (ع) در احادیث متعددی، گاه به نقل از پدران و اجداد طاهرینش تا رسول گرامی اسلام (ص) و گاه بدون نقل از ایشان به معرفی سلسله نسب آن امام می‌پرداختند.

از جمله در یکی از روایت‌هایی که امام رضا (ع) به واسطه پدران بزرگوار خود از رسول گرام اسلام (ص) نقل می‌کنند، چنین آمده است: من سرور آفریده‌های خدای عزّوجلّ هستم؛ من از جبرئیل، میکائیل، اسرافیل، حاملان عرش، همه فرشتگان مقرب خدا، و پیامبران مرسل خدا برترم؛ من صاحب شفاعت و حوض شریف (کوثر) هستم. من و علی دو پدر این امتیم؛ هر کس که ما را شناخت خدای عزّوجلّ را شناخته است و هر که ما را انکار کند، خدای عزّوجلّ را منکر شده است. دو سبط این امت و دو سید جوانان اهل بهشت، حسن و حسین، از (فرزندان) علی اند و از نسل حسین نه امامند که پیروی از آنان پیروی از من و نافرمانی از آن‌ها نافرمانی از من است. نهمین نفر از این امامان، قائم (برپا دارنده) و مهدی آنان است.

 

امام رئوف، حضرت اباالحسن علی بن موسی الرضا علیه آلاف التحیة والثناء به حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه السلام) فرمودند:‌ای عبدالعظیم، سلام مرا به دوستان برسان و به آن‌ها بگو: شیطان را به دل‌های خویش راه ندهند، در گفتار خویش، راست گو باشند و امانت را ادا کنند، از جدال و نزاع بیهوده‌ای که سودی برایشان ندارد، دوری کنند و خاموشی را پیشه خود سازند، به همدیگر روی آورند و به دیدار و ملاقات هم بروند «فان ذلک قربه الی»، زیرا این کار موجب نزدیکی به من است.

آنان خود را به دشمنی و بدگویی با یکدیگر مشغول نسازند، زیرا با خود عهد کرده ام که اگر کسی چنین کاری انجام دهد و دوستی از دوستانم را ناراحت کند یا به خشم آورد، خداوند را بخوانم تا او را در دنیا با شدیدترین عذاب‌ها مجازات کند و در آن سرا نیز از زیان کاران خواهد بود.

به ایشان بگو: همانا پروردگار، نیکوکارانشان را آمرزیده و از خطای گنه کارانشان درگذشته است، مگر کسانی که به خدا شرک ورزیده یا دوستی از دوستانم را آزرده، یا کینه آن‌ها را به دل بگیرد.

به درستی که خداوند او را نخواهد بخشید تا آن که از کردار ناشایست خویش دست بکشد. هرگاه از این اعمال نادرست دوری گزیند، آمرزش خدا را شامل خود گردانیده است. وگرنه، روح ایمان از قلبش بیرون رفته و از ولایت ما خارج گشته است و بهره‌ای از ولایت ما نخواهد برد «و اعوذبک من ذلک» (منبع: الاختصاص/۲۴۷؛ بحار/۷۱/۲۳۰؛ به نقل از افق حوزه - افق پارسایی ۳)

ابن شهر آشوب در مناقب گوید: دسته‌ای از مصنفان از آن حضرت روایت نقل کرده اند مانند: ابوبکر خطیب در تاریخش و ثعلبی در تفسیرش و سمعانی در رساله اش و ابن معتز در کتابش و نیز عده‌ای دیگر.

جناب ذی در معالم العترة گوید: عبد السلام بن صالح هروی و داود بن سلیمان و عبد الله بن عباس قزوینی و طبقه آنان از امام رضا (ع) روایت نقل کرده اند.

همچنین ابن شهر آشوب در مناقب گوید: از راویان موثق آن حضرت احمد بن محمد بن ابو نصربزنطی و محمد بن فضیل کوفی ازدی و عبد الله بن جندب بجلی و اسماعیل بن سعد احرص اشعری و احمد بن محمد اشعری و از اصحاب آن حضرت حسن بن علی خزاز مشهور به وشاء و محمد بن سلیمان دیلمی بصری و علی بن حکم انباری و عبد الله بن مبارک نهاوندی و حماد بن عثمان ناب و سعد بن سعد و حسن بن سعید اهوازی و محمد بن فضل رجحی و خلف بصری و محمد بن سنان و بکر بن محمد ازدی و ابراهیم بن محمد همدانی و محمد بن احمد بن قیس بن غیلان و اسحاق بن معاویه خصیبی از آن حضرت روایت نقل کرده اند.

 

محبت و دلبستگی شدید مؤمنان به رسول خدا و اهل بیت (ع) او از ویژگی‌ها و امتیاز‌های مومنان است آنان. همواره از ژرفای جان به اهل بیت (ع) عشق می‌ورزند و در پی دستیابی به رضایت آنان هستند و طبیعی است که محبت به آنان جلوه‌ها و آثار گوناگونی در زندگی دارد و زیارت مرقد‌های پاک و نورانیشان در زمره مهم‌ترین آن جلوه هاست. اگر حتی یک روایت در فضیلت زیارت معصومان (علیهم السلام) صادر نشده بود، ادب در برابرآنان، مومنان را وا می‌داشت به زیارت حرم‌های مطهرشان مشرف شوند و افزون بر عرض ارادت و شیفتگی خود از دریای معنویت بی بدیل و ناپیدا کرانه آن‌ها جرعه‌ها نوشند و روح خود را با نزدیک ساختن به آن ارواح بلند و بی نظیر شاداب سازند.

در روایات رسیده از پیامبر خدا و اهل بیت علیهم السلام درباره فضیلت زیارت معصومان علیهم السلام و آداب آن و گروهی از عبادات و احکام حرمشان روایات متعدد و متنوعی از معصومان علیهم السلام رسیده است که محدثان بزرگ در ثبت و ضبط آن‌ها کوشیده اند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم: پاره تن من در خراسان دفن خواهد شد، هیچ گرفتار و گنه کاری او را زیارت نکند جز این که خداوند گرفتاری او را برطرف سازد و گناهانش را ببخشاید.

امام رضا علیه السلام: کسی که با دوری راه سرا و مزارم را زیارت کند، روز قیامت در سه جا (برای دستگیری) نزد او خواهم آمد و او را از بیم وگرفتاری آن موقف‌ها رهایی خواهم بخشید: هنگامی که نامه‌های اعمال به راست و چپ پراکنده شود، نزد صراط و نزد میزان هنگام سنجش اعمال در آستان جانان هر انسانی که به بارگاهی مقدس و حرمی مثل حرم امام رضا (ع) وارد می‌شود، ابتدای امر، احساس آرامش می‌کند. بیش از هر چیز روح و روان آدمی، حالت و شرایط مطلوب و ایده آلی پیدا می‌کند؛ این همان ناخودآگاه انسان هاست.

همه‌ی ما وقتی به این اماکن شریف وارد می‌شویم، به واسطه‌ی احساس نیازی که داریم، روح بلندی پیدا می‌کنیم. احساس می‌کنیم ارتباط عمیق تری بین ما و امام معصوم پیش آمده، بی هیچ تلاشی. این ارتباط، آن قدر ساده و دلنشین برقرار می‌شود که ما به سرعت احساس سبکی می‌کنیم این حس، خیلی حسّ خوبی است که آدمی در این دنیای وانفسا که پر از آلودگی است به مأمنی برسد که در آنجا احساس آرامش کند؛ احساس کند، به او توجّه شده، دارد پاک می‌شود. این همان ارتباط معنوی است که زیارت برای ما بوجود می‌آورد و ما را به پرواز در می‌آورد و به جوهره‌ی اصلی خودمان که «انسان» بودن است نزدیک می‌کند؛ جوهری ناب و فطرت پاکی که خداوند در مابه ودیعه نهاده است. این‌ها همه احساسی است که در ما همه‌ی اقشار ایجاد می‌شود.

 

از جمله رویداد‌ها و جریانات مهمی که در تاریخ ایران از جایگاه و منزلت والایی برخوردار است، سفر امام رضا (ع) به ایران و استقرار ایشان در مرکز خلافت، یعنی مرو (خراسان) در جایگاه ولایتعهدی است. هر چند این سفر با اصرار‌های مأمون، خلیفة وقت عباسی، صورت پذیرفت؛ اما در عمل دارای آثار و پیامد‌های درخشانی است.

از نتایج پربار دوران اقامت علی بن موسی (ع) در مرو، فراهم شدن زمینه رشد و گسترش تشیع در خراسان بود. مردم خراسان که از پیش دوستدار خاندان رسالت بودند، پس از حضور آن حضرت محبت و ارادتشان به اهل بیت (ع) و علویان بیشتر شد، به گونه‌ای که مدفن امام رضا (ع) یکی از پایگاه‌های مهم تشیع در طول تاریخ درآمد و بر تاریخ فرهنگ و هنر و اقتصاد ایران و تشیع تأثیر عمیقی نهاد. بی شک زیارت قبور ائمه به ویژه امام رضا (ع) یکی از بهترین شعایر مذهبی شیعه بود که در طول تاریخ، مشتاقان و شیعیان از آن بهره‌مند گردیدند.

در هنگام ورود امام رضا (ع) به ایران نیز عده‌ای از سادات به این سرزمین آمدند که بعد‌ها تحت تعقیب عباسیان قرار گرفتند و عده زیادی از آن‌ها در شهر‌های مختلف به شهادت رسیدند و مزار‌های هر یک به کانونی برای فرهنگ تشیع تبدیل گردید و موجبات گسترش شعائر و معارف شیعه را فراهم کرد.


انتهای پیام/