به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران جوان؛ وضعیت خانه‌های تاریخی پیرامون حرم مطهر در شرایط بغرنج و اضطراری قرار دارد. از ۲۷ اثر تاریخی که به ثبت ملی رسیده اند، جز معدودی از خانه‌ها مانند خانه‌های داروغه، کرمانی، توکلی و... بقیه در شرایط نامناسبی قرار دارند و به دلایلی از جمله نبود اعتبارات برای تملک و همچنین تمایل نداشتن و همراهی نکردن برخی مالکان در بازسازی آن ها، این آثار ملی به حالت نیمه تخریب در آمده اند.

همین روزهاست که درنبود توجه نهاد‌های ناظر و کمبود بودجه برای تملک آن ها، همین چند خانه باقی مانده هم سرنوشت دیگر خانه‌ها را پیدا کنند و برای همیشه از نقشه ۷۰۰ هکتاری بافت تاریخی پیرامون حرم پاک شوند و جای آن‌ها را پاساژ‌ها و هتل‌های لوکس بگیرند. هویت یک شهر علاوه بر فرهنگ و آداب و رسوم مردم آن مرز و بوم، با بافت تاریخی و معماری آن شهر نیز ارتباط دارد. مشهد شهری که سنگ بنای آن در قالب توس و سناباد به چند قرن پیش می‌رسد، دارای اماکن و خانه‌های تاریخی زیادی بوده که از این خانه ها، تعداد کمی باقی مانده است.

خانه‌های تاریخی اطراف حرم مطهر در کنار مضجع شریف امام رضا (ع)، به نوعی نشان دهنده تاریخ و هویت این شهر است. خانه‌هایی که ساده و بی پیرایه و با درون مایه‌هایی از طرح‌های اسلامی و آکنده از آیات قرآنی نقش بسته در سر در آن ها، تاریخ مشهد را روایت می‌کنند، اما حالا مظلوم و بی دفاع رها شده و جفا‌های بسیاری دیده است.

کم نیستند از این خانه‌های تاریخی که توسط برخی مالکان که راغب به نگهداری آن‌ها نبوده اند یا در سایه کم توجهی مسئولان و پاسکاری پی در پی وظیفه نظارت، تخریب شده اند و به جای این بناها، هتل‌ها و پاساژ‌های چند طبقه سر برآورده اند و با نابودی آن ها، هویت این منطقه و حتی هویت شهر آسیب دیده است.

به عنوان مثال ۱۲ اثر تاریخی شامل بدنه خیابان نواب، سرای ترکمن ها، خانه حناساب، بدنه خیابان شیرازی، دو خانه سبزواری ها، سر در مدرسه باقریه، نمای خانه تقوی، خانه جوان صبور، خانه براتی، سرای فولادکار و خانه زرین زاده به علت اجرای طرح نوسازی توسط مالکان تخریب و تعدادی از این خانه‌ها نیز به دلیل پافشاری مالکان و ناتوانی اقتصادی متولیان برای تملک، از ثبت ملی خارج شده اند.

هویت‌های فراموش شده

نبود توجه کافی و ناهماهنگی بین دستگاه‌های مسئول، انتقاد‌های بسیاری را از سوی فرهنگ دوستان و علاقه‌مندان به تاریخ برانگیخته و به نوعی با تخریب این خانه ها، هویت تاریخی مشهد نیز دچار خدشه شده است. در این خصوص با «وفا ثابتی» مدیر پایگاه میراث فرهنگی ثامن در بافت پیرامونی حرم مطهر گفت: وگو می‌کنیم. ثابتی از این خانه‌های تاریخی به عنوان سابقه تاریخی شهر یاد می‌کند که به نوعی نشان دهنده نوع روابط و تعامل اجتماعی مردم مشهد در قدیم است.

وی معتقد است اگر معماری را یک ظرف در نظر بگیریم، مردم یک شهر، مظروف آن هستند و این دو همواره با هم تعامل داشته اند. نحوه زندگی، نوع معیشت و آداب و رسوم اجتماعی هر عصری در معماری آن شهر رسوخ می‌کند و به نحوی خود را نشان می‌دهد برای همین است که معماری جزئی جداناپذیر از هویت آن شهر محسوب می‌شود و با مطالعه و پژوهش در آن می‌توان به بینش و آگاهی از تاریخ آن شهر رسید.

۳ اولویت برای ۲۹۰ اثر واجد شرایط ثبت ثابتی درباره وضعیت آثار تاریخی و واجد شرایط ثبت ملی در این بافت هم گزارشی ارائه می‌کند: در بافت پیرامونی حرم مطهر خانه‌های تاریخی متعددی وجود دارند که برخی از آن‌ها وسیع و حائز ثبت، مرمت و بازسازی هستند و برخی دیگر نیز از جنبه معنوی و مطالعه و پژوهش فرهنگ مشهد، اهمیت دارند. مطابق بند ۴ مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری در تیر ۹۳ با عنوان «کلیات طرح جامع مشهد» شناسایی، احیا و سامان دهی بافت تاریخی پیرامون حرم مطهر به اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی با همکاری اداره کل راه و شهرسازی و شرکت عمران و به سازی سپرده شد.

بعد از این مصوبه، اداره کل میراث فرهنگی تحقیقات خود را در این زمینه آغاز کرد و تاکنون موفق شده ایم ۲۹۰ اثر واجد ارزش را شناسایی کنیم. این تعداد اثر شناسایی شده به یک میزان اولویت و اهمیت ندارند و اداره کل میراث فرهنگی این ۲۹۰ اثر را به سه اولویت تقسیم کرده است. دسته اول خانه‌های تاریخی هستند که از نظر اهمیت و ارزش، واجد شرایط ثبت در فهرست آثار ملی هستند بنابراین اولین اولویت ما محسوب می‌شوند. دسته دیگر واجد شرایط پژوهش و مطالعه هستند.

به عبارتی خانه‌های شناسایی شده در این دسته، الزامی به نگهداری ندارند، ولی برای مطالعه و پژوهش بیشتر، باید مستندسازی شوند و اگر هم در اجرای طرح‌های شهری نیازی به بازسازی آن‌ها باشد، قبلا تمام موارد تاریخی آن‌ها باید مطالعه و مستندسازی شده باشد. دسته سوم نیز خانه‌هایی هستند که «قابل نگهداری» هستند. این دسته برای ثبت در آثار ملی نگهداری نخواهند شد بلکه از این بابت نگهداری خواهند شد که اگر ضرورتی برای نوسازی آن‌ها پیش آید، بتوان آن‌ها را بازسازی کرد و با مقتضیات معماری امروز آن‌ها را مطابقت داد و از آن‌ها استفاده کرد.

تخریب خانه‌های تاریخی در سایه تاخیر و ناهماهنگی‌ها

در محدود ۷۰۰ هکتاری بافت پیرامونی حرم مطهر تاکنون خانه‌های تاریخی زیادی بوده اند که ثبت آثار ملی شده اند و تعداد آن‌ها هم اکنون به ۲۷ اثر می‌رسد. خانه‌های تاریخی داروغه، ناظران، توکلی، کرمانی، غفوری، موسوی نژاد، احمدیان، طلایی و... از جمله خانه‌های تاریخی هستند که به ثبت ملی رسیده اند.

از این تعداد، خانه‌های کمی هستند که شرایط مناسبی دارند و بسیاری از این خانه‌ها به حال خود رها شده و نیمه مخروبه اند. در تخریب خانه‌های تاریخی عوامل بسیاری دخیل هستند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها تاخیر درثبت ملی خانه‌های تاریخی و هماهنگ نبودن و توافق نداشتن سازمان‌ها روی یک برنامه مشترک است. به عنوان مثال در قضیه تخریب مسجد حوض معجردار، این مسجد به جا مانده از دوران صفویه، مدت‌ها بود که روند ثبت ملی شدن را طی می‌کرد، ولی به دلیل نقص پرونده و مستندات لازم، ثبت آن به درازا کشید و نتیجه اش هم چیزی جز تخریب مسجد نبود. مسئله بعدی ناهماهنگی‌هایی است که بین دستگاه مجری و ناظر پیش می‌آید. شهرداری مشهد بر اساس اسناد بالادستی خود به فکر عمران و ساخت و ساز‌های اطراف حرم است تا خدمت شایسته تری به ۲۵ میلیون زائر سالیانه مشهد بدهد و اداره کل میراث به دنبال اجرای طرح‌های عمرانی با توجه به به سازی خانه‌ها و بنا‌های تاریخی است. به عبارتی شهرداری در گیر و دار «نوسازی» و میراث فرهنگی به دنبال «به سازی» بافت تاریخی اطراف حرم مطهر است. نمود عینی این عبارت را می‌توان در طرح جامع تفصیلی مشاهده کرد که با وجود تکمیل چند باره آن، باز هم به آن خرده گرفته شده و هنوز هم پروسه تدوین خود را طی می‌کند. تا زمانی که سازمان‌های درگیر در بافت تاریخی حرم مطهر، به یک برنامه جامع و هماهنگ در این زمینه دست نیابند، اقدامات مشترک هم امکان پذیر نخواهد بود. نظیر همین قضیه در مهدیه مرحوم عابدزاده پیش آمد و میراث فرهنگی از ثبت آن خودداری کرد و مهدیه با شرط ساخت مجدد عین به عین آن توسط مالک، تخریب شد.

دریغ از اجرای مصوبات کمیته  ۲۰۱۷

از ۲۹۰ اثر شناسایی شده، کمتر اثری می‌تواند به هدف مد نظر خود برسد و مرمت و به سازی شود. مواردی مانند کمبود اعتبارات، مقاومت مالکان و هماهنگی نامناسب بین دستگاه‌های اجرایی مربوط برای بازسازی و مرمت این خانه‌های تاریخی باعث شده است که این خانه‌ها وضعیت خوبی نداشته باشند و اکثر با تخریب تدریجی و بی توجهی مواجه شوند. به عنوان مثال در راستای مصوبات مشهد ۲۰۱۷ قرار بود تعداد ۱۴ خانه تاریخی که به ثبت ملی رسیده بودند به تملک درآیند، اما تامین نشدن منابع مالی سبب شد هیچ کدام از خانه‌های مشمول این مصوبه، به تملک در نیایند. جدای از سه خانه داروغه، کرمانی و توکلی که از قبل به تملک در آمده بودند، بقیه خانه‌های تاریخی این بافت رها و بیشتر از ۲۰ خانه تاریخی نیز تخریب شده اند. علاوه بر این، خانه‌هایی مانند زرین زاده، اردکانی، سرای ترکمن ها، سرای امیر فخریان و... با شکایت مالکان آن‌ها از ثبت آثار تاریخی در آمده اند.

سرمایه گذاری در خانه‌های تاریخی تاکنون شکست خورده است

مدیر پایگاه میراث فرهنگی بافت پیرامون حرم با اشاره به این که قانون از مالکان این خانه‌های قدیمی چندان حمایت نکرده، اذعان می‌کند: متاسفانه تسهیلات خاصی برای مالکان خانه‌های قدیمی در نظر گرفته نشده است تا به آن‌ها برای احیای این بنا‌های تاریخی و تبدیل آن‌ها به مکان‌های گردشگری یا اقامتی سنتی کمک کند.

سازمان میراث فرهنگی به دلیل کمبود اعتبارات نمی‌تواند این خانه‌ها را تملک کند و دستگاه‌های دیگر هم در زمینه تملک این خانه‌ها اقدامات خاصی انجام نداده اند. این شرایط باعث شده است که نه مالک رغبتی برای احیای این خانه‌ها داشته باشد و نه با تملک آن ها، این خانه‌های تاریخی در خدمت شهر و بنا‌های قدیمی شهری قرار گیرد. وی ادامه می‌دهد: برخی از مالکان خانه‌های قدیمی در صدد هستند که با حفظ هویت قدیمی و تاریخی این خانه ها، آن‌ها را به مکان‌های تاریخی و اقامتی تبدیل کنند، اما موفق نشده اند.

مانند مالک خانه ناظران که به اداره میراث مراجعه کرد و مجموعه میراث فرهنگی نیز به شدت از این تصمیم مالک استقبال کرد، اما متاسفانه به رغم تلاش‌های ما، مالک با مشکلات دسترسی به تسهیلات و دریافت وام مواجه شد. در قضیه احیای بافت تاریخی پیرامون حرم آن چه بیشتر از همه خودنمایی می‌کند، نبود هماهنگی بین سازمان‌های مربوط و جدی نگرفتن احیای این مجموعه تاریخی است.

منافع اقتصادی و با ارزش بودن زمین‌های این بافت و فرصت تبدیل آن به مجموعه‌های تجاری و اقامتی مدرن، باعث شده است کمتر کسی راغب باشد روی این خانه‌های فرسوده، اما تاریخی سرمایه گذاری کند و به همین دلیل مالکان این خانه‌ها که طبق ضوابط می‌توانند با رعایت کاربری تاریخی آن‌ها را نوسازی کنند، به دلیل نبود توجیه اقتصادی و تسهیلات بانکی و حمایتی دولتی از این کار خودداری کرده و بنا را به حال خود واگذاشته اند تا تخریب شود. از سوی دیگر اداره میراث هزینه تملیک این خانه‌های تاریخی را ندارد و دیگر سازمان‌ها هم بودجه و رغبتی برای خرید این خانه‌ها ندارند که بر پیچیده شدن این موضوع افزوده است.

منبع:روزنامه خراسان

انتهای پیام/

خانه های تاریخی که تاریخ مشهد را روایت می‌کنند