آیین‌های سنتی عزاداری محرم در استان چهارمحال و بختیاری
مردم چهارمحال و بختیاری با آیین‌های مختلف به عزاداری و بزرگداشت ایام شهادت حضرت امام حسین (ع) و یاران باوفای ایشان در ماه محرم می‌پردازند.
به گزارش گروه استان‌های باشگاه خبرنگاران جوان از شهرکرد؛ همزمان با ماه محرم و ایام سوگواری شهادت حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و یاران باوفای ایشان، مردم استان چهارمحال و بختیاری با آیین های مختلف به بزرگداشت این ایام و اقامه عزای سید و سالار شهیدان کربلا (ع) می پردازند.
آیین سنتی خیمه سوزان و مراسم تعزیه حضرت قاسم (ع) در طاقانک، آیین‌های سنتی گِل زنی، آقا سلام و عَلَم گردانی (فرو بردن عَلَم در گرداب) در شهر بن، آیین سنتی «چاق چاقو» در شهر سامان و روستا‌های اطراف، آیین‌های استقبال از محرم با راه اندازی کاروان نمادین، بازسازی صحنه‌های جانسوز کربلا، مجالس سخنرانی با هدف تبیین اهداف واقعه کربلا و قیام امام حسین (ع)، ساماندهی هیئات مذهبی، اجرای مجالس روضه خوانی، نوحه خوانی، تعزیه خوانی، زنجیرزنی و سینه زنی، طبخ و توزیع غذا‌های نذری از جمله آش، حلیم و شله زرد و ...، از جمله آیین‌های مرتبط با ایام سوگواری شهادت حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و یاران باوفای ایشان در دهه اول ماه محرم الحرام در استان چهارمحال و بختیاری می‌باشد که ذیلاً به توضیح مختصر پیرامون این آیین‌ها می‌پردازیم؛
* مراسم سنتی «خیمه سوزان» در شهر طاقانک:
مراسم سنتی «خیمه سوزان» عاشورای حسینی در شهر طاقانک از توابع شهرستان شهرکرد در استان چهارمحال و بختیاری اجرا می‌شود که با استقبال انبوه عزاداران از سراسر ایران همراه است.
با شروع ماه محرم، مردم شهر طاقانک، معمولاً ۷۲ خیمه سبز و سفید رنگ با فرم چهار گوش، فرم گنبدی و مخروطی آماده و در حاشیه کوهی برپا می‌کنند که تا عصر روز عاشورا و در آستانه شام غریبان شهادت حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) و شهدای کربلا هم ادامه دارد.
در این آیین و در عصر روز عاشورا، به یاد خیمه‌های سوخته دشت کربلا، خیمه‌های برافراشته شده در طول دهه اول محرم را آتش می‌زنند و هنگام آتش زدن این خیمه ها، فریاد «یا حسین (ع)» و «یا زینب (س)» طنین انداز می‌شود که مردم به یاد غروب غمگین عاشورای حسینی و همنوا با اسرای کربلا، با ناله و زاری، به عزاداری و سوگواری می‌پردازند.
این خیمه‌ها نذر مردمی هستند که هر کدام به نیتی خاص برپا و مراسم نوحه سرایی، قرائت زیارت عاشورا، سینه زنی و زنجیرزنی در آن‌ها برگزار می‌شود.
حرکت گروه‌ها و هیئت‌های عزاداری پس از عبور از خیابان اصلی شهر طاقانک به سمت خیمه گاه و بقعه امامزاده شیخ زین الدین (ع) همراه با حرکت نمادین کاروان امام حسین (ع) دو کاروان اسرای کربلا، قربانی کردن ۱۴ رأس گوسفند در جلوی هیئت‌های عزاداری، نواختن نی، ساز و دهل، حمل علم به سوی خیمه گاه، اقامه نماز ظهر عاشورا، تشییع نمادین پیکر شهدای کربلا، سوزاندن خیمه ها، مراسم شام غریبان، برپا کردن دوباره خیمه‌ای سیاه رنگ با نام خیمه حضرت زینب (س) و روشن کردن شمع در کنار این خیمه، از آدابی است که با همراهی هیأت‌های عزاداری در محل این خیمه گاه اجرا می‌شود.
در این زمان جمعی از افراد در هیئت سپاه کوفه، سوار بر اسب در میان خیمه‌های برپا شده، تعدادی از نوجوانان و جوانان را که پوشش سبز رنگ بر تن دارند تعقیب می‌کنند و سپس خیمه‌های برپا شده، یک به یک و بدون در نظر گرفتن ترتیبی خاص به آتش کشیده می‌شوند.
پس از سوختن خیمه ها، حرکت هیئت‌های عزاداری به سوی بقعه امامزاده شیخ زین الدین (ع) که در تپه مشرف به زمین محل خیمه گاه قرار دارد ادامه یافته و سپس نماز ظهر عاشورا در مجاورت بقعه متبرکه این امامزاده (ع) و گلزار شهدا اقامه می‌گردد.
در این آیین، ضمن پخش نذری و پذیرایی از میهمانان و عزاداران حسینی، تا پاسی از شب، مراسم سینه زنی و زنجیر زنی هم در کنار خیمه‌های آتش گرفته برقرار است.
پخت حلیم گندم در ظهر تاسوعا و به ویژه در محل خیمه گاه هم در طاقانک مرسوم است.
اگر چه منابع محلی و روایات شفاهی از اجرای این مراسم در طی حداقل ۸۰ سال اخیر حکایت دارد، اما مستندات مکتوبی در این زمینه به دست نیامده است.
آیین سنتی خیمه سوزان طاقانک به عنوان نخستین اثر عاشورایی استان چهارمحال و بختیاری در تاریخ ۲۵ خردادماه ۱۳۹۰ و با شماره ۲۰۸ در فهرست میراث معنوی (ناملموس) کشور ثبت شد.
* مراسم «تعزیه حضرت قاسم (ع)» در شهر طاقانک:
مراسم تعزیه حضرت قاسم (ع) در شهر طاقانک، غالباً در روز هفتم یا نهم ماه محرم اجرا می‌شود و حمل سینی‌های بزرگ (طبق) حامل انواع شیرینی و میوه، سجاده، گلاب، قرآن، شمع، آیینه، حنا، گل و سبزه گندم به همراه کاروان نمادین اهل بیت (ع) در این آیین مرسوم است.
بعد از ورود کاروان، سینی‌ها داخل میدان برگزاری تعزیه گذاشته شده و تعزیه شروع می‌شود.
در حین اجرای مراسم تعزیه حضرت قاسم (ع)، حاضرین نسبت به تقسیم نذورات بین کلیه عزاداران اقدام می‌کنند.
بعضی از بانوان نیز با گرفتن نذورات به اصطلاح خود به صورت گرو، نیت می‌کنند که چنانچه حاجت خود را بگیرند، ایشان نیز برای سال آینده سینی نذر نموده و تقدیم کنند.
در پایان، تمام سینی‌ها با وسائل و نذورات گذاشته شده به صاحبان آن‌ها تحویل داده می‌شود.
نذر سینی و آوردن آن به تعزیه از زمان‌های حدود ۶۵ سال پیش بر اساس همان تعزیه عروسی حضرت قاسم (ع) انجام می‌شود که برای فرزندان در آستانه داماد شدن یا جوانی که از دست داده بودند آماده و به مجلس می‌آوردند، ولی از حدود ۱۰ سال پیش، عروسی حضرت قاسم (ع) از نسخ حذف و سینی‌ها به طور کاروانی مسیر را طی می‌کنند.
این اثر با عنوان هنر اجرای تعزیه حضرت قاسم (ع) در تاریخ ۲۲ آذر ۱۳۹۱ و با شماره ۶۲۵ به نام شهر طاقانک استان چهارمحال و بختیاری در فهرست میراث معنوی (ناملموس) ایران به ثبت رسیده است.
شهر طاقانک با بیش از ۵۵۰۰ نفر جمعیت، از توابع بخش مرکزی شهرستان شهرکرد در چهارمحال و بختیاری است که در فاصله ۱۲ کیلومتری شهرکرد (مرکز استان) قرار دارد.
مردم شهر طاقانک به گویش ترکی تکلم می‌کنند.
* مراسم «فرو بردن عَلَم در قدمگاه گرداب بن»:
هر ساله در صبح روز عاشورا و پیش از طلوع آفتاب، هیئت‌های عزاداری شهر بن (مرکز شهرستان بن در استان چهارمحال و بختیاری) تعداد زیادی عَلَم عزای حضرت سیدالشهدا (ع) را که مردم از اول دهه محرم تهیه و در حیاط منازل، مساجد، تکایا و حسینیه‌ها و کوچه و خیابان‌ها برافراشته بودند، به حاشیه گرداب بن حمل و قسمت بالای عَلَم‌ها را در آب فرو می‌برند.
در این رسم، عزاداران سر تک تک عَلَم‌ها را سه بار با فریاد «یا علی (ع)» و «حیدر حیدر» در آب فرو می‌کنند.
حمل عَلَم‌ها نیز تا پایان مراسم روز عاشورا در پیشاپیش هیئت‌های عزاداری ادامه دارد.
این مراسم در تاریخ ۲۵ خرداد ۱۳۹۰ و با شماره ۲۱۱ به نام شهر بن استان چهارمحال و بختیاری در فهرست میراث معنوی (ناملموس) ایران به ثبت رسید.
روایات شفاهی و محلی، قدمت این آیین را همزمان با مراسم «آقا سلام» و «گِل زنی» شهر بن و حداقل ۸۰ سال بیان می‌کنند، اما مستندات مکتوبی در این زمینه به دست نیامده است.
بن از شهرستان‌های ۹ گانه چهارمحال و بختیاری با بیش از ۳۰ هزار نفر جمعیت می‌باشد که مرکز آن (شهر بن) در فاصله ۲۵ کیلومتری شهرکرد مرکز استان قرار دارد.
* مراسم «چاق چاقو» در شهر سامان:
مراسم چاق چاقو یکی از آیین‌های عزاداری حسینی است که اصالتاً مربوط به شهرستان سامان می‌باشد و هم اکنون در این شهرستان (شهر سامان و اکثر روستا‌های زیر مجموعه مثل شوراب صغیر) و برخی نقاط استان چهارمحال و بختیاری (مثل سورشجان) برگزار می‌شود.
نکته مهم مربوط به مراسم چاق چاقو این است که برخلاف بسیاری از مراسم عاشورایی، چاق چاقو در نیمه شب (اغلب ساعت ۳ نیمه شب) و فقط یک شب (در شب عاشورا) برگزار می‌شود.
در این مراسم دسته بزرگی از جمعیت با شکلی خاص، اشعاری ویژه و آهنگی مخصوص در شهر سامان به راه افتاده و هر نفر دو قطعه سنگ یا چوب تخت را در دست گرفته و با نظمی خاص بر هم می‌کوبند.
مردم شهر سامان بویژه جوانترها، هر ساله شب عاشورا از ساعت ۹ شب به تکیه ها، مساجد و حسینیه‌ها رفته و از ساعت حدود ۲ بامداد با صدای نی، سنج، طبل و خواندن نوحه ویژه و صف بندی، با کوبیدن چوب یا سنگ‌ها به هم و «یا علی (ع)» گفتن به سمت هیئت چاق چاقو رفته و در حالی که جمعیت آنان بیشتر و بیشتر می‌شود و صدای سنگ و چوب‌ها سکوت شب را در هم می‌شکند، تا اذان صبح، به عزاداری در خیابان‌ها و کوچه‌های شهر می‌پردازند.
زنان و کودکان هم بر بام‌ها و جلوی درب منازل جمع شده و همه شهر مملو از غمی سنگین می‌شود. تا زمانی که هوا تاریک است باید شهر را دور بزنند که این مراسم با برگزاری نماز جماعت صبح در مسجد جامع شهر پایان می‌یابد و مردم خود را برای عزاداری روز عاشورا آماده می‌کنند.
یکی از نوحه‌های مخصوص (به زبان بومی شهر سامان یعنی ترکی قشقایی) که در حین اجرای مراسم زمزمه می‌شود، به شرح زیر است:
ای خدا گین چالمَسِـن بـِگـِجَه سحر اُولمَسِن
گین چالور طوفان اولُر کرب و بلادَ قان اولُر
گین چالور طوفان اولُر اصغر بـُقاز قان اولُر
گهوارسه بوش قالمسن رباب پریشان اولماسن
ای خدا گین چالمَسِـن شام غریبان اُولمَسِن
ای خدا گین چالمَسِـن زینب پریشان اُولمَسِن
یکی از فلسفه‌های اجرای این برنامه یادآوری جریان شب عاشوراست که امام حسین (ع) بیعت را از یاران خود برمی دارد و از آن‌ها می‌خواهد که هر کسی که نمی‌خواهد بماند برود و از فرزندان خویش می‌خواهد که دو تکه سنگ را به هم بکوبند تا صدای پای اسب کسانی که کربلا را ترک می‌کنند، آن‌ها را خجالت زده نکند.
بر اساس روایتی دیگر، امام حسین (ع) و یارانشان با کوبیدن سنگ‌ها به هم، مانع از رسیدن صدای پای اسبان دشمن می‌شدند تا اهل حرم از فراوانی دشمن اطلاع نیابند و امید خود را از دست ندهند.
همچنین از دیگر فلسفه‌های اجرای این برنامه این گونه بیان می‌شود که در سیزدهم ماه محرم الحرام سال ۶۱ هجری قمری، عده‌ای از قبیله بنی اسد برای خاکسپاری شهدای کربلا به این سرزمین آمدند. آن‌ها به گروه‌های کوچکی تقسیم شدند. چون هوا تاریک بود عده‌ای از زنان بنی اسد، اجساد مطهر شهدا را یافتند و با کوبیدن ۲ سنگ بر هم، سایر گروه‌ها را با خبر ساختند تا همه اجساد پاک و نورانی شهدا جمع آوری شدند. امام سجاد (ع) نیز از زندان ابن زیاد در کوفه خارج شده و در شناسایی و دفن شهدا منجمله دفن بدن مطهر حضرت سیدالشهدا (ع) به این قبیله کمک کردند.
از دیگر فلسفه‌های این مراسم این است که واقعه عاشورا و دفن شهدای آن به قدری با سوز و گداز همراه بوده که سنگ‌های بیابان نیز به هم خورده و صدا کردند.
این مراسم در تاریخ ۲۲ آذر ۱۳۹۱ و با شماره ۶۲۲ به نام استان چهارمحال و بختیاری، شهر سامان در فهرست میراث معنوی (ناملموس) ایران به ثبت رسیده است.
سامان از شهرستان‌های ۹ گانه چهارمحال و بختیاری با بیش از ۳۴ هزار نفر جمعیت می‌باشد که مرکز آن (شهر سامان) در فاصله ۲۲ کیلومتری شهرکرد مرکز استان قرار دارد.
* مراسم «گِل زنی» در شهر بن:
آیین گِل زنی همه ساله در ایام محرم و بخصوص صبح روز عاشورا در شهر بن (مرکز شهرستان بن در استان چهارمحال و بختیاری) برگزار می‌شود، به گونه‌ای که خیل عظیمی از مردم از گرداب بن به سمت شهر حرکت می‌کنند، مردم که عزادار سید و سالار شهیدان (ع) هستند سر یا روی شانه‌های خود را به نشانه عزادار بودن و نشان دادن حزن و اندوه خود، به گِلی که از خاک رس و گلاب ناب تهیه شده آغشته کرده و نوای «ای واویلا، صد واویلا» را در دستگاه محزون شوشتری سر می‌دهند که دل هر شنونده‌ای را به لرزه در می‌آورد.
رنگ این گِل که مخلوطی از خاک رس و گلاب است به دلیل استفاده از نوع خاصی از خاک رس، کمی به رنگ قرمز متمایل است.
رسم «گِل زنی» را اکثر افراد حاضر در مراسم عزاداری روز عاشورا در شهر بن انجام می‌دهند و زنان نیز بر روی چادر و روسری خود گل می‌زنند و به نوحه سرایی می‌پردازند.
پیرامون فلسفه اجرای آیین «گِل زنی» از قول منابع محلی گفته می‌شود که در زمان قدیم در شهر بن، جوی آب قنات مزرعه‌ای به نام «کریز» که از داخل شهر و خیابان ملت بن می‌گذرد، دارای کانال و آبراه سیمانی نبوده است که در روز عاشورا، شخصی به خاطر عزای امام حسین (ع) سر از پا نمی‌شناسد و مشتی از گل این جوی را بر داشته، روی سر خود ریخته و شروع به عزاداری می‌کند، شخصی از جمع، با دیدن این صحنه شروع به تمسخر می‌کند که چرا سرش را گل مالی نموده؟ شخصی که به سرش گل زده بوده از تمسخر این شخص ناراحت می‌شود. فردی که عزادار امام حسین (ع) را مسخره کرده بود، شب در عالم خواب، امام حسین (ع) را می‌بیند که به او می‌فرماید چرا عزادار مرا ناراحت کردی؟ این شخص صبح فردا به درب منزل شخص عزادار می‌رود و قضیه را برایش تعریف می‌کند و از او حلالیت می‌طلبد. بعد از آن جریان، هر ساله عزاداران و عاشقان حسینی (ع) در ماه محرم و بخصوص صبح روز عاشورا، به عشق مولایشان امام حسین (ع) و در اندوه مظلومیت و شهادت آن حضرت (ع) سر و صورت خود را آغشته به گل و به اصطلاح خاک عزا بر سر کرده و بر سر و سینه می‌زنند.
آيين «گِل زنی» شهر بن گِل زنی شهر بن در تاریخ ۲۲ آذر ۱۳۹۱ و با شماره ۶۲۳ در فهرست میراث معنوی (ناملموس) کشور به ثبت رسید.
* مراسم «آقا سلام» در شهر بن:
پس از اجرای مراسم «فرو بردن عَلَم در گرداب شهر بن» (مرکز شهرستان بن در استان چهارمحال و بختیاری) در صبح روز عاشورا، حمل کنندگان عَلَم با عبور از میدان شهر به درب خانه‌های سادات می‌روند که سینی‌های بزرگ حلیم در کنار درب ورودی منزل سید قرار داده شده و هر کدام از عزاداران، پس از ادای احترام و عرض تسلیت به شخص سید، کمی از حلیم داخل سینی‌ها به عنوان تبرک بر می‌دارند که «حلیم خوران» هم گفته می‌شود.
در برخی موارد نیز پخش شیر و نبات داغ از سوی خانواده سید در میان هیئت‌های عزاداری سینه زن و زنجیر زن هم صورت می‌گیرد که مراسم پس از سخنرانی و روضه خوانی به زبان ترکی و فارسی پایان یافته و عزاداران با زمزمه نوای زیبای «ما دعا خواندیم و رفتیم زین مکان، اجر بانی با شه لب تشنگان» محل را ترک می‌کنند.
این مراسم در تاریخ ۲۲ آذر ۱۳۹۱ با شماره ۶۲۴ و به نام شهر بن استان چهارمحال و بختیاری، در فهرست میراث معنوی (ناملموس) ایران ثبت شد.
منابع محلی، قدمت این آیین را همزمان با مراسم «فرو بردن عَلَم در گرداب بن» و «گِل زنی» و حداقل ۸۰ سال بیان می‌کنند، اما مستندات مکتوبی در این زمینه به دست نیامده است.
* تعطیلی کسب و کار در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی:
از جمله سنت‌های پسندیده که برخاسته از عشق و ارادت قلبی مردم استان چهارمحال و بختیاری به خاندان عصمت و طهارت (ع) می‌باشد این است که کسب و کار و منفعت در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی (ع) رها و بازارها، امور کشاورزی، دنبال طلب رفتن و ... تعطیل می‌شود. بیشتر این تعطیلی کسب و کار از شب تاسوعا تا شام غریبان شهادت امام حسین (ع) صورت می‌گیرد.
* رها کردن آب کشاورزی در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی:
در راستای سنت حسنه فوق الذکر (تعطیلی کسب و کار در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی)، کشاورزان استان چهارمحال و بختیاری بر اساس رسم زیبایی، در این ۲ روز (تاسوعا و عاشورای حسینی)، آبیاری مزارع کشاورزی و باغات را تعطیل کرده و آب را به اصطلاح «مشاع» می‌کنند و منظور این است که آب، به حرمت عزای امام حسین (ع) در بیابان روان و رها شود تا سایر موجودات از آن بهره برده و سیراب شوند و منفعتی برای کشاورزان نداشته باشد.
البته این سنت در سالروز رحلت پیامبر گرامی اسلام (ص) و شهادت امام حسن مجتبی (ع)، سالروز شهادت حضرت امام رضا (ع)، سالروز شهادت حضرت امام علی (ع) و شهادت حضرت فاطمه زهرا (س) هم انجام می‌شود.
انتهای پيام/ش
