با این وجود، یکی از مکان های اصلی برگزاری این آیین های مذهبی، بازار تبریز است، که بر اساس مستندات موجود، و به گفته محققان و اساتید دانشگاه، این مکان از بدو شکل گیری تا به امروز، به عنوان مهمترین مرکز فعالیت های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و مذهبی بوده، که یکی از این آیین های مذهبی مهم، هم برگزاری مراسم عزاداری ماه محرم در این مکان اقتصادی و تجاری بوده است.

برپایی آیین محرم به قدمتی کهن در بزرگ‌ترین بازار مسقف جهان

با این وصف، هر ساله چند روز قبل از شروع ماه محرم و همزمان با فرا رسیدن ایام سوگواری عزای حسینی، بازاریان تبریز، با نصب پرچم های سیاه و سبز، در در و دیوار و حجره ها و به ویژه با پوشیدن لباس سیاه، مزین به نام امام حسین (ع) و یاران ایشان،  ارادت خود را به اباعبدالله الحسین (ع) و حفظ اندیشه های حسینی اعلام می کنند.

بدینسان، در آستانه ماه محرم و به ویژه روز های هشتم تا دوازدهم محرم، بازار تبریز حال و هوای دیگری پیدا می کند. بر همین اساس فقط کافی است در این لحظه ها سری به بازارچه ها، تیمچه‌ها و سراهای، بزرگ‌ترین بازار مسقف جهان بزنید.

با عنايت به اين مقدمه، و با توجه به اهمیت این موضوع، در گزارشی به بررسی نحوه برگزاری آیین های مذهبی با تاکید بر عزاداری ماه محرم در بازار تاریخی تبریز می پردازیم، با این وجود، نظر و دیدگاه اساتید، محققان و به خصوص شهروندان شهر تبریز و بازاریان این بازار جای بسی تامل دارد، آنچه که در پی می آید گزارشی از وضعیت بزرگ‌ترین بازار مسقف جهان، در ماه محرم است.

بازار تبریز، خاستگاه اصلی مراسم عزاداری سالار شهیدان اباعبدالله الحسین (ع)

از سویی در این ارتباط برادران شکوهی، استاد بازنشسته دانشگاه تبريز، با تاکید بر اینکه یکی از خاستگاه های اصلی مراسم عزاداری سالار شهیدان اباعبدالله الحسین (ع) و یاران ایشان در شهر تبریز، بازار این شهر بوده است، معتقد است:« مجموعه بازار تبریز به عنوان بزرگترین سازه آجری به هم پیوسته دنیا و مجموعه تجاری سرپوشیده سنتی که زمان احداث آن به پیش از هزار سال می رسد با معماری زیبا و صحن و محوطه های عریض با الهام از معماری اسلامی و ایرانی از زمان صفویان محل برپایی آیین های باشکوه عزاداری بوده است».

صادقی، محقق و پژوهشگر آیین های مذهبی نیز در این ارتباط با بیان اینکه مجموعه بازار تبریز بیش از 7 هزار حجره و مغازه و صدها تیمچه، سرا، بازارچه و دالان دارد، که فقط 50 هیئت مذهبی اجازه ورود به بازار تبریز را دارند، می گوید: «در شهر تبریز بیش از 2 هزار هیئت مذهبی فعال است، اما حدود 50 هیئت با ریشه ای چند صد ساله، طرفداران بی شماری دارند که ورود همه آنها به بازار تبریز در ایام سوگواری ابا عبدالله (ع) و یارانشان امکانپذیر نیست».

پرسه در کوچه پس کوچه های تاریخ بازار تبریز

به هر حال آنچه در این خصوص مهم است این است که، بازار تبریز، و به بیان دیگر بزرگ‌ترین بازار مسقف جهان و نخستین بازار جهان که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده، در ایام محرم بیش از هر زمان دیگری شلوغ و پرتردد می‌شود.

بدین گونه، با این اوصاف بنیان اولیه بازار تاریخی تبریز به صدر اسلام بر می گردد که گواه این مطلب واقع شدن مسجد جامع کبیر شهر در همجواری بازار است که در این میان گذر جاده ابریشم از شهر و بازار تبریز، اهمیت موضوع را به اثبات می رساند.

از این رو، به عقیده کارشناسان حوزه گردشگری، مجموعه بازار تاریخی تبریز شامل زیر مجموعه های مختلف تجاری، مذهبی، فرهنگی و بهداشتی و ورزشی و سکونت برای تجار دیگر شهرها در خود بازار و خانه های تاجران مقیم در اطراف بازار بوده است. در چنین مجموعه ای چگونگی ارتباط عناصر مجموعه با یکدیگر حائز اهمیت می باشد.  اغلب مورخين و جهانگردان که از قرن چهارم هجري تا عهد قاجار از تبريز ديدن کرده اند اسناد و مدارک مهم و با ارزشي را درباره بازار و وضعيت اقتصادي تبريز از خود بجا گذاشته اند که در این ارتباط می توان از شخصيت هاي فوق به مقدسي، ياقوت، مارکوپولو، ابن بطوطه، حمدا… مستوفي، کلاويخو، جان کارت رايت انگليسي، شاردن و جملي کارري و… اشاره کرد.

معیار عزاداری های رسمی و عمومی در تبریز بر مبنای بازار تبریز

در همین راستا نیز، فریبا کرمی، عضو هیات علمی دانشگاه تبریز و محمد پورناجی، پژوهشگر نیز در تحقیقی به نحوه برگزاری آیین های مذهبی در بزرگترین بازار سرپوشیده جهان پرداخته اند.

این محققان در این خصوص معتقد هستند:« معیار عزاداری های رسمی و عمومی در تبریز بر مبنای آیین های سوگواری محرم در بازار جهانی تبریز است».

به هر حال نتایج یافته های این پژوهشگران نشان می دهد:« بازار تبریز با دارا بودن قابلیت های ویژه خود و با مدیریت و سازماندهی مناسب از سوی مجریان امر می تواند، به یک قطب گردشگری مذهبی تبدیل گردد که از زوایای مختلف از جمله تبلیغ و ترویج شعاعر اسلامی و دینی، جذب توریسم از سراسر جهان، رونق اقتصادی و اجتماعی و سیاسی توسعه یابد».

پا به پای محرم در آذربایجان شرقی

مدیرکل میراث فرهنگی آذربایجان‌شرقی، نیز اخیرا ثبت عزاداری تیمچه مظفریه بازار تبریز را از جمله جزو 9 آیین عاشورایی ثبت شده از آذربایجان شرقی به عنوان میراث ناملموس کشور در فهرست آثار ملی بیان می کند و می گوید:« آیین‌های عاشورایی هر یک دارای تاریخچه و روایتی خاص و منحصر به خود هستند، که آنها را از یکدیگر متمایز می‌سازد، لذا باید به عنوان بخشی از فرهنگ و تاریخ سوگواری ایران حفظ و معرفی شوند».

فرزین حق‌پرست می افزاید:« آیین‌های الله الله حسینا و اینا شهرستان مراغه، عزاداری تیمچه مظفریه تبریز، مشعل گردانی روستای شیشوان عجب‌شیر، تخته‌زنی روستای فیروزه سالار آذرشهر، شاخسی- واخسی (شاه حسین – وای حسین) تبریز، علم گردانی روستای سیه سران جلفا، شبیه‌خوانی شهر بخشایش و علم ‌بندی شهرستان مراغه و شمع‌گذاری (شمع پایلاما) از جمله آیین‌های عاشورایی هستند، که تاکنون از استان آذربایجان‌شرقی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌اند».

محرم در قاب تصویر بزرگترین بازار زیبا و سرپوشیده جهان

در هر حال به عقیده کارشناسان حوزه شهری، «در سال های اخیر با ثبت جهانی بازار تبریز در یونسکو به عنوان بزرگترین بازار زیبا و سرپوشیده جهان، گردشگران مذهبی نیز در این ایام در عزاداری های بازار به چشم می خورند، که در ترویج آیین های حسینی در کشورهای آسیای میانه و قفقاز و مسلمانان اروپا و ترکیه تاثیرگذار بوده است».

در حقیقت، اوج ایام عزاداری در بازار تبریز، از روز هشتم تا دوازدهم محرم است، که در این ایام  تمام حجره ها و مغازه ها تقریبا تعطیل هستند، و مهمترین دسته های عزاداری در بازار تبریز را هم به رسم دیرین عجم ها تشکیل می دهند، عجم ها با جوراب و کفش، کت و شلوار و با پیشانی بند سیاه عزاداری می کنند.

با این وصف، در گشت و گذاری با مردم در بازار و به خصوص در صحبت با شهروندان شهر تبریز نیز می توان به این مسایلی که محققان و فعالان این عرصه در مورد نحوه برگزاری آیین های مذهبی با تاکید بر عزاداری ماه محرم در بازار تبریز به آن معتقد هستند، رسید.

نگاهی از جنس محرم

حضرتی، یکی از شهروندان شهر تبریز نیز در این راستا در گفت و گو می گوید: نزدیک 60 سال است که در ایام محرم برای عزاداری به بازار تبریز می روم، چرا که در این مکان می توان نماد صحیح فرهنگ عزدارای حسینی را به عینه دید.

او می افزاید: برگزاری سنتی و با نظم و انضباط خاص، از جمله مهمترین ویژگی آیین های عزاداری بازار تبریز است که در سایر مکان های این شهر کمتر می توان آن را مشاهده کرد.

محمدی، جوان ساکن در خیابان کوی توحید شهر تبریز هم در گفت و گو با انتقاد از عدم رعایت برخی هیئت ها و دسته های عزادار در نحوه برگزاری سوگواری ابا عبدالله (ع) می گوید: امروزه برخی آیین ها با اصول خاصی در سطح شهر برگزار می شود، که در شان مردم این منطقه نیست و به هیمن دلیل اکثر بزرگان این شهر برای عزاداری به بازار تبریز می روند.

صمدی، یکی از بازاریان تبریزی هم می گوید: هیئت های عزاداری از محله های قدیمی تبریز به این بازار برای عزاداری می آیند و بازار مظفریه نیز به عنوان بزرگترین مجموعه بازار محل اتصال و پایانه مراسم عزاداری و سوگواری امام حسین (ع) است.

او اضافه می کند: در روزهای مهم این ایام، یعنی روزهای نهم و دهم محرم نیز تمام حجره ها و مغازه های بازار تقریبا تعطیل می شود و بازاریان نیز با پیوستن به این هیئت های قدیمی، شور و شوق حسینی به اوج خود می رسد و پهن کردن سفره های نذری و دادن انواع غذاهای محلی به صورت گسترده از دیگر ویژگی های مهم این ایام در بازار تبریز است.

بد نیست در پایان این گزارش نیز به برخی آیین های مهم ماه محرم در استان آذربایجان شرقی بپردازیم. برگزاری دسته‌هاي شاه حسين گويان (شاه حسين، واي حسين)، علم بندی، مراسم «حجله قاسم»(ع)، مراسم "شمع پاي لاماخ” (توزيع شمع)، مراسم "خيمه سوزاني”، مراسم "اللهم لبيك”، مراسم "گرداندن اسب ذوالجناح”، مراسم "شبيه خواني، مراسم "احسان و نذري” و … از جمله مهمترين آئين‌‌هاي عزاداري در آذربايجان‌شرقي است، که برخی از این آیین نیز در بازار تبریز در طول ایام محرم به اجرا در می آید.

حسين يئرلر آغلار گويلر آغلار، رسول مصطفي پيغمبر آغلار

از سویی دیگر، يا حسين، واي حسين، حيدر- صفدر، حسينم واي حسينم واي، حسين يئرلر آغلار گويلر آغلار، رسول مصطفي پيغمبر آغلار، الم آغلار، شر آغلار، لشكر آغلار، وآغلار، قاتل آغلار خنجر آغلار و … از جمله مهمترين اشعاري است که در ايام سوگواري حضرت اباعبدالله الحسين(ع) و آیین مختلف این ایام از سراسر مناطق استان آذربایجان شرقی و به ویژه در شهر تبریز به گوش می رسد.

به هر حال، سوال مهمی که امروزه ذهن بیش از یک میلیارد و پانصد میلیون مسلمان و به ویژه اسانهای آزاده سراسر جهان را به خود مشغول کرده، اینکه مهمترين فلسفه قيام عاشورا چي بوده؟ آيا دعوت كوفيان فلسفه قيام آن حضرت بوده، انگيزه اصلى امام(ع) از اقدام به چنين كارى چه بوده است؟ اگر هدف اصلى قيام، اصلاح وضعيت امت و جامعه اسلامى بود، آيا آن حضرت نمى توانست به شيوه مسالمت آميز به هدف خويش جامه عمل بپوشاند، تا اینکه مردم شاهد ريختن خون فرزندان پيامبر(صلى الله عليه وآله)و به اسارت رفتن اهل بيت(عليهم السلام) آن حضرت نباشد؟

از این رو، متولیان و فعالان عرصه دینی و مذهبی در پاسخ به این پرسش‌ها، و با برگزاری اصولی و منطقی آیین های ماه محرم در اماکن عمومی و خصوص است، که می توانند در تبیین درست و شناخت فلسفه و چرایی قیام امام حسین(ع) گام های موثری بردارند و همچنین در این راستا به بقا، استمرار و تداوم قیام حسینی کمک شایانی داشته باشند.

انقلاب بدون مرز

در واقع، در پاسخ منطقی به چرایی این پرسش های اشاره شده است که استمرار و تداوم قیام حسینی در جامعه ادامه خواهد داشت، بطوریکه پس از گذشت قرن ها هنوز نهضت کربلا، در بین مردم جایگاه ویژه دارد، و مردم سراسر دنیا قیام سیدالشهداء را به عنوان سرمشق حرکت‌های مردمی علیه ظلم ظالمان و به ویژه علیه حکومت‌های دینی طاغوتی تبدیل کرده است.

در نهایت اینکه، رضایت خدا، خوف و خشیت از خدا، اطاعت امر الهی، دعوت مردم به اسلام حقیقی، مبارزه با بدعت ها، احیای دین اجتماعی، احیای حق و ابطال باطل، امر به معروف و نهی از منکر، مبارزه با ظلم و مخالفان سنت پیامبر(ص)، احیای نشانه‌های دینداری در جامعه و تشکیل حکومت اسلامی را باید از جمله مهمترین علل و فلسفه قیام آن حضرت (ع) بیان کرد.

انتهای پیام/ش